1-2- sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi Kurs ishi MUNDARIJA KIRISH I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi fan sifatida 1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari II BOB. 1-2-SINF O‘QUVCHILARINING MATEMATIKADAN MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI 2.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi 2.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsida mustaqil ishlarni tashkil qilishda interfaol metodning o‘rni XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati: 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish, bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda juda muhim ahamiyatga ega. Bu yosh guruhidagi bolalar hali ko‘p narsalarni o‘rganayotgan bo‘lib, ular uchun mustaqil ishlash, o‘z bilimlarini mustahkamlash va matematikani tushunishda qiyinchiliklarga duch kelish mumkin. Shu sababli, mustaqil ishlarni tashkil qilish, o‘quvchilarga nafaqat matematik ko‘nikmalarni rivojlantirish, balki ularning fikrlash, tahlil qilish va qaror qabul qilish qobiliyatlarini ham mustahkamlash imkonini beradi. Shu bois, 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasini chuqur o‘rganish va samarali metodlarni ishlab chiqish, ta’lim tizimining samaradorligini oshirish uchun dolzarb masaladir. Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich matematika kursi, bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang‘ich bilimlar yagona majmuini yaratadi, ikkinchi tomondan, zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish, bu jarayonda qo‘llaniladigan metod va vositalarni chuqur o‘rganish va ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan tavsiyalarni ishlab chiqishdir. Kurs ishining obyekti. 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish jarayoni va bu jarayonda qo‘llaniladigan metodik vositalar, usullar va yondashuvlardir. Mustaqil ishlar o‘quvchilarning matematik ta’limdagi muvaffaqiyatini oshirish, ularning tafakkurini rivojlantirish va muammolarni mustaqil hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatni o‘z ichiga oladi. Kurs ishining predmeti. 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi, ya’ni o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish va mustaqil ishlarni o‘tkazishda qo‘llaniladigan metodlar, vositalar va strategiyalar. Kurs ishining vazifalari: Quyidagilardan iborat: 1) boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish; 2) o‘quvchilarda miqdorlarni o`rganish malakalarini shakllantirish yuzasidan olgan bilim, ko‘nikma, malakalarini aniqlash. 3) matematika dasturida asosiy miqdorlar sifatida uzunlik, sig‘im, massa, vaqt va hajmlarni o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini kuzatish. Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi fan sifatida Matematika so‘zi grekcha “mathema” so‘zidan olingan bo‘lib, uning ma’nosi “fanlarni bilish” demakdir. Matematika fanining o‘rganadigan ob’ekti fazoviy shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir. Maktab matematika kursining maqsadi o‘quvchilarga ularning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar tizimini berishdan iboratdir. Bu matematik bilimlar tizimi ma’lum usullar (metodika)orqalio‘quvchilarga yetkaziladi. “Metodika” grekcha so‘z bo‘lib, “metod” degani “yo‘l” demakdir. Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika fanining tarmog‘i bo‘lib, jamiyat tomonidan qo‘yilgan o‘qitish maqsadlariga muvofiq matematika o‘qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum bosqichida tatbiq qiladi. O‘qitishda yangi maqsadlarning qo‘yilishi matematika o‘qitish mazmunining tubdan o‘zgarishiga olib keldi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematikadan samarali ta’lim berilishi uchun bo‘lajak o‘qituvchi boshlang‘ich sinflar uchun ishlab chikarish matematika o‘qitish metodikasi egallab, chuqur o‘zlashtirib olmog‘i zarur. Matematika boshlang‘ich ta’lim metodikasining predmeti quyidagilardan iborat: 1. Matematika o‘qitishdan ko‘zda tutilgan maqsadni asoslash (Nima uchun matematika o‘qitiladi, o‘rgatiladi). 2. Matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o‘rgatish) bir tizimga kiltirilgan bilimlar darajasini o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos keladigan qilib qanday taqsimlansa, fan asoslarini o‘rganishda izchillik ta’minlanadi, o‘quv ishlariga o‘quv mashg‘ulotlari beradigan yuklama bartaraf qilinadi, ta’limning mazmuni o‘quvchilarning aniq bilim bilish imkoniyatlariga mos keladi. 3. O‘qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o‘qitish kerak, ya’ni, o‘quvchilar hozirgi kunda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o‘quv ishlari metodikasi qanday bo‘lishi kerak? 4. O‘qitish vositalari – darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rsatmali, qo‘llanmalar va o‘quv- texnik vositalaridan foydalanish (nima yordamida o‘qitish). 5. Тa’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish. (darsni va ta’limning darsdan tashqari shakllarini qanday tashkil etish) O‘qitish maqsadlari O‘qitish mazmuni o‘qitish shakllari O‘qitish metodlari O‘qitish vositalari O‘qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari metodik jihatlarining asosiy tarkiblarida murakkab, uni o‘ziga xos grafik bilan tasvirlash mumkin. Matematika o‘qitish metodikasi boshqa fanlar, eng avvalo, matematika fani – o‘zining tayanch fani bilan uzviy bog‘liq. Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to‘plamlar nazariyasiga tayanadi. Boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan hozirgi zamon matematika darsligining birinchi uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz: “Rasmda nechta yuk mashinasi bo‘lsa, bir qatorda shuncha katakni bo‘ya, rasmda nechta avtobus bo‘lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo‘ya». Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko‘rsatilgan to‘plamlar elementlari orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatishga undaydi, bu esa natural son tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. MO‘M umumiy matematika metodikasiga bog‘liq. Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Matematika boshlang‘ich ta`lim metodikasining predmeti quyidagilardan iborat: 1.Matematika o‘qitishdan ko‘zda tutilgan maqsadni aniqlab asoslash (nima uchun matematika o‘qitiladi, o‘rgatiladi) 2. Matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o‘rgatish) bir tizimga keltirilgan bilimlar darajasini o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga mos keladigan qilib qanday taqsimlansa, fan asoslarini o‘rganishda izchillik ta`minlanadi, o‘quv ishlariga o‘quv mashg‘ulotlari beradigan yuklama bartaraf qilinadi, ta`lim mazmuni o‘quvchilarning aniq bilim olish imkoniyatlariga mos keladi. 3.O‘qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o‘qitish kerak) ya`ni, o‘quvchilar hozirgi kunda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o‘quv ishlari metodikasi qanday bo‘lishi kerak? 4.O‘qitish vositalari-darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rgazmali qo‘llanmalar va o‘quv- texnika vositalaridan foydalanish (nima yordamida o‘qitish) 5.Ta`limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta`limning darsdan tashqari shakllarini qanday tashkil etish). Matematika darsida turli tuman tarbyaiviy vazifalar ham hal qilinadi. O‘quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni, ishda tashabbuskorlikni, mas`uliyatni va sof vijdonlilikni, to‘g‘ri va aniq so‘zlashni, hisoblash, o‘lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni yengish xislatlarini tarbyailaydi. O‘quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud: 1.Mustaqil uy ishlari. 2.O‘quvchilar bilan yakka va guruh mashg‘ulotlari. 3.Matematikaga qobiliyatli o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar. 4.Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar. 5.O‘quvchilar bilan ishlab shiqarishga, tabiatga ekskursiya. Bu yerda sanab o‘tilgan ish shakllari va dars bir birini to‘ldiradi. Asosiy masala darsga taalluqlidir. Darsda hamma ishlarga bevosita o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Qo‘shimcha mashg‘ulotlarda esa ish o‘qituvchining o‘zi tomonidan yoki o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan badjariladi. Bugungi kunda asoslanishi lozim bo‘lgan holat-o‘quvchiga pedagogik yordam ko‘rsatish va o‘quv biluv jarayonida uni pedagogik qo‘llab quvvatlashning qulay shakl va imkoniyatlarini izlab topishdan iboratdir. O‘quvchilar bilan har bir darsda bir nechta tushunchalar bilan ish olib boriladi. har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olib borish bilan olib borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi. O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirlgan holda olib boriladi, bu o‘quv materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor bo‘ladi. Boshqa tushunchaning o‘zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir nechta darslarning o‘zaro bog‘liqligi o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib matematik tushunchalarni hosil qilish birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan, balki o‘zaro aloqada bo‘lgan bir qancha darslarni o‘tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz.Shuning uchun o‘qituvchi mavzuning mazmunini ochadigan darslarni mantiqiy ketma ketlikda joylashtirishi kerak.Eng katta talab darsning o‘quv tarbiyaviy maqsadini e`tiborga olish, o‘qitish tamoyillarining metodik va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo‘yicha yaxshi o‘ylangan darslar tizimining o‘quv vaqtini mavzularga to‘g‘ri taqsimlashga bog‘liq.Unda o‘quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar chiqarish, undan umumiy xulosalar chiqarishga olib kelish diqqat markazida turishi lozim. Bu bilimlar darslar tizimida hosil qilinib, mustaxkamlangandan keyin misol va masalalar yechishni ta`minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni qayta ishlashi, shuningdek hosil qilingan bilimlarni doimo bir tizimda keltirish va umumlashtirishni ham ta`minlash kerak. Matematika metodikasining pedagogika va psixologiya, pedagogik texnologiya fanlari bilan aloqasi.Boshlang‘ich sinf MO‘M pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. MO‘M bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog‘lanish mavjud. Bir tomondan, matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematika o‘qitish masalalarini hal etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi. Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan “oziqlanadi”, undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o‘z navbatida metodikalarni ishlab chiqishda yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog‘liq. Boshlang‘ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‘qitish metodikasi) bilan bog‘liq. O‘qitishda predmetlararo bog‘lanishni to‘g‘ri amalga oshirish uchun o‘qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‘quvchilar ishlarini o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, matematekani o‘qitishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi uch savolga javob beradi: 1. Nima uchun matematikani o‘rganish kerak? 2. Matematikadan nimalarni o‘rganish kerak? 3. Matematikani qanday o‘rganish kerak? Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo‘lib Shveytsariyalik pedagog matematik G.Pestalosining 1803-yilda yozgan “Sonni ko‘rgazmali o‘rganish” asarida bayon qilingan. Boshlang‘ich ta’lim haqida ulug‘ mutafakkir Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya haqidagi hur fikrlarida boshlang‘ich ta’lim asoslarini o‘rganish muammolari haqida o‘z davrida ilg‘or g‘oyalarni olg‘a surganlar. MO‘M o‘zining tuzilish xususiyatiga ko‘ra shartli ravishda uch bo‘limga bo‘linadi. 1. Matematika o‘qitishning umumiy metodikasi. Bu bo‘limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli, metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi. 2. Matematika o‘qitishning maxsus metodikasi. Bu bo‘limda matematika o‘qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini aniq mavzu materiallariga tatbiq qilish yo‘llari ko‘rsatiladi. 3. Matematika o‘qitishning aniq metodikasi. Bu bo‘lim ikki qismdan iborat: 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari. 2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari. Boshlang‘ich sinflarda matematikao‘qitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo‘llaniladigan metodlardan foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig‘ida davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo‘lishi mumkin. Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‘zgartirib turiladigan sharoitda o‘tkaziladi. Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi.Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin. Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va tamoyillarini ishlab chig‘arish, ishchi faraz tuzish, boshlang‘ich sinflarda matematika O‘qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi. Umumiy metodika boshlangich sinf matematikasining mazmunini va tuzilishini ochib beradi, har bir bo‘limni o‘qitishning o‘ziga xos xususiy metodlarini o‘rgatadi. Xususiy metodika matematika o‘qitishning asoslangan metodlarini va o‘qitish formalarini, shuningdek o‘quv faoliyatlarini tashkil qilish yo‘llarini ko‘rsatadi. ma’lumki o‘qitish tarbiyalash bilan bog‘liqdir. metodika o‘qitishni tarbiyalash bilan qo‘shib olib borish yo‘llarini o‘rgatadi. Boshlangich matematika o‘qitish metodikasi bir necha fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir. 1. O‘qitish asosi bo‘lgan matematika bilan. 2. Umumiy pedagogika. 3. Yosh davrlari psixologiyasi, pedagogik psixologiya. 4. Boshqa o‘qitish metodikalari bilan (ona tili, mehnat, ...). Boshlangich matematika o‘qitish kursi o‘quv predmetiga aylangan. Boshlangich matematika o‘qitish metodikasining o‘qitish vazifalari: 1. Ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi, 2. Nazariy bilimlar sistemasini o‘rganish jarayonini yoritib berishi kerak. 3. O‘quvchilarning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashini shakllantirish yo‘llarini o‘rgatishi kerak. 4. Insonni tarbiyalash vazifasini yoritib beradi. O‘quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini ochish, kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishlar qilishni, shuningdek og‘zaki va yozma xulosalar qilishga o‘rganishlari kerak. O‘qitish samaradorligining zaruriy va muhim sharti o‘quvchilarning o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni amalga oshirishning turli shakllari ishlab chiqilgan: bu o‘quvchilardan og‘zaki so‘rash; nazorat ishlari va mustaqil ishlari; uy vazifalarini tekshirish, testlar, texnik vositalar yordamida sinash. Didaktikada dars turiga, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga va h.k. bog‘liq ravishda nazoratning u yoki bu shaklidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek, nazoratni amalga oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan. Boshlang‘ich maktabda matematika o‘qitish metodikasida mustaqil va nazorat ishlari, o‘quvchilardan individual yozma so‘rov o‘tkazishning samarali vositalari yaratilgan. Ba’zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi masalalarining o‘zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari boshlang‘ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat qilish uchun mo‘ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli maktab uchun mo‘ljallangan) o‘qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa nazoratni amalga oshirish uchun materiallar ko‘proqdir. Boshlang‘ich maktab matematikasida barcha didaktik materiallar uchun umumiy narsa - topshiriqlarning murakkabligi bo‘yicha tabaqalashtirilishidir. Bu materiallarni tuzuvchilarning g‘oyasiga ko‘ra, ma’lum mavzu bo‘yicha topshiriqning biror usulini bajarishi o‘quvchining bu mavzuni faqat o‘zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni to‘la aniqlangan darajada o‘zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi. Matematika o‘qitish metodikasida “o‘quv materialini o‘zlashtirilish darajasi” tushunchasining mazmuni to‘la ochib berilmagan. o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalarda didaktik materialning u yoki bu topshiriG‘i qaysi darajaga mos kelishini aniqlashga imkon beradigan kriteriylar (mezonlar) yo‘q. Amaliyotda o‘qituvchilar ko‘pincha biror topshiriqning usullaridan biri boshqalaridan soddaroq yoki murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik materiallar qanchalik san’atkorona tuzilgan bo‘lmasin, ularning mazmuni va tuzilishida qanchalik sermahsul va chuqur g‘oyalar amalga oshirilmasin, ular baribir barcha metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas, chunki hatto hech qanday o‘rgatuvchi mashina o‘qituvchining intuisiyasini almashtira olmaydi. Shunday qilib, didaktik materiallarni o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini nazorat usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan birga muayyan usul mazkur sinf, mazkur o‘qituvchi uchun eng yaxshi usul bo‘lmasligi ham mumkin. Shu sababli didaktik materiallar o‘qituvchini o‘quvchilarning bilim va uquvlarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradigan individual tekshirish uchun ishlar matnini tuzishdan xalos eta olmaydi. Bu umum metodikaning asosiy vazifalaridan biridir. 1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari Maktabda matematika o‘qitishni uyushtirishning tarixiy, murakkab, ko‘p yillik tajribada tekshirilgan va hozirgi zamonning asosiy talablariga javob beradigan shakli darsdir. O‘quvchilarning matematik bilimlarni o‘zlashtirishi faqat o‘quv ishida to‘g‘ri metod tanlashga bog‘liq bo‘lmasdan, balki o‘quv jarayonini tashkil qilish formasiga ham bog‘liqdir. Dars deb dastur bo‘yicha belgilangan, aniq jadval asosida, aniq vaqt mobaynida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zgarmas soni bilan tashkil etilgan o‘quv ishiga aytiladi. Dars vaqtida o‘quvchilar matematikadan nazariy ma’lumotga, hisoblash malakasiga, masala yechish, har xii o‘lchashlarni bajarishga o‘rganadilar, ya’ni darsda hamma o‘quv ishlari bajariladi. Matematika darsining o‘ziga xos tomonlari, eng avvalo, bu o‘quv predmetining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bu xususiyatdan biri shundan iboratki, unda arifmetik material bilan bir vaqtda algebra va geometriya elementlari ham o‘rganiladi. Matematika boshlang‘ich kursining boshqa o‘ziga xos tomoni nazariy-amaliy masalarning birgalikda qaralishidir. Shuning uchun har bir darsda yangi bilimlar berilishi bilan unga doir amaliy uquv va malakalar singdiriladi. Odatda darsda bir necha didaktik materiallar amalga oshiriladi: - yangi materialni o‘tish; - o‘tilgan mavzuni mustahkamlash; - bilimlarni mustahkamlash; - bilimlami umumlashtirish, tizimlashtirish; - mustahkam o‘quv va malakalar hosil qilish va hokazo. Matematika darslarining o‘ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu - o‘quv materialining abstraktligidir. Shuning uchun ko‘rgazmali vositalar, o‘qitishning faol metodlarini sinchiklab tanlash, o‘quvchilarning faolligi, sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasi kabilarga ham bog‘liq. Matematika darsida turli-tuman tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi. O‘quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni, ishda tashabbuskorlikni, mas’uliyatni va sof vijdonlilikni, to‘g‘ri va aniq so‘zlashni, hisoblash, o‘lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni yengish xislatlarini tarbiyalaydi. O‘quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud: l. Mustaqil uy ishlari. 2. O‘quvchilar bilan yakka va guruh mashg‘ulotlari. 3. Matematikaga qobiliyatli o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar. 4. Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar. 5.O‘quvchilar bilan ishlab chiqarishga, tabiatga ekskursiya. Bu yerda sanab o‘tilgan ish shakllari va dars bir-birini to‘ldiradi Asosiy masala darsga taalluqlidir. Darsda hamma ishlarga bevosita o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Qo‘shimcha mashg‘ulotlarda esa ish o‘qituvchining o‘zi tomonidan yoki o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladi. Boshlang‘ich sinjlarda matematika darslar tizimi o‘quvchilar bilan har bir darsda bir necha tushunchalar bilan ish olib boriladi. Har birini shu darsning turli bosqichlarida o‘zlashtirishi mumkin. Har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olish bilan olib borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi. O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi, bu o‘quv materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan materiallami tushunish uchun poydevor bo‘ladi. Boshqa tushunchaning o‘zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir necha darslaming o‘zaro bog‘liqli o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib matematik tushunchalarini hosil qilish birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan, balki o‘zaro aloqada bo‘lgan bir qancha·darslarni o‘tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz. Shuning uchun o‘qituvchi mavzuning mazmunini ochadigan darslarni mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirishi kerak. Eng katta talab darsning o‘quv-tarbiyaviy maqsadini e’tiborga olish, o‘qitish tamoyillarining metodik va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo‘yicha yaxshi o‘ylangan darslar tizimining o‘quv vaqtini mavzuchalarga to‘g‘ri taqsimlashga bog‘liq. Unda o‘quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar chiqarish, undan umumuy xulosalar chiqarishga olib kelish diqqat markazida turishi lozim. Bu bilimlar darslar tizimida hosil qilinib, mustahkamlangandan keyin misol va masalalar yechishni ta’minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni qayta ishlashi, shuningdek, hosil qilingan bilimlarni doimo bir tizimga keltirish va umumlashtirishni ham ta’minlash kerak. Dastuming qandaydir mavzusining mazrnunini aniqlashda, mavzu materialini dars vaqtlariga taqsimlashda, ya’ni bilimlarni o‘zlashtirishga quyidagi asosiy bosqichlar qaraladi: 1. Yangi materialni o‘qitishga tayyorlash. 2. Yangi o‘quv materialini idrok qilish va yangi bilimlami hosil qilish. 3. Bilimlarni mustahkamlash va turli xil mashqlar orqali malakalarni hosil qilish. 4. Bilimlami takrorlash, umumlashtirish va bir tizimga keltirish. 5. Bilim va malakalami tekshirish. Misol sifatida l-sinfda “Ikkinchi o‘nlikda raqamlash” mavzusini o‘qitishdagi darslar tizimini qaraymiz. Bu mavzuni o‘qitishda: a) og‘zaki raqamlash; b) qo‘shish va ayirishni qarash orqali yozma raqamlash bosqichlariga e’tibor berish kerak. Bu mavzuni o‘qitishda quyidagicha reja tuzish mumkin: 1-dars. 2-o‘nlikdagi sonlarni raqamlash, bir xonali sonlarni raqamlash va taqqoslash asosida tutiladi, shuning uchun darsning boshqa bir sonlarni raqamlash va uning umumiy savollari takrorlanishi kerak. Shundan keyin bir va birlik, o‘n va o‘nlik, o‘nta narsani bitta birlikka birlashtirish haqida tushuncha. l-dars. 2-o‘nlikning har bir sonini ifodalash, uning o‘nlik tuzilishi, 20 ichida hisoblash, sonlarning natural ketma-ketligi o‘qitiladi. Barcha ishlar ko‘rgazma asosida raqamlash qoidalari va tamoyillari asosida bajariladi. 3-dars. Detsimetr. “Detsimetr va santimetr” uzunlik birliklari va ular orasidagi bog‘lanish bilan tanishtirish raqamlashni o‘qitishda yordam beradi, aksincha raqamlash bilimlari bu uzunlik birliklarini yaxshi tushunishga yordam beradi. Shuningdek, sodda va murakkab ismli sonlar haqida tushuncha beriladi. 4-dars. Og‘zaki raqamlash va dastlabki uch darsda hosil qilingan bilim va rnalakalarni mustahkamlash. 5-dars. 2-o‘nlikdagi sonlarni yozma raqamlash: sonlarni raqam bilan ifodalash usuli va sonlarni o‘qish. Bu yerda o‘quvchilar diqqatini yangi sonlarni raqamlash uchun yangi raqamlar kiritish talab qilinmasligini, balki o‘ngdan chapga qarab o‘qishda birinchi o‘rinda birliklarni, ikkinchi o‘rinda o‘nliklarni yozishni kelishib olishni uqtirish kerak. Bu bilan o‘rinlariga qarab raqamlarning qiymatini o‘zgarishini o‘rgatish mumkin. 6-dars. 2-o‘nlik sonlarini o‘qishi va yozishi uchun mashqlar bajarish. Oldingi darslardan olingan bilimlar mustahkamlanadi. Bu yerda sonlarni mustahkamlashga doir mashqlar juda ham foydalidir. Masalan, “to‘g‘ri taqqoslash hosil qilish uchun tanlangan belgini qo‘ying: 13 .. .14, tanlangan sonlarni qo‘ying: 15> ... ,11< ... ,12< ... , (1- o‘nlik, 6 birlik> ... ,2 o‘nlik ... 1 o‘nlik 2 birlik. .. )>>. 7-dars. Raqamlash bilimlariga asoslangan holda qo‘shish va ayirishni bajarish. Agar oldingi darslarda 13+1, 14-1, 10+2, 17-7, 17-10 kabi ifodalarning qiyrnatlarini og‘zaki topgan bo‘lsalar, endi bunday misollarni yechishni yozma bajarishga erishadilar. 8 va 9-darslar. 2-o‘nlik sonlarini og‘zaki va yozma raqamlagan bilimlarini mustahkamlash, umumlashtirish va bir tizimga keltirish. 10-dars. 2-o‘nlik sonlarini raqamlash haqida bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish. Bunday tizimdagi darslar bir-biri bilan bog‘langan, bir g‘oyaga birlashtirilgan, bu darslarning har biri tushunchalarni shakllantirish umumuy masalalarining bir qismini hal qilgan bo‘ladi. O‘quvchilarga hosil qilingan bilimlar bu bilimlarni mustahkamlashga taalluqli turli xil masalalarni bajarishga tatbiq qilinadi. Matematika o‘qitishda mustaqil ishlar. Matematika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshirish va matematikaga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirish omillaridan biri - o‘quvchilar bilan olib boriladigan mustaqil ishlardir. Matematika darslarida mustaqil ishlar yangi materialni o‘rganishga tayyorgarlik ko‘rishda, yangi tushunchalar bilan tanishishda, bilim, o‘quv va malakalarni mustahkamlashda, shuningdek, bilimlarni nazorat qilishda amalga oshiriladi. Mustaqil ishlarni shartli ravishda ikki ko‘rinishda tashkil qilish mumkin: 1. Dars jarayonida tashkil qilinadigan mustaqil ishlar. Unga: 1) darsda yechilgan misol va masalaga o‘xshash, shartlari ham bir xil, lekin shartidagi sonlar yoki harflar bilangina farq qiladigan topshiriqlar mustaqil bajarish uchun beriladi; 2) test yoki yozma ishlar o‘tkazish; 3) o‘tilgan mavzular yuzasidan kartochkalarga yozilgan topshiriqlarni bajartirish; 4) doskada topshiriqlar bajarish va h.k. 2. Darsdan tashqari bajaradigan mustaqil ishlar, ya’ni uy ishlari. Uy ishlari - o‘quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarida mustaqil, yakka ishlarni tashkil qilish shakllaridan iboratdir. Uy ishlarini berishda quyidagilarni hisobga olish lozim: 1) uyga berilgan vazifalar o‘quvchilarning kuchlari va bilimlariga mos bo‘lishi kerak. U darsda bajarilgan ishlarning boshqacharoq turi bo‘lib, uni aksariyat o‘quvchilar bajara oladigan bo‘lsin. Uy ishlari uchun o‘qituvchi doskada ko‘rsatma berishi lozim; 2) uy vazifalarini tizimli ravishda berish kerak; 3) uy vazifalarining hajmi matematika darsida bajarilgan ishning 30-40 % idan oshmasligi lozim; 4) har qanday uy ishi o‘qituvchi tomonidan tekshirilgan bo‘lishi kerak; 5) uy vazifasining ko‘rinishi, bajarilishi, talablari turli-tuman bo‘lishi lozim; 6) uy ishini yakka bajartirishga erishish lozim. O‘qitish shakli - bu o‘quvchilaming o‘quv-bilish faoliyatlarini uni turli sharoitlarda (sinfda, ishlab chiqarishda va hokazo) o‘tkazilishiga muvofiq ravishda o‘qituvchi tomonidan tarbiyaviy o‘qitish jarayonida foydalaniladigan qilib tashkil etilishidir. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning tashkiliy shakllari dars, uy vazifalarini mustaqil bajarish, o‘quvchilaming yakka tartibda guruh va jamoa bo‘lib ishlashlari, ekskursiyalar, sinfdan tashqari ishlardan iborat. O‘quv dasturi OTS asosida tasdiqlagan davlat hujjati bo‘lib, uning bajarilishi majburiydir. Boshlang‘ich sinflar tabiiy-matematik ta’lim davlat standarti talablarining o‘quvchilar tomonidan bajarilishi ularning zarur bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni egallashlariga, bilim olishga ijobiy munosabatda bo‘lishlarining shakllanishiga yordam beradi: a) o‘quvchilarlarni tevarak-atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish, yangi ijtimoiy maqomdagi o‘quvchini shakllantirish; b) faoliyatning har xil turlarini: o‘quv, mehnat, muloqotni egallash; v) o‘z-o‘zini nazorat qilish hamda baholashga reytingini aniqlashga o‘rgatish; g) muayyan umumiy tabiiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi va uning keyingi taraqqiyoti tavsifi. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflar tabiiy-matematik ta’lim davlat standartining o‘quv-biluv jarayoniga joriy etilishi o‘quv fanlariga doir tabiiy-ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarnigina emas, balki shaxsning muayyan asosiy faoliyati majmuasi mehnat, o‘quv-biluv, kommunikativ-axloqiy va jismoniy tuzilishiga mos keladigan fazilatlarining shakllanishini ham ta’minlaydi. Sinf - dars tizimi 300 yildan beri mavjud. II BOB. 1-2-SINF O‘QUVCHILARINING MATEMATIKADAN MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI 2.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi Umumiy ta`lim maktabining eng muhim maqsadi o‘quvchilarga ularning xotirasida uzoq vaqt saqlanadigan bilimlar berishdir. O‘quvchi vaqt o‘tishi bilan maktabda olgan bilimlarining bir qismini unutadi. Lekin ular izsiz yo‘qolmaydi. Olingan bilimlar, garchi o‘quvchilar unutganda ham, aqliy kamolotda ma`lum darajada iz qoldiradi. Ko‘pincha bolalar o‘zlarining amaliy faoliyatlariga bog‘lanmagan maktab materialini eslaridan chiqaradilar. Ba`zan o‘rganish jarayonida mashq va mustaqil ishlar kam bajarilishi sababli, materiallar xotirada mustahkam saqlanmaydi. Bulardan tashqari, oldingi mashg‘ulotlarda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar yanada murakkabroq materialni o‘rganish uchun bir pog‘ona, tayanch boladi. Ana shu tayanchsiz o‘quvchilarning o‘sishi va olg‘a siljishi mumkin emas. Ilmiy bilimlarni egallash o‘quvchilarning xotirasini, mantiqiy tafakkurini, ijodiy faolligi va turli ishlarni bajarishdagi mustaqilligini rivojlantiradi. Lekin olingan bilimlar, hosil qilingan ko‘nikma va malakalar keyinchalik, ilmiy bilimlar tizimini o‘rganishda tayanch sifatida xizmat qilishi uchun ular puxta o‘zlashtirilishi, asosli mustahkamlanishi va o‘quvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanishi kerak. Bu mustahkamlik prinsipining talabi bo‘lib, unga rioya qilinmasa, o‘quvchilarning o‘zlashtira olmasligi va o‘qishdagi qoloqligi kelib chiqadi. Bilimlar, ko‘nikma va malakalarning mustahkamligiga butun o‘quv jarayoni mobaynida erishiladi. Mustahkamlik prinsipining amalga oshishi, eng avvalo, o‘quvchilarning o‘quv materialini idrok etishiga bog‘liqdir. O‘quvchilarga korsatmali, yaqqol, jiddiy mantiqiy izchillikda berilgan bilimlar ularning xotirasida yaxshiroq mustahkamlanadi. Shu tariqa o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirishi, izchillik va tizimlilik, nazaryani amaliyot bilan bog‘lash, ko‘rsatmalilik, o‘quvchilarning ongliligini amalga oshirish orqali taminlanadi. Shular bilan birga, o‘qitish jarayonida mustahkamlik prinsipining amalga oshishini taminlaydigan maxsus didaktik vositalar ham qo‘llanadi. Ularga mazkur darsda bayon qilinganlarni mustahkamlash kiradi. Bu ish o‘quvchilar bilan suhbatlar, mashqlarni tashkil etish, ta`limiy masalalarni hal qilish va har xil amaliy topshiriqlarni bajarish orqali o‘tkaziladi. O‘quvchilar materialni esdan chiqarishining oldini olish, ular unutgan bilimlarni qayta tiklash, o‘zlashtirgan bilimlarini tizimlashtirish va chuqurlashtirish uchun takrorlashning har xil turlari amalga oshiriladi. Har bir mashg‘ulotda oldingi dars materialini joriy takrorlash o‘tkazilib, u yangi material bilan bog‘lanadi. O‘quv yili moboynida mavzu yoki bolim bo‘yicha organilgan materialni takrorlash uchun maxsus darslar ajratiladi va uni tizimlashtirib, chuqurlashtirib hamda mustahkamlab boriladi. Ana shu maqsadda o‘quv yili oxirida eng muhim masalalarga doir materiallar umumiy yo‘sinda takrorlanadi. Agar mazkur predmetni o‘rganish keying sinfda ham davom etsa, yangi o‘quv yilida unga doir mashg‘ulotlar oldingi materiallarni takrorlashdan boshlanadi. Takrorlash passiv amalga oshirilmasligi kerak. Takrorlashda qo‘shimcha fakt va misollarni keltirish, o‘rganilgan narsa va hodisalarning yangi tomonlarini ko‘rib chiqish, ularni chuqurroq tahlil qilish, bilimlarni murakkab ta`limiy va amaliy masalalarni hal qilishda qo‘llash kerak. Mana shularning hammasi o‘quvchilarning materialga qiziqishini oshiradi, mantiqiy taffakurini, ishdagi faolligi va mustaqilligini rivojlantiradi. O‘quvchilarning bilimlarini puxta o‘zlashtirishiga ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash hamda chuqurlashtirishda yordam beradigan mashqlarni bajarish orqali erishiladi. Shu bilan birga, ularning fikri takomillashadi, bilimlari kengayadi va chuqurlashadi. O‘quv mashgulotlari davomida o‘qituvchi bolalarning xotirasini rivojlantirish ishlarini ham amalga oshirishi kerak. Ana shu maqsadda ularga so‘zlarni, tariflarni, har xil qoidalarni yodlash topshiriqlarini berishi lozim. Yodlash quruq va ma’nosini anglab yodlashdan iborat bo‘ladi. Ma`nosini anglab yodlash yangi materialni ilgaridan malum materialga, nomlarga mantiqiy bog‘lash asosida amalga oshadi. U quruq yodlashga nisbatan o‘quvchilar xotirasida materialni kamroq vaqt sarflangan holda koproq musthkamlashni taminlaydi. Shuning uchun oquvchilarda, avvalo, mantiqiy manosini anglab xotirlashni rivojlantirish zarur. Birinchi sinf oquvchisi talimning dastlabki oylaridagi o‘qish darslarida o‘qilgan hamma narsani to‘la yodlashga, matnlarni yoddan gaprib berishga harakat qiladi. Chunki u asosiy fikrni ajrata olmaydi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar o‘zlashtiradigan materialning mustahkamligini ta`minlashdan, darsni tushuntirish tizimidagi asosiy fikr ajraladigan yo‘sinda tashkil qilishdan iboratdir. Yuqoridagilardan xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘quvchilar o‘zlashtiradigan bilimlar mustahkam bo‘lishi uchun : 1. O‘qituvchi o‘quv materialidagi asosiy fikrni ajratishi shart. 2. O‘quv materialidagi asosiy fikr o‘quvchi o‘rganilgan masala bo‘yicha biladigan g‘oyaga boglangan bo‘lishi kerak. 3. Bilimlar o‘quvchilarning qarashlari va etiqodlari tizimini o‘z ichiga olishi lozim, shundagina ular bolaning boyligiga, yutug‘iga aylanadi va u bilimlarni esidan chiqarmaydi. 4. O‘quv materialini o‘quvchining amaliy ishlari va mashqlariga bog‘lab, undagi bilimlarning mustahkamligini ancha oshirish zarur. Talimning hozirgi sharoitida bolalarning individual hususiyatlarini o‘rganish va ularga yakka tartiba yondashishni amalga oshirish tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish vazifalarini bajarish uchun ota-onalar va bolalarga maktabdan tashqari qo‘shimcha vositalarni tanlash bo‘ycha keng imkoniyatlar tugulmoqda. Boshlang‘ich sinflarda, ayniqsa, o‘qitishning birinchi bosqichida o‘qituvchining bevosita boshchiligida bajariladigan o‘quv ishlaridan keng foydalaniladi, o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlarini kerakli ishga mohirlik bilan yo‘naltirib turishi kerak. Ammo hozirgi vaqtda o‘qitish samaradorligini oshirishga imkon beruvchi tasirli metod sifatida o‘quvchilarning mustaqil ishlariga borgan sari kopiroq etibor berilmoqda. O‘quvchilarning mustaqil ishlari hozir o‘qitishning hamma bosqichlarida, shu jumladan, yangi bilimlarni berish bosqichida ham kuzatiladi. Bu muhim hodisa hozirgi zamon ta`limining o‘quvchilarning umumiy rivojlanishlariga yo‘naltirilganligini yana bir karra ta`kidlaydi. Mustaqil ish – oʻquvchilarning bilish faoliyatini faollashtiruvchi vositadir. Mustaqil ish katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. U oʻquvchilarda ta’lim jarayonida mustahkam va ongli bilim olishni, mahorat va malakaning shakllanishini, oʻzlashtirilgan bilimlardan foydalanishni, oʻzgargan sharoitlarda mahorat va malakalarni qoʻllashni, bilim orttirish qobiliyatini (kuzatuvchanlik, harakatchanlik, mantiqiy fikrlash, sinfiy faollik va hokazo) rivojlanishini, aqliy va jismoniy mehnat madaniyatiga koʻnikishini, kelgusida mustaqil bilim olish bilan samarali shugʻullanishni faollashtiradi. Oʻquvchilarning mustaqil ishlarini turli olimlar turlicha talqin qilishadi. Ayrimlar uni oʻqitish metodi sifatida qarashsa, ba’zilari oʻqitish vositasi, shuningdek oʻqitishni tashkil etish shakli sifatida talqin qilishadi. Zero, oʻqituvchi va oʻquvchilarning birgalikdagi faolligidan kelib chiqib uni oʻqitish metodi sifatida, oʻquv jarayonini tashkil etish nuqtai nazarida oʻqitishni tashkil etish shakli koʻrinishida, oʻquvchi oʻquv-biluv faoliyatini faollashtirish jihatidan uni oʻqitish vositasi sifatida oʻrganish mumkin. Mustaqil ishni turli olimlar turlicha talqin qilishar ekan, unga turlicha ta’riflar keltirilgan. Shular ichidan pedagog olim B.P.Esipovning mustaqil ishga bergan ta’rifini kengroq deb qarash mumkin. Ushbu olim mustaqil ishga quyidagicha ta’rif beradi: “Oʻquvchilarning mustaqil ishi – bu oʻqituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo oʻqituvchining topshirigʻi boʻyicha bajariladigan mehnatdir. Bunda oʻquvchilar oʻz kuchini sarflab, u yoki bu shaklda aqliy yoki jismoniy ( yoki: birgalikda ) harakat natijasini koʻrsatgan holda maqsadga erishishga ongli ravishda intiladilar” Boshlangʻich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi oʻquvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish yuzasidan juda koʻp tadqiqot ishlari olib borilgan. Ammo oʻquvchi mustaqil ishi tushunchasining maqsadi va mohiyati, uni tashkil etish usuliyotining barcha qirralari ochib berilmagan. Kuzatish va tajribalar shuni koʻrsatadiki, koʻpchilik boshlangʻich sinf oʻqituvchilari oʻquvchilarning mustaqil ishlarini oʻzlashtirilgan bilimlarni qayta yodga keltirish, amaliy koʻnikmalarni mustahkamlashga qaratadilar. Oʻquvchilarning ijodiy faoliyatlarini faollashtirishga qaratilgan oʻquv topshiriqlaridan ham foydalanishmoqda. Har bir yechiladigan ijodiy mazmundagi misol va masala zamirida oʻquvchining mustaqil ishlash, ijodiy faoliyati boʻladi. Didaktikaga oid adabiyotlarda mustaqil ishlarning turlari keltirilgan. Bular: 1) didaktik maqsadga koʻra beriladigan mustaqil ishlar maqsadlar oʻquvchilarning yangi materialni oʻzlashtirishlariga, yoki malaka va koʻnikmalarni mustahkamlashga, oʻquvchi bilim, malaka va koʻnikmalarini koʻpaytirish va takomillashtirishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Amaliyotda koʻpincha oʻqituvchi oʻquvchilarning mavjud bilim, malaka va koʻnikmalarini mustahkamlashga qaratilgan mustaqil ishlaridan koʻp foydalanadilar. Ammo shuni ta'kidlash joizki, yangi materialni oʻzlashtirishga qaratilgan mustaqil ishlar oʻquvchi ijodkorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, 1000 ichida uch xonali sonlarni yozma qoʻshish va ayirish bilan oʻquvchilar tanishayotgan davrda, oʻquvchilarning 100 ichida 2 xonali sonlarni yozma qoʻshish va ayirishga doir bilim, koʻnikma va malakalariga tayangan holda oʻquvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish, 3 xonali sonlarni yozma qoʻshish va ayirish yoʻli toʻgʻrisidagi bilimlarni oʻzlashtirishlari mumkin. Yangi bilimlarni oʻzlashtirish boʻyicha mustaqil ishlarni shunday tashkil etish va uni nazorat qilish kerakki, mustaqil ishni barcha oʻquvchilar faol ishtirok etib bajarishsin, va yangi material barcha oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirib olinsin. 2) oʻquvchilar mustaqil ishlayotgan material boʻyicha: darslik bilan, didaktik material bilan, bosma asosli daftar bilan, tarqatma materiallar bilan. 3) oʻquvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri boʻyicha: Masalan, mazmuniga qarab, yoki biror qoidasini formula boʻyicha beriladigan mustaqil ishlar. 4) Oʻquvchi oʻquv faoliyatini tashkil etish shakli boʻyicha: umumsinf mustaqil ishlar, guruhdagi mustaqil ishlar va yangi tartibdagi mustaqil ishlar Oʻquvchi oʻquv-biluv faoliyatini tashkil etishga qarab, mustaqil ishlarni qayta xotirlashga qaratilgan mustaqil ishlar va ijodiy mustaqil ishlarga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi oʻquvchi xotirasiga qaratilgan mustaqil ish boʻlib, bilim, malaka va koʻnikmalarni mustahkamlashga yoʻnaltirilgan boʻladi. Ijodiy mustaqil ishlar oʻquvchi tafakkuriga yoʻnaltirilgan ishdir. Bunday mustaqil ishlarni bajara turib, oʻquvchida ijodiy faoliyat oʻsadi, mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish koʻnikmasi tarkib topadi. Oʻquvchilar tomonidan mustaqil masala, misollar tuzish va uni oʻqittirishga doir topshiriqlar, turli xildagi figuralarni tuzish, masalalarni turli usullarda yechish, yechimlar ichidan ratsional yechish usulini tanlash kabi topshiriqlar ijodiy mustaqil ishlar sirasiga kiradi. Mustaqil ishlarni tashkil qilish va uni nazorat qilish yuzasidan boʻlajak boshlangʻich sinf oʻquvchilari quyidagilarga rioya qilishi kerak: - oʻzlashtiriladigan materialning oʻquvchilar tomonidan qay tarzda mustaqil oʻrganilishini oldindan rejalashtirish; - sinf oʻquvchilarining oʻ zlashtirish darajasini inobatga olish; - oʻquvchilarga beriladigan mustaqil oʻquv topshiriqlarining hajmi, murakkabligi, qiyinlik darajasiga etibor berish; - mustaqil ishlarni bajarishda oʻquvchilarning ijodiy yondashuvini ta'minlash; - matematika oʻqitishda tabaqalashtirilgan mustaqil ishlarni tashkil etish va uni nazorat qilish; - oʻquvchilarga beriladigan mustaqil ishni tashkil etish vaqtini, davomiyligini fniqlash; - oʻquvchilar tomonidan bajarilgan mustaqil ish natijalarini nazorat qilish va baholashning ratsional usullaridan foydalanish. Toʻgʻri va ratsional tashkil qilingan mustaqil ishlar oʻquvchilarning mustaqil fikr yuritish koʻnikmasini shakllantirishga, oʻquvchining ijodiy tafakkuri rivojiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadlari quyidagilar: umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. 1. Ta’lim maqsadi o‘qituvchidan quyidagilami talab qiladi: a) o‘quvchilarga matematik bilimlar tizimidan, bilim, malaka ko‘nikma berish; b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o‘rganish; v) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishni, uning sifatli bo‘lishini ta’minlash; g) o‘quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlashi kerakki, bu bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko‘nikmalari ortib borsin. 2. Tarbiyaviy maqsad. Matematika o‘qitish o‘quvchilarni sabotlilikka, tirishqoqlikka, puxtalikka, o‘z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa, kuzatish, asosida aytiladigan fikrlarning rayon bo‘lishiga erishish kerak. Miqdorlar orasidagi bog‘lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi kerak. O‘qituvchining vazifasi simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko‘chirishga o‘rgatishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘ularini tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o‘qitishning o‘zi o‘quvchilarda diqqat va fikrni to‘play bilishni tarbiyalaydi. O‘qituvchi quyidagilarni ta‘minlashi kerak: a) o‘quvchi moddiy olamdagi bog‘lanishlarni, miqdorlarning o‘zgarishini, bir-biri bilan aloqasini anglay olishi; b) o‘quvchilarning matematikani o‘rganishga astoydil qiziqishini ta‘minlash; d) mehnatga, vatanga insonlarga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash, estetik did hosil qilish; g) o‘zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o‘qitilishi tarixiga bo‘lgan dunyoqarashni tarbiyalash; d) o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini tarbiyalash. 3. Amaliy rivojlantiruvchi maqsad. Matematika o‘qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad - o‘quvchilar olgan bilimlami, amalda qo‘llay olishga o‘rgatishdan iborat. Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga tatbiq qila bilish, har xil masalalami yechishda foydalana bilishga o‘rgatish. Bu bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo‘llay bilishga o‘rgatishdir. O‘qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biri. Shunday qilib o‘qitish metodlari o‘zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi uchta asosiy vazifani bajaradi. O‘qitish metodlaridan, ta’limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin hamma o‘qitish metodlarini tasniflashni o‘rganib chiqish zarur. 1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida ma’lumot. Pedagogik tarbiyalashga oid ish tajribalarni o‘rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonini chuqur tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo‘lmaydi. Hozirgi ta‘lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan qurollantiradi, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish, i1miy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Boshlang‘ich matematika o‘qitish metodikasida butun pedagogik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlarning o‘zidan foydalaniladi. 2. Kuzatish metodi. Kuzatish metodi - odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o‘quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayotganini o‘rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda aniq material to‘plash imkonini beradi. Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o‘quv jarayonining odatdagi borishiga aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt oralig‘ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo‘layotgan voqealar, jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama bo‘lishi mumkin, Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilaming mustaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish yoki kundalik yuritish kuzatishni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, video, foto va teleekrandan foydalanishdir. 3. Pedagogik tajriba o‘qitishning va tarbiyalashning u yoki bu usulining, ko‘rsatma - qo‘llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi o‘rganish predmeti bo‘lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan, shuningdek, shu soha bo‘yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi. Tadqiqotda ilmiy farazni o‘rni katta ahamiyatga ega. Butun tajribani tashkil qilish ilmiy farazni tekshirishga yo‘naltiriladi. U material to‘plash imkonini beradi, tadqiqotchining aniq materialda chalkashib ketishiga yo‘l quymaydi. Tajriba natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi. Buning uchun ikki yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan o‘quvchilar tarkibi bo‘yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha imkoni boricha bir xilda bo‘lishi kerak. 4. Maktab hujjatlarini o‘rganish. Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan rnetodlaridan biri o‘quvchilar va maktab hujjatlarini o‘rganishdan iborat.