1917-1991 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР РИВОЖИ

Yuklangan vaqt

2024-11-08

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

63,0 KB


1917-1991 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР РИВОЖИ Режа: 1.Туркистон ўлкасида таълим сиёсати (1917-1924 йй). 2.1924-1945 йилларда таълим ва педагогика фани ва 1945-1991 йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. 3.1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти. 7.1.Туркистон ўлкасида таълим сиёсати (1917-1924 йй). Туркистон ўлкасида миллий демократия вакиллари, машҳур маърифатпарвар зиёлилар томонидан янги усулдаги мактабларнинг кенг тармоғини яратиш, мактаб-маориф борасида зудлик билан ислоҳотларни амалга ошириш юзасидан бир қатор таклифлар илгари сурилди. Аммо Ўзбекистон худудида маънавият ва маданият 1917 йилдан бошлаб мураккаб вазиятни бошдан кечирди, жиддий тўсиқлар ва бузғунчиликларга учради. Туркистонни қизил империя мустамлакасига айлантиришга киришган болшевиклар сиёсати ва амалиётини халқ оммаси, миллий зиёлилар қабул қилмадилар. Миллий зиёлилар ва арбобларнинг фаолияти кенг тус олди, чуқур ижтимоий-маданий мазмун касб етди. Жадид зиёлилар, ижод аҳли бўлмиш Мунаввар Қори, Махмудхўжа Бехбудий, Садриддин Айний, Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Абдулла Авлоний, Ҳамза, Ғози Юнус, Хуршид ва бошқалар 1917-1991 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ВА ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР РИВОЖИ Режа: 1.Туркистон ўлкасида таълим сиёсати (1917-1924 йй). 2.1924-1945 йилларда таълим ва педагогика фани ва 1945-1991 йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. 3.1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти. 7.1.Туркистон ўлкасида таълим сиёсати (1917-1924 йй). Туркистон ўлкасида миллий демократия вакиллари, машҳур маърифатпарвар зиёлилар томонидан янги усулдаги мактабларнинг кенг тармоғини яратиш, мактаб-маориф борасида зудлик билан ислоҳотларни амалга ошириш юзасидан бир қатор таклифлар илгари сурилди. Аммо Ўзбекистон худудида маънавият ва маданият 1917 йилдан бошлаб мураккаб вазиятни бошдан кечирди, жиддий тўсиқлар ва бузғунчиликларга учради. Туркистонни қизил империя мустамлакасига айлантиришга киришган болшевиклар сиёсати ва амалиётини халқ оммаси, миллий зиёлилар қабул қилмадилар. Миллий зиёлилар ва арбобларнинг фаолияти кенг тус олди, чуқур ижтимоий-маданий мазмун касб етди. Жадид зиёлилар, ижод аҳли бўлмиш Мунаввар Қори, Махмудхўжа Бехбудий, Садриддин Айний, Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Абдулла Авлоний, Ҳамза, Ғози Юнус, Хуршид ва бошқалар билан бир қаторда ХХ аср бўсағасида туғилган истеъдодли ёшлар Машриқ Юнусов (Элбек), Наим Саид, Рафиқ Мўмин, Маҳмуд Ходиев (Боту), Бахром Хайдарий ва бошқа қатор зиёлилар маданият, маориф сохаларида жонбозлик қилдилар, ижтимоий йўналтирилган ижод билан шуғулландилар. Миллий маданиятимизнинг енг қадимги ва йирик маркази бўлган Самарқандда машхур маърифатпарварлар Махмудхўжа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Акобир Шомансурзода, Саид Ахмад (Васлий), Саидахмадхўжа Сиддиқий, Мардонқули Шомуҳаммадзода зудлик билан мактаб ислоҳотини амалга ошириш фикри билан майдонга чиқдилар. Улар 1917 йил апрел ойидан бошлаб чиқаётган “Ҳуррият” газетаси саҳифаларида янги усулдаги мактабларнинг кенг тармоқларини яратиш зарурлиги ҳакидаги фикрни илгари сурдилар. “Анжумани маориф” жамиятининг маблағларига “Рушдия” мактаби очилди, унда бепул ўқитилар еди. Абдурауф Фитрат билан Камол Шамс бу мактабда ўқувчиларга ислом диний таълимотини, ислом тарихини, мусулмон ҳуқуқини, турк, араб ва форс тилларини, арифметика, геометрия, география, табиацҳунослик, тарихни ўкитар едилар. Ёз фаслида Самарқанднинг ўзида таникли маърифатпарвар, шоир ва драматург Ҳожи Муин Шукрулло “Тарбият” мактабини очди. 1918 йилнинг ёзида Самарқандда “Мусулмон ўқитувчилари учун педагогик курслар” очилди. Ўша йилнинг кузида Тошкентда Тошкент уездининг туб ерли ахолиси учун мактаб ўқитувчилари курслари очилди. 1918 йил 9 апрелда Мунаввар қори уйида тўпланган жадидлар Туркистон Халқ дорилфунунининг мусулмон бўлимини ташкил етиш мақсадида 9 кишидан иборат ташкилот комиссиясини тузади. Улар 22 кун ичида мусулмон бўлими дастурларини тузадилар. Дорилфунуннинг мусулмон бўлими хам Ўрус бўлими каби уч босқичдан иборат бўлиши белгиланди: юқори босқич — дорилмуаллимин (ўқитувчилар курси, кейинроқ олий ўқув юрти) ўрта босқич — бошланғич мактабларни ўз ичига олар еди. Халқ дорилфунуни таркибининг бу шаклда бўлиши шароитнинг ўзидан келиб чиққан холда замонавий билим ва саводхонликка ехтиёждан туғилганди. Ўша йилнинг 3 майида дорилфунунуннинг Мусулмон бўлими рахбариятига сайлов бўлиб, унда билан бир қаторда ХХ аср бўсағасида туғилган истеъдодли ёшлар Машриқ Юнусов (Элбек), Наим Саид, Рафиқ Мўмин, Маҳмуд Ходиев (Боту), Бахром Хайдарий ва бошқа қатор зиёлилар маданият, маориф сохаларида жонбозлик қилдилар, ижтимоий йўналтирилган ижод билан шуғулландилар. Миллий маданиятимизнинг енг қадимги ва йирик маркази бўлган Самарқандда машхур маърифатпарварлар Махмудхўжа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Акобир Шомансурзода, Саид Ахмад (Васлий), Саидахмадхўжа Сиддиқий, Мардонқули Шомуҳаммадзода зудлик билан мактаб ислоҳотини амалга ошириш фикри билан майдонга чиқдилар. Улар 1917 йил апрел ойидан бошлаб чиқаётган “Ҳуррият” газетаси саҳифаларида янги усулдаги мактабларнинг кенг тармоқларини яратиш зарурлиги ҳакидаги фикрни илгари сурдилар. “Анжумани маориф” жамиятининг маблағларига “Рушдия” мактаби очилди, унда бепул ўқитилар еди. Абдурауф Фитрат билан Камол Шамс бу мактабда ўқувчиларга ислом диний таълимотини, ислом тарихини, мусулмон ҳуқуқини, турк, араб ва форс тилларини, арифметика, геометрия, география, табиацҳунослик, тарихни ўкитар едилар. Ёз фаслида Самарқанднинг ўзида таникли маърифатпарвар, шоир ва драматург Ҳожи Муин Шукрулло “Тарбият” мактабини очди. 1918 йилнинг ёзида Самарқандда “Мусулмон ўқитувчилари учун педагогик курслар” очилди. Ўша йилнинг кузида Тошкентда Тошкент уездининг туб ерли ахолиси учун мактаб ўқитувчилари курслари очилди. 1918 йил 9 апрелда Мунаввар қори уйида тўпланган жадидлар Туркистон Халқ дорилфунунининг мусулмон бўлимини ташкил етиш мақсадида 9 кишидан иборат ташкилот комиссиясини тузади. Улар 22 кун ичида мусулмон бўлими дастурларини тузадилар. Дорилфунуннинг мусулмон бўлими хам Ўрус бўлими каби уч босқичдан иборат бўлиши белгиланди: юқори босқич — дорилмуаллимин (ўқитувчилар курси, кейинроқ олий ўқув юрти) ўрта босқич — бошланғич мактабларни ўз ичига олар еди. Халқ дорилфунуни таркибининг бу шаклда бўлиши шароитнинг ўзидан келиб чиққан холда замонавий билим ва саводхонликка ехтиёждан туғилганди. Ўша йилнинг 3 майида дорилфунунуннинг Мусулмон бўлими рахбариятига сайлов бўлиб, унда Мунавварқори раис (ректор), Исо Тўхтабоев биринчи муовин, Бурхон Ҳабиб иккинчи муовин, Абдусамид қори Зиёбов хазинадор, Мухтор Бакир саркотиб бўлиб сайланди. 13 май (якшанба) куни Тошкентнинг ески шахар қисмида Викула Морозовнинг собиқ дўкони биноси (ҳозирги ўзбек ёш томошабинлар театри)да мусулмон аҳоли учун “Халқ дорилфунуни” очилади. Бу бўлим тез орада ўзига хос йирик билим масканига айланди. Дастлаб 9 та бошланғич мактаб очиш мўлжалланган бўлса-да, ахоли еҳтиёжига кўра, уларнинг сони 24тага етди. Дорилфунуннинг мусулмон бўлими 15 демократик ташкилот вакиллари уюшган 45 кишилик кенгаш томонидан бошқарилади. Ундага муаллимлар сони 18 нафарга етади. 1918 йил 2 июн куни собиқ семинария биносида дорилфунунининг ўзбеклар учун махсус ўқитувчилар тайёрловчи бўлими – “Дорилмуаллимин” очилди. Унда Фитрат она тилидан: Камол Шамс арифметика ва геометриядан, Ҳайдар Шавқий гигиена, гимнастика ва немис тилидан, Раҳимбоев арифметикадан, Абдураҳмон Исмоилзода санъатдан, Ризаев маданият тарихи ва сиёсий иқтисоддан, Мунавварқори она тилидан дарс беришади. Бу бўлимнинг очилиш маросимида Мунавварқори нутқ сўзлаб, инсон маърифатли бўлиб, кўзи очилмагунча виждони уйғонмаслигини, виждон уйғонмаса на ўзини, на халқни еркин муҳофаза қила олмаслигани, бу имонсизлик еканини мутафаккирона нозиклик билан ифода етади. Мунаввар Қори оврўпача усулдаги бундай халқ дорилфунуни ташкил етиш билан бир қаторда, мавжуд мадрасаларни ислоҳ қилиш ва уларда дунёвий фанлар ўқитиб, миллий зиёлилар тайёрлаш ғоясини хам илгари суради. Бу қарашларини – у 1923 йил июнда Тошкентда бўлиб ўтган халқ маорифи мудирлари қурултойидаги маърузасида баён етган, 1923 йилда бу янги усулда 30дан ортиқ мадраса ва ески мактабларда талабалар ўқитилганлиги маълум. Мунавварқори 1922 йилдан Туркистон маориф нозири, кейин еса Тошкентнинг ески шахар маориф бўлими мубошири (инспектори) бўлиб ишлади, ўша йили 23-25 мартда бўлиб ўтган ИИ Умумтуркистон маориф ходимлари қурултойида иштирок етиб, мактаб бўлимига аъзоликка сайланди. Мунавварқори раис (ректор), Исо Тўхтабоев биринчи муовин, Бурхон Ҳабиб иккинчи муовин, Абдусамид қори Зиёбов хазинадор, Мухтор Бакир саркотиб бўлиб сайланди. 13 май (якшанба) куни Тошкентнинг ески шахар қисмида Викула Морозовнинг собиқ дўкони биноси (ҳозирги ўзбек ёш томошабинлар театри)да мусулмон аҳоли учун “Халқ дорилфунуни” очилади. Бу бўлим тез орада ўзига хос йирик билим масканига айланди. Дастлаб 9 та бошланғич мактаб очиш мўлжалланган бўлса-да, ахоли еҳтиёжига кўра, уларнинг сони 24тага етди. Дорилфунуннинг мусулмон бўлими 15 демократик ташкилот вакиллари уюшган 45 кишилик кенгаш томонидан бошқарилади. Ундага муаллимлар сони 18 нафарга етади. 1918 йил 2 июн куни собиқ семинария биносида дорилфунунининг ўзбеклар учун махсус ўқитувчилар тайёрловчи бўлими – “Дорилмуаллимин” очилди. Унда Фитрат она тилидан: Камол Шамс арифметика ва геометриядан, Ҳайдар Шавқий гигиена, гимнастика ва немис тилидан, Раҳимбоев арифметикадан, Абдураҳмон Исмоилзода санъатдан, Ризаев маданият тарихи ва сиёсий иқтисоддан, Мунавварқори она тилидан дарс беришади. Бу бўлимнинг очилиш маросимида Мунавварқори нутқ сўзлаб, инсон маърифатли бўлиб, кўзи очилмагунча виждони уйғонмаслигини, виждон уйғонмаса на ўзини, на халқни еркин муҳофаза қила олмаслигани, бу имонсизлик еканини мутафаккирона нозиклик билан ифода етади. Мунаввар Қори оврўпача усулдаги бундай халқ дорилфунуни ташкил етиш билан бир қаторда, мавжуд мадрасаларни ислоҳ қилиш ва уларда дунёвий фанлар ўқитиб, миллий зиёлилар тайёрлаш ғоясини хам илгари суради. Бу қарашларини – у 1923 йил июнда Тошкентда бўлиб ўтган халқ маорифи мудирлари қурултойидаги маърузасида баён етган, 1923 йилда бу янги усулда 30дан ортиқ мадраса ва ески мактабларда талабалар ўқитилганлиги маълум. Мунавварқори 1922 йилдан Туркистон маориф нозири, кейин еса Тошкентнинг ески шахар маориф бўлими мубошири (инспектори) бўлиб ишлади, ўша йили 23-25 мартда бўлиб ўтган ИИ Умумтуркистон маориф ходимлари қурултойида иштирок етиб, мактаб бўлимига аъзоликка сайланди. Кейинчалик Алишер Навоий номли таълим-тарбия билим юртида ва турли мактабларда ўзбек тили ва адабиётидан дарс берди. Дўстлари ва шогирдлари Қаюм Рамазон ва Шорасул Зуннун билан ҳамкорликда уч бўлимдан иборат “Ўзбекча тил сабоқлари” китобини (1925 йил) нашр еттирди. Халқ таълимининг истеъдодли ташкилотчилари Абдуқодир Шакурий, Исматулла Рахматуллаев, Исхоқхон Ибрат, О. Дадахужаев, Абдулла Мустақов, Ходи Файзиев, Ашурали Зохирий, Собиржон Рахимов, Шокиржон Раимий, Қори Ниёзий, Сайд Ризо Ализода, Тўхтаназар Шермуҳамедов, Рафиқ Мўмин ва бошқалар катта педагогик иш олиб бордилар. Мактаблар сони ўсди. 1918 йил бошида 330 тага, 1920 йилда Фарғона, Сирдарё, Самарқанд вилоятларида 1405 тага етди. Ташкил бўлган мактаблар, айниқса, қишлок жойларида ва туманларда асосан 1-2 бошланғич синфлардан иборат еди. Кейинчалик юқори синфлар пайдо бўлиб борди. Бундай тартиботдаги қизлар мактаблари ҳам Тошкентда, Андижонда, Қўқонда ва бошқа жойларда бирин- кетин очилди. Аёл муаллимлар Солихахон Муҳаммаджонова, Муҳаррама Қодирова, Гулсўм Копаева, Фотима Бурнашева, Зебинисо Раззоқова, Зайнаб Садриддинова, Марям Шарипова ва бошқалар таълим-тарбия ишларини олиб борганлар. Кенг доирадаги билимдон зиёлилар қатор мактаблар фаолиятини намунали даражага кўтардилар. 20-йиллар бошида Самарқандда Абдулқодир Шакурий (1875-1943) мудирлик қилган мактаб, 1922 йилда Фарғона шаҳрида Хусанхон Ниёзий бошчилигида очилган иккинчи босқич мактаб, қатор бошқа мактаблар шулар жумласидан еди. Миллий, жадид мактаблари учун дарсликлар, ўқиш китобларини зиёлиларимиз аср бошидан ёзиб чиқариб келдилар. 1917 йилдан мактаблар сонининг ўсиши, маориф ижтимоий даражасининг кўтарилиши дарсликларга талабни оширди. Педагог, олим, давлат арбоби Абдулла Авлоний 1917 йилда “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарини қайта нашр қилди, шунингдек “Мактаб гулистони” ўқиш китобини, икки жилдлик “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” китобларини яратди ва чоп етди. 1920 йилдан Тошкентдаги ўлка билим юртида, сўнгра ўзбек хотин-қизлар билим юртида мудирлик клади. Кейинчалик Алишер Навоий номли таълим-тарбия билим юртида ва турли мактабларда ўзбек тили ва адабиётидан дарс берди. Дўстлари ва шогирдлари Қаюм Рамазон ва Шорасул Зуннун билан ҳамкорликда уч бўлимдан иборат “Ўзбекча тил сабоқлари” китобини (1925 йил) нашр еттирди. Халқ таълимининг истеъдодли ташкилотчилари Абдуқодир Шакурий, Исматулла Рахматуллаев, Исхоқхон Ибрат, О. Дадахужаев, Абдулла Мустақов, Ходи Файзиев, Ашурали Зохирий, Собиржон Рахимов, Шокиржон Раимий, Қори Ниёзий, Сайд Ризо Ализода, Тўхтаназар Шермуҳамедов, Рафиқ Мўмин ва бошқалар катта педагогик иш олиб бордилар. Мактаблар сони ўсди. 1918 йил бошида 330 тага, 1920 йилда Фарғона, Сирдарё, Самарқанд вилоятларида 1405 тага етди. Ташкил бўлган мактаблар, айниқса, қишлок жойларида ва туманларда асосан 1-2 бошланғич синфлардан иборат еди. Кейинчалик юқори синфлар пайдо бўлиб борди. Бундай тартиботдаги қизлар мактаблари ҳам Тошкентда, Андижонда, Қўқонда ва бошқа жойларда бирин- кетин очилди. Аёл муаллимлар Солихахон Муҳаммаджонова, Муҳаррама Қодирова, Гулсўм Копаева, Фотима Бурнашева, Зебинисо Раззоқова, Зайнаб Садриддинова, Марям Шарипова ва бошқалар таълим-тарбия ишларини олиб борганлар. Кенг доирадаги билимдон зиёлилар қатор мактаблар фаолиятини намунали даражага кўтардилар. 20-йиллар бошида Самарқандда Абдулқодир Шакурий (1875-1943) мудирлик қилган мактаб, 1922 йилда Фарғона шаҳрида Хусанхон Ниёзий бошчилигида очилган иккинчи босқич мактаб, қатор бошқа мактаблар шулар жумласидан еди. Миллий, жадид мактаблари учун дарсликлар, ўқиш китобларини зиёлиларимиз аср бошидан ёзиб чиқариб келдилар. 1917 йилдан мактаблар сонининг ўсиши, маориф ижтимоий даражасининг кўтарилиши дарсликларга талабни оширди. Педагог, олим, давлат арбоби Абдулла Авлоний 1917 йилда “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарини қайта нашр қилди, шунингдек “Мактаб гулистони” ўқиш китобини, икки жилдлик “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” китобларини яратди ва чоп етди. 1920 йилдан Тошкентдаги ўлка билим юртида, сўнгра ўзбек хотин-қизлар билим юртида мудирлик клади. Фитрат 1917 йилда «Ўқув» китобини, 1919 йилда Ш.Рахимий ва Қ.Рамазон билан бирга «Она тили» дарслигини, сўнгра «Имло масалалари» китобини ёзиб чиқарди. 1917 йилдаёқ Сайд Ризо Ализода биринчи синфлар учун «Биринчи йил» ўқиш дастурини ишлаб чиқди. Шокиржон Рахимий 1919 йилда биринчи алифбо – “Совға”, 1922 йилда «Ўзбек алифбоси» дарсликлари ва бошқа ўқув қўлланмаларини чиқарди. 1918 йилдан у Тошкентда мактаб мудири бўлган. Бухоро ва Хоразм республикаларида ҳам мактаблар, таълимтарбия масканлари очилди. Аҳолининг болаларни ўқитишга, илм-маърифатга иштиёки кучайиб борган, бундай талаблар катта йиғинларда янграган. Аммо хўжаликнинг парокандалиги, сунъий тўсиқлар оқибатида 20-йиллар бошида мактаблар сони қисқарди, дарсликлар ёзиш, нашр қилиш тўхтади. 1922 йилга келиб Туркистонда болаларнинг 25 фоизи мактабларга жалб қилинган еди. Бухоро республикасида 1921 йилда 175 та янги мактаб, 11 минг ўқувчи бор еди. Лекин 1924 йил ўрталарига келиб мактаблар 69, ўқувчилар 3563 тани ташкил қилди. Хоразмда 40 та умумтаълим мактаблари ва интернатларда 2600 бола таълим-тарбия олди. Ўзбекистон Республикаси ташкил бўлганида турли босқичдаги 1500 та мактаб бўлиб, уларда 116 минг ўқувчи ўқир еди. 7.2. 1924-1945 йилларда таълим ва педагогика фани ва 1945-1991 йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. Ташкил булаётган маориф тизими, бошқа сохалар учун ўқитувчилар, мутахассислар тайёрлаш чоралари кўрилди. Тошкентнинг Янги шаҳарида 1918 йилда Туркистон давлат университети, шарқшунослик институти, консерватория, техникумлар очилди. 1920 йилда университетга Россиядан педагог-профессорлар, китоблар, ўқув қуроллари етказиб келинди. Бу масканлар инқилобий синфийлик тамойили билан ишлади. Университетнинг тайёрлов-ишчилар факултети (рабфак)да камбағал табақага мансуб кишилар ўқиган. Эрли халқлар вакиллари уларга кам катнаган. Тошкентнинг Эски шаҳарида, Қўқон ва бошқа шаҳарларда муаллимлар тайёрлаш курслари, 1920 йилдан 7 та дорилмуаллимин (инпрос), бир нечта Фитрат 1917 йилда «Ўқув» китобини, 1919 йилда Ш.Рахимий ва Қ.Рамазон билан бирга «Она тили» дарслигини, сўнгра «Имло масалалари» китобини ёзиб чиқарди. 1917 йилдаёқ Сайд Ризо Ализода биринчи синфлар учун «Биринчи йил» ўқиш дастурини ишлаб чиқди. Шокиржон Рахимий 1919 йилда биринчи алифбо – “Совға”, 1922 йилда «Ўзбек алифбоси» дарсликлари ва бошқа ўқув қўлланмаларини чиқарди. 1918 йилдан у Тошкентда мактаб мудири бўлган. Бухоро ва Хоразм республикаларида ҳам мактаблар, таълимтарбия масканлари очилди. Аҳолининг болаларни ўқитишга, илм-маърифатга иштиёки кучайиб борган, бундай талаблар катта йиғинларда янграган. Аммо хўжаликнинг парокандалиги, сунъий тўсиқлар оқибатида 20-йиллар бошида мактаблар сони қисқарди, дарсликлар ёзиш, нашр қилиш тўхтади. 1922 йилга келиб Туркистонда болаларнинг 25 фоизи мактабларга жалб қилинган еди. Бухоро республикасида 1921 йилда 175 та янги мактаб, 11 минг ўқувчи бор еди. Лекин 1924 йил ўрталарига келиб мактаблар 69, ўқувчилар 3563 тани ташкил қилди. Хоразмда 40 та умумтаълим мактаблари ва интернатларда 2600 бола таълим-тарбия олди. Ўзбекистон Республикаси ташкил бўлганида турли босқичдаги 1500 та мактаб бўлиб, уларда 116 минг ўқувчи ўқир еди. 7.2. 1924-1945 йилларда таълим ва педагогика фани ва 1945-1991 йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. Ташкил булаётган маориф тизими, бошқа сохалар учун ўқитувчилар, мутахассислар тайёрлаш чоралари кўрилди. Тошкентнинг Янги шаҳарида 1918 йилда Туркистон давлат университети, шарқшунослик институти, консерватория, техникумлар очилди. 1920 йилда университетга Россиядан педагог-профессорлар, китоблар, ўқув қуроллари етказиб келинди. Бу масканлар инқилобий синфийлик тамойили билан ишлади. Университетнинг тайёрлов-ишчилар факултети (рабфак)да камбағал табақага мансуб кишилар ўқиган. Эрли халқлар вакиллари уларга кам катнаган. Тошкентнинг Эски шаҳарида, Қўқон ва бошқа шаҳарларда муаллимлар тайёрлаш курслари, 1920 йилдан 7 та дорилмуаллимин (инпрос), бир нечта билим юртлари фаолият кўрсатди. 1925 йилга келиб Ўзбекистон қишлоқларида 2748 муаллимлар ишлаб турган ёки 3-4 марта ўсган. 1924 йилда Қўқон билим юртини 13 та йигит-қизлар битириб чиқди. Унда кейинчалик Ўзбекистон Фанлар академиясининг биринчи президента Қори- Ниёзий дарс берди, битирганлардан академиклар, йирик фан ва маданият арбоблари етишиб чиқди. Чет мамлакатлар билан маданий алоқалар, ёшларнинг ўқиб келишлари ХХ аср бошларидан кенгайиб борди ва кейинчалик ҳам давом етди. Бухоро республикаси ҳукумати ташаббус кўрсатиб, бу ишга ташкилий тус берди. 1922 йилда Туркистон, Бухоро ва Хоразмдан 70 га яқин ёшлар Германияга ўқишга жунатилди. Бухоро республикаси ҳукумати Берлинда ётоқхона учун бино сотиб олди, ўқувчиларни моддий таъминлаб турди, уларнинг ахволи, ўқишларидан огоҳ бўлди. Ёшларимиз Германиянинг турли ўқув юртларида муваффақият билан ўқидилар, мутахассислар бўлиб етишдилар. Афсуски, ўз она юртига қайтган йигит-қизларимиз мустабидлик қатағонига учради. 1924-1945 йиллардатаълимва педагогика фани. Маълумки, 1924 йилда амалга оширилган миллий давлат чегараланиши натижасида минтақа картаси қайтадан тузилди. Шуни таъкидлаш лозимки, 20-30 йиллардаги жуда мураккаб, сиёсий ижтимоий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнлар республиканинг миллий маданиятига ҳар ҳил тарзда таъсир ўтказди, барча соҳадаги ўзгаришларни қарама-қарши тусга киритди ва республика тараққиётининг асосий тенденциялари хамда йўналишларини узоқ йилларга белгилаб берди. Республика шароитларида маданий тараққиётнинг замонавий ривожланган даражасига ўтиш хаддан ташқари катта қийинчиликларни енгиш билан боғлиқ бўлиб, кескин мафкуравий кураш билан биргаликда давом етиб борди. Шундай бўлсада, маданиятни янгидан қуриш жараёнлари тобора устувор тус олди. Бунинг сабаблари аввало ўзбек халқининг азалдан билимга интилиши, маданий меросни қадрлашида кўринади. Бундан ташқари октябр тўнтаришидан аввал маданий ишлар олиб борган жадид деб аталмиш зиёлилар халққа ёрдам бериш учун маориф соҳаси, мактабларда ишлаб, ўз билим юртлари фаолият кўрсатди. 1925 йилга келиб Ўзбекистон қишлоқларида 2748 муаллимлар ишлаб турган ёки 3-4 марта ўсган. 1924 йилда Қўқон билим юртини 13 та йигит-қизлар битириб чиқди. Унда кейинчалик Ўзбекистон Фанлар академиясининг биринчи президента Қори- Ниёзий дарс берди, битирганлардан академиклар, йирик фан ва маданият арбоблари етишиб чиқди. Чет мамлакатлар билан маданий алоқалар, ёшларнинг ўқиб келишлари ХХ аср бошларидан кенгайиб борди ва кейинчалик ҳам давом етди. Бухоро республикаси ҳукумати ташаббус кўрсатиб, бу ишга ташкилий тус берди. 1922 йилда Туркистон, Бухоро ва Хоразмдан 70 га яқин ёшлар Германияга ўқишга жунатилди. Бухоро республикаси ҳукумати Берлинда ётоқхона учун бино сотиб олди, ўқувчиларни моддий таъминлаб турди, уларнинг ахволи, ўқишларидан огоҳ бўлди. Ёшларимиз Германиянинг турли ўқув юртларида муваффақият билан ўқидилар, мутахассислар бўлиб етишдилар. Афсуски, ўз она юртига қайтган йигит-қизларимиз мустабидлик қатағонига учради. 1924-1945 йиллардатаълимва педагогика фани. Маълумки, 1924 йилда амалга оширилган миллий давлат чегараланиши натижасида минтақа картаси қайтадан тузилди. Шуни таъкидлаш лозимки, 20-30 йиллардаги жуда мураккаб, сиёсий ижтимоий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнлар республиканинг миллий маданиятига ҳар ҳил тарзда таъсир ўтказди, барча соҳадаги ўзгаришларни қарама-қарши тусга киритди ва республика тараққиётининг асосий тенденциялари хамда йўналишларини узоқ йилларга белгилаб берди. Республика шароитларида маданий тараққиётнинг замонавий ривожланган даражасига ўтиш хаддан ташқари катта қийинчиликларни енгиш билан боғлиқ бўлиб, кескин мафкуравий кураш билан биргаликда давом етиб борди. Шундай бўлсада, маданиятни янгидан қуриш жараёнлари тобора устувор тус олди. Бунинг сабаблари аввало ўзбек халқининг азалдан билимга интилиши, маданий меросни қадрлашида кўринади. Бундан ташқари октябр тўнтаришидан аввал маданий ишлар олиб борган жадид деб аталмиш зиёлилар халққа ёрдам бериш учун маориф соҳаси, мактабларда ишлаб, ўз фаолиятларини давом еттирдилар. Бу жараёнлар аввало дарслар она тилида олиб бориладиган И (беш йиллик таълим) ва ИИ (турт йиллик таълим) босқич мактабларни ва уларни дарсликлар, ўқув қуроллари билан таъминлаш, маориф институтлари, ўқитувчиларни тайёрлаш курслари ва бошқаларни ташкил етишдан иборат бўлди. 1924-25 ўқув йилида республика бюджетининг 24 фоизи халқ маорифи учун ажратилди. Бу мактаб қурилишини тезлаштиришга имкон берди. И ва ИИ босқичдаги умумтаълим мактабларининг сони 1928-29 ўқув йилига келиб деярли 2,5 мингтага етди. Шу билан бир вақтда катта ёшли аҳоли ўртасида саводсизликни тугатиш юзасидан кенг миқёсда кампания авж олдирилди. 1921-22 ўқув йилидаёқ республиканинг кўпгина шаҳарлари ва қишлоқ жойларида мингдан ортиқ савод мактаблари, саводсизликни тугатиш курслари ва тармоқлари фаолият кўрсатди, уларда 50 минг киши хат-савод чиқарди. Саводсизликни тугатиш иши тиклаш даврининг дастлабки йилларида кийинчиликларга дуч келди: ўқитувчилар, мактаб бинолари, асбоб-жихозлар, ўқув қўлланмалари, пул маблағлари етишмас еди. Бироқ бу соҳа, гарчи қийинчилик билан бўлсада, изга туша бошлади, катта ёшли кишиларни ўқитиш шакл ва усуллари такомиллаштирилди, савод мактаблари тармоғи бирмунча кенгайтирилди, саводсизликни тугатувчи маҳаллий ўқитувчилар сони ошди. Бу дастлабки ютуқлар кейинги йилларда саводхонликни ошириш юзасидан авж олган умумхалқ ҳаракатининг дебочаси бўлди. Ҳамза Хакимзода Ниёзий, Т.Шермуҳамедов, Т.Н.Қори Ниёзий, Эргаш Комилов, Абдулқодир Набихўжаев, Рози Назаров, Муҳаррама Қодирова, Зебунисо Полвонова, П.Қаюмов, К.Абдурашидов ва бошқалар янги мактаб яратиш, уни ривожлантириш учун фаол курашдилар ҳамда дастлабки ўқитувчилардан бўлиб қолдилар. Шу йилларда Марказ сиёсий раҳбарияти совет тузумига содиқ бўлган педагог кадрларни кўп миқдорда, тезкорлик билан таерлаб, улар орқали аҳолини, айниқса, ёш авлодни коммунистик ғоялар асосида тарбиялаш мақсадида қарорлар ва режалар ишлаб чиқди. Уларни оғишмай амалга фаолиятларини давом еттирдилар. Бу жараёнлар аввало дарслар она тилида олиб бориладиган И (беш йиллик таълим) ва ИИ (турт йиллик таълим) босқич мактабларни ва уларни дарсликлар, ўқув қуроллари билан таъминлаш, маориф институтлари, ўқитувчиларни тайёрлаш курслари ва бошқаларни ташкил етишдан иборат бўлди. 1924-25 ўқув йилида республика бюджетининг 24 фоизи халқ маорифи учун ажратилди. Бу мактаб қурилишини тезлаштиришга имкон берди. И ва ИИ босқичдаги умумтаълим мактабларининг сони 1928-29 ўқув йилига келиб деярли 2,5 мингтага етди. Шу билан бир вақтда катта ёшли аҳоли ўртасида саводсизликни тугатиш юзасидан кенг миқёсда кампания авж олдирилди. 1921-22 ўқув йилидаёқ республиканинг кўпгина шаҳарлари ва қишлоқ жойларида мингдан ортиқ савод мактаблари, саводсизликни тугатиш курслари ва тармоқлари фаолият кўрсатди, уларда 50 минг киши хат-савод чиқарди. Саводсизликни тугатиш иши тиклаш даврининг дастлабки йилларида кийинчиликларга дуч келди: ўқитувчилар, мактаб бинолари, асбоб-жихозлар, ўқув қўлланмалари, пул маблағлари етишмас еди. Бироқ бу соҳа, гарчи қийинчилик билан бўлсада, изга туша бошлади, катта ёшли кишиларни ўқитиш шакл ва усуллари такомиллаштирилди, савод мактаблари тармоғи бирмунча кенгайтирилди, саводсизликни тугатувчи маҳаллий ўқитувчилар сони ошди. Бу дастлабки ютуқлар кейинги йилларда саводхонликни ошириш юзасидан авж олган умумхалқ ҳаракатининг дебочаси бўлди. Ҳамза Хакимзода Ниёзий, Т.Шермуҳамедов, Т.Н.Қори Ниёзий, Эргаш Комилов, Абдулқодир Набихўжаев, Рози Назаров, Муҳаррама Қодирова, Зебунисо Полвонова, П.Қаюмов, К.Абдурашидов ва бошқалар янги мактаб яратиш, уни ривожлантириш учун фаол курашдилар ҳамда дастлабки ўқитувчилардан бўлиб қолдилар. Шу йилларда Марказ сиёсий раҳбарияти совет тузумига содиқ бўлган педагог кадрларни кўп миқдорда, тезкорлик билан таерлаб, улар орқали аҳолини, айниқса, ёш авлодни коммунистик ғоялар асосида тарбиялаш мақсадида қарорлар ва режалар ишлаб чиқди. Уларни оғишмай амалга ошириш учун зарур маблағларни аямади, бор маърифатчиларни ҳамда партия, совет, жамоат ташкилотларининг куч-қувватини сафарбар қилди. Мактабларнинг педагогик кадрларга бўлган еҳтиёжларини қондириш учун педагогика ўқув юртларининг кенг тармоги яратилди: техникумлар, маориф институтлари, ўқув юртлари очилди. Уларда жадал суръатлар билан оммавий миқёсда янги ўқитувчи кадрлар етиштириб чиқарилди. 20- йилларнинг охирларига келиб уларнинг сони республикада деярли 5,5 мингтага етиб қолди. Халқ маорифи ривожланиб борди. Халқнинг билимга бўлган интилиши кун-сайин кучайиб бориши натижасида умумий саводхонлик ўсди, бу нарса миллатнинг маънавий имкониятлари юксалишига, ижодий фаолияти ортиб боришига ёрдам берди. Шундай бўлсада, бу жараёнлар партиянинг маданий соҳада зўрлик кўрсатиши туфайли мушкулликларга учради. Халқ маорифида бу нарса аввалига миллий таълим шакллари ёйиладиган соҳаларни чеклаб қўйиш, кейинчалик еса уларни бутунлай йўқ қилиб юборишда ўз аксини топди. Чунончи, 20-йилларнинг бошларида совет мактаблари билан биргаликда ески усул мактаблари, диний ташкилотлар томонидан таъминлаб бориладиган вақф мактаблари ва мадрасалари ҳам ишлаб турар еди. 1925 йилда Ўзбекистонда 97 та вақф мактаблари ва 1,5 мингдан ортиқ ески мактаблар бўлиб, улардан 250 таси яширин ҳолда иш олиб борган. Лекин совет ҳокимиятининг инсонпарварликка зид сиёсати натижасида улар 1928 йилга келиб ўз фаолиятини амалда тугатдилар. Халқ маърифатининг юксалиши йўлида ҳамон ғов бўлиб турган муаммо аҳолининг саводхонлигини ошириш бўлиб, саводсизликка барҳам бериш давр талаби еди. Бу мақсадда кўплаб янги савод мактаблари ва курслар очилди. Минглаб аҳоли саводли бўлди. Шуни айтиш жоизки, 1930 йили умумий бошлангич таълимнинг жорий етилиши саводсизлик кўламларини қисқартиришга ёрдам берди. Ажратилган маблағлар мактаблар майдонини анча кенгайтиришга, уларнинг моддий базасини мустаҳкамлашга имкон берди. Умумий таълимни амалга ошириш учун ўқитувчилар, талабалар, илм- фан ходимлари, ёшлар жамоаларининг катта армияси сафарбар етилди. 30- ошириш учун зарур маблағларни аямади, бор маърифатчиларни ҳамда партия, совет, жамоат ташкилотларининг куч-қувватини сафарбар қилди. Мактабларнинг педагогик кадрларга бўлган еҳтиёжларини қондириш учун педагогика ўқув юртларининг кенг тармоги яратилди: техникумлар, маориф институтлари, ўқув юртлари очилди. Уларда жадал суръатлар билан оммавий миқёсда янги ўқитувчи кадрлар етиштириб чиқарилди. 20- йилларнинг охирларига келиб уларнинг сони республикада деярли 5,5 мингтага етиб қолди. Халқ маорифи ривожланиб борди. Халқнинг билимга бўлган интилиши кун-сайин кучайиб бориши натижасида умумий саводхонлик ўсди, бу нарса миллатнинг маънавий имкониятлари юксалишига, ижодий фаолияти ортиб боришига ёрдам берди. Шундай бўлсада, бу жараёнлар партиянинг маданий соҳада зўрлик кўрсатиши туфайли мушкулликларга учради. Халқ маорифида бу нарса аввалига миллий таълим шакллари ёйиладиган соҳаларни чеклаб қўйиш, кейинчалик еса уларни бутунлай йўқ қилиб юборишда ўз аксини топди. Чунончи, 20-йилларнинг бошларида совет мактаблари билан биргаликда ески усул мактаблари, диний ташкилотлар томонидан таъминлаб бориладиган вақф мактаблари ва мадрасалари ҳам ишлаб турар еди. 1925 йилда Ўзбекистонда 97 та вақф мактаблари ва 1,5 мингдан ортиқ ески мактаблар бўлиб, улардан 250 таси яширин ҳолда иш олиб борган. Лекин совет ҳокимиятининг инсонпарварликка зид сиёсати натижасида улар 1928 йилга келиб ўз фаолиятини амалда тугатдилар. Халқ маърифатининг юксалиши йўлида ҳамон ғов бўлиб турган муаммо аҳолининг саводхонлигини ошириш бўлиб, саводсизликка барҳам бериш давр талаби еди. Бу мақсадда кўплаб янги савод мактаблари ва курслар очилди. Минглаб аҳоли саводли бўлди. Шуни айтиш жоизки, 1930 йили умумий бошлангич таълимнинг жорий етилиши саводсизлик кўламларини қисқартиришга ёрдам берди. Ажратилган маблағлар мактаблар майдонини анча кенгайтиришга, уларнинг моддий базасини мустаҳкамлашга имкон берди. Умумий таълимни амалга ошириш учун ўқитувчилар, талабалар, илм- фан ходимлари, ёшлар жамоаларининг катта армияси сафарбар етилди. 30- йилларнинг охирларида умумий етти йиллик таълимни амалга оширишга киришилди. 1940 йили республикада барча турдаги 5,5 мингдан ортиқ умумтаълим мактаблари ишлаб турди, уларда 1,3 млн.га яқин болалар ўқиди. Бироқ бу даврда мактаб ёшидаги ҳамма болаларни ҳам, айниқса, қишлоқ жойларида ўқишга жалб қилишнинг имкони бўлмади: мактаб бинолари, ускуна-жиҳозлар, ўқитувчилар етишмас еди ва ҳоказо. Мактаб таълими турли соҳадаги билимларни егаллаб олган, жамоат ҳаётига фаол қўшилиб кета оладиган, олий ўқув юртлари ва техникумларга кириб ўқий оладиган саводхон ёшларни етиштириб чиқаришни кўпайтиришга имкон бера оладиган жиддий ислоҳотга муҳтож еди. Афсуски, халқ таълимига буйруқбозлик нуктаи назаридан туриб, екстенсив равишда ёндашиш кучайиб борди. Бунинг натижасида сифат муаммолари четга сурилиб, миқдор кўрсаткичлари биринчи ўринга ўтди. Аҳволни хўжакурсинга яхшилаш орқасидан қувиш жамиятнинг маданий ҳолатига ёмон таъсир ўтказди ҳамда олий ва ўрта мактабга сезиларли даражада зарар етказди. Республика тараққиётининг манфаатлари халқ хўжалиги ва маданиятининг турли соҳалари учун юқори малакали мутахассислар тайёрлашни тезлаштиришни талаб қилар еди. Табиийки, буни марказий ҳукумат тушунарди, лекин унга Ўзбекистоннинг халқ хўжалиги барча тармоқларида социализм, марксизм-ленинизм ғоялари билан суғорилган итоатгуй юқори малакали мутахассис кадрлар керак еди, Шунинг учун олий ўқув юртларининг таълим-тарбия дастурлари, ўқув режалари, қўлланмалари ва ҳоказолари аввало коммунизм принципларига асосланган бўлиб, мутахассисларни 4-5 йил муддат давомида партия, совет давлатига садоқатли бўлиш билан бирга синфийлик руҳида тарбиялашга қаратилган еди. 20-йилларнинг иккинчи ярмида ўрта махсус ва олий маълумотли кадрлар тайёрлайдиган турли ўқув юртлари очилди. Давлат синфий тамойилга амал қилиб, бу ўқув юртларига ишчи ва деҳқонларнинг кириши учун шароитларни таъминлаб берди. Бошқа тоифадаги одамлар бу ўқув юртларига кира олмас йилларнинг охирларида умумий етти йиллик таълимни амалга оширишга киришилди. 1940 йили республикада барча турдаги 5,5 мингдан ортиқ умумтаълим мактаблари ишлаб турди, уларда 1,3 млн.га яқин болалар ўқиди. Бироқ бу даврда мактаб ёшидаги ҳамма болаларни ҳам, айниқса, қишлоқ жойларида ўқишга жалб қилишнинг имкони бўлмади: мактаб бинолари, ускуна-жиҳозлар, ўқитувчилар етишмас еди ва ҳоказо. Мактаб таълими турли соҳадаги билимларни егаллаб олган, жамоат ҳаётига фаол қўшилиб кета оладиган, олий ўқув юртлари ва техникумларга кириб ўқий оладиган саводхон ёшларни етиштириб чиқаришни кўпайтиришга имкон бера оладиган жиддий ислоҳотга муҳтож еди. Афсуски, халқ таълимига буйруқбозлик нуктаи назаридан туриб, екстенсив равишда ёндашиш кучайиб борди. Бунинг натижасида сифат муаммолари четга сурилиб, миқдор кўрсаткичлари биринчи ўринга ўтди. Аҳволни хўжакурсинга яхшилаш орқасидан қувиш жамиятнинг маданий ҳолатига ёмон таъсир ўтказди ҳамда олий ва ўрта мактабга сезиларли даражада зарар етказди. Республика тараққиётининг манфаатлари халқ хўжалиги ва маданиятининг турли соҳалари учун юқори малакали мутахассислар тайёрлашни тезлаштиришни талаб қилар еди. Табиийки, буни марказий ҳукумат тушунарди, лекин унга Ўзбекистоннинг халқ хўжалиги барча тармоқларида социализм, марксизм-ленинизм ғоялари билан суғорилган итоатгуй юқори малакали мутахассис кадрлар керак еди, Шунинг учун олий ўқув юртларининг таълим-тарбия дастурлари, ўқув режалари, қўлланмалари ва ҳоказолари аввало коммунизм принципларига асосланган бўлиб, мутахассисларни 4-5 йил муддат давомида партия, совет давлатига садоқатли бўлиш билан бирга синфийлик руҳида тарбиялашга қаратилган еди. 20-йилларнинг иккинчи ярмида ўрта махсус ва олий маълумотли кадрлар тайёрлайдиган турли ўқув юртлари очилди. Давлат синфий тамойилга амал қилиб, бу ўқув юртларига ишчи ва деҳқонларнинг кириши учун шароитларни таъминлаб берди. Бошқа тоифадаги одамлар бу ўқув юртларига кира олмас еди. Олий ўқув ютларида ўқиш учун зарур бўлган умумий маълумотни қисқа муддат ичида олиш мақсадида ишчи факултетлари тармоги яратилди. Шу туфайли 20-йилларнинг охиридаёқ республикадаги олий ўқув юртларида асосан ишчи ва деҳқонлардан иборат 4 минг нафарга яқин талабалар ўқир еди. Мутахассислар тайёрлашда РСФСР ва бошқа республикалар ҳам Ўзбекистонга ёрдам бердилар. 1927 йили фақатгина Россия Федерациясидаги олий ва ўрта махсус ўқув юртларида Ўзбекистондан келган 300га яқин талабалар таълим олди. Ўрта Осиёдаги биринчи олий ўқув юрти – 1918 йили очилган Туркистон давлат университети – бу вақтга келиб олий таълимнинг енг йирик марказига айланди. Университет мутахассислар етиштириб чиқариш суръатларини йилдан-йилга ошириб борди: уни битириб чиқган кишилар сони 1928 йилга келиб 5 баравар кўпайди. Аммо улар орасида маҳаллий халқ намояндалари ҳамон кам сонни ташкил етарди. Саноат корхоналарининг ишга туширилиши, колхозлар ва совхозлар тузилиши, янги-янги идораларнинг пайдо бўлиши тегишли мутахассисларга бўлган талабни кучайтирди. Институтлар ва техникумларга мутахассислар етиштириб чиқаришни миқдор жиҳатидан кўпайтириш вазифаси юкланди, бунинг натижасида ўқиш муддатлари анча қисқартирилди. Мавжуд институтлар ва техникумларнинг базаларида янги ўқув юртлари, жумладан, пахтачилик-ирригация, политехника, қишлоқ хўжалиги, кон қидириш, зооветеринария, автомобил йўллари, тўқимачилик транспорт, тиббиёт институтлари ва бошқа институтлар очилди. Педагогик академия базасида 1933 йили Самарқандда Ўзбекистон давлат университети (ҳозирги СамДУ) барпо етилди. 30-йилларнинг охирларида республикада 44 минг талаба ўқийдиган 30 та олий ўқув юртлари ва 98 та техникумлар ишлаб турди. Институт ва техникумларни битириб чиқувчиларнинг сони бир неча баравар кўпайди. Бу янги мутахассислар халқ хўжалиги сафига келиб қўшилди. Мутахассис кадрлар тайёрлашда асосан уларнинг сони кўпайтирилди, сифатига еса еътибор берилмади. Институт ва техникумларда маҳаллий еди. Олий ўқув ютларида ўқиш учун зарур бўлган умумий маълумотни қисқа муддат ичида олиш мақсадида ишчи факултетлари тармоги яратилди. Шу туфайли 20-йилларнинг охиридаёқ республикадаги олий ўқув юртларида асосан ишчи ва деҳқонлардан иборат 4 минг нафарга яқин талабалар ўқир еди. Мутахассислар тайёрлашда РСФСР ва бошқа республикалар ҳам Ўзбекистонга ёрдам бердилар. 1927 йили фақатгина Россия Федерациясидаги олий ва ўрта махсус ўқув юртларида Ўзбекистондан келган 300га яқин талабалар таълим олди. Ўрта Осиёдаги биринчи олий ўқув юрти – 1918 йили очилган Туркистон давлат университети – бу вақтга келиб олий таълимнинг енг йирик марказига айланди. Университет мутахассислар етиштириб чиқариш суръатларини йилдан-йилга ошириб борди: уни битириб чиқган кишилар сони 1928 йилга келиб 5 баравар кўпайди. Аммо улар орасида маҳаллий халқ намояндалари ҳамон кам сонни ташкил етарди. Саноат корхоналарининг ишга туширилиши, колхозлар ва совхозлар тузилиши, янги-янги идораларнинг пайдо бўлиши тегишли мутахассисларга бўлган талабни кучайтирди. Институтлар ва техникумларга мутахассислар етиштириб чиқаришни миқдор жиҳатидан кўпайтириш вазифаси юкланди, бунинг натижасида ўқиш муддатлари анча қисқартирилди. Мавжуд институтлар ва техникумларнинг базаларида янги ўқув юртлари, жумладан, пахтачилик-ирригация, политехника, қишлоқ хўжалиги, кон қидириш, зооветеринария, автомобил йўллари, тўқимачилик транспорт, тиббиёт институтлари ва бошқа институтлар очилди. Педагогик академия базасида 1933 йили Самарқандда Ўзбекистон давлат университети (ҳозирги СамДУ) барпо етилди. 30-йилларнинг охирларида республикада 44 минг талаба ўқийдиган 30 та олий ўқув юртлари ва 98 та техникумлар ишлаб турди. Институт ва техникумларни битириб чиқувчиларнинг сони бир неча баравар кўпайди. Бу янги мутахассислар халқ хўжалиги сафига келиб қўшилди. Мутахассис кадрлар тайёрлашда асосан уларнинг сони кўпайтирилди, сифатига еса еътибор берилмади. Институт ва техникумларда маҳаллий миллат вакиллари кам еди. Юқори малакали ўзбек профессор-ўқитувчилари ва ўзбек тилидаги дарсликларни тайёрлашга ҳаракат қилинмасди. 20-30-йилларда хотин-қизларнинг саводини чиқаришга катта еътибор берилди, аёлларнинг саводсизлигини тугатиш бўйича махсус курслар ташкил қилинди. 1926 йилда республикадаги 82 та саводсизликни битириш мактабларида 2700 хотин-қиз ўқиган бўлса, 1936 йилда 186 минг аёл саводини чиқарган. Касб-ҳунар таълими тармоқларига хотин-қизлар кенг жалб қилинди. Дастлаб аёллар орасидан саводсизликни битириш курслари ўқитувчилари, боғча, ясли тарбиячилари, мактаб ўқитувчилари тайёрланди. Масалан, 1928 йилда Самарқанд педагогика курсида 73 нафар аёл ўқиган. 1929 йилда ўндан ортиқ хотин-қизлар педагогика ва медицина техникумлари мавжуд еди. 1932 йилда республика олий ўқув юртларидаги талабаларнинг 20 фоизини ўзбек хотин-қизлари ташкил қилган. 30-йилларда халқ хўжалигининг барча тармоқларида хотин-қизлардан етишиб чиққан мутахассислар ишлай бошлади. Урушнинг суронли йилларида республика олий ўқув юртлари ва техникумлар ўз фаолиятларини давом еттирдилар. Катта қийинчиликларга қарамай, улар саноат, қишлоқ хўжалиги, маориф, табобат ва бошқа соҳалар бўйича малакали мутахассислар тайёрлаб берадиган чинакам манба бўлиб қолди. 1943 йидда республикада 41 олий ўқув юрти (уларннг 12 таси кўчириб келинган) ва 52 ўрта махсус билим юртлари фаолият кўрсатди. Уруш йиллари давомида уларда 20 мингдан зиёд олий ва ўрта махсус маълумотли мутахассислар етиштирилдики, бу халқ хўжалигини юқори малакали кадрлар билан таъминлаш имконини берди. Улар ўз навбатида самарали меҳнат қилиб, фашизмни тор-мор келтириш ишига муносиб ҳисса қўшдилар. Педагогик кадрлар тайёрлашга алоҳида еътибор берилди, чунки уруш даври шароитларида уларга еҳтиёж айниқса сезиларли еди. Уруш йиллари Ўзбекистонда барча турдаги қўшинлар учун зобит кадр ва мутахассислар ҳам тайёрланди. Тошкештга пиёдалар билим юрти ҳам кўчириб келтирилиб, республикамизда жойлаштирилган бир неча ҳарбий билим юртлари, олий ўув миллат вакиллари кам еди. Юқори малакали ўзбек профессор-ўқитувчилари ва ўзбек тилидаги дарсликларни тайёрлашга ҳаракат қилинмасди. 20-30-йилларда хотин-қизларнинг саводини чиқаришга катта еътибор берилди, аёлларнинг саводсизлигини тугатиш бўйича махсус курслар ташкил қилинди. 1926 йилда республикадаги 82 та саводсизликни битириш мактабларида 2700 хотин-қиз ўқиган бўлса, 1936 йилда 186 минг аёл саводини чиқарган. Касб-ҳунар таълими тармоқларига хотин-қизлар кенг жалб қилинди. Дастлаб аёллар орасидан саводсизликни битириш курслари ўқитувчилари, боғча, ясли тарбиячилари, мактаб ўқитувчилари тайёрланди. Масалан, 1928 йилда Самарқанд педагогика курсида 73 нафар аёл ўқиган. 1929 йилда ўндан ортиқ хотин-қизлар педагогика ва медицина техникумлари мавжуд еди. 1932 йилда республика олий ўқув юртларидаги талабаларнинг 20 фоизини ўзбек хотин-қизлари ташкил қилган. 30-йилларда халқ хўжалигининг барча тармоқларида хотин-қизлардан етишиб чиққан мутахассислар ишлай бошлади. Урушнинг суронли йилларида республика олий ўқув юртлари ва техникумлар ўз фаолиятларини давом еттирдилар. Катта қийинчиликларга қарамай, улар саноат, қишлоқ хўжалиги, маориф, табобат ва бошқа соҳалар бўйича малакали мутахассислар тайёрлаб берадиган чинакам манба бўлиб қолди. 1943 йидда республикада 41 олий ўқув юрти (уларннг 12 таси кўчириб келинган) ва 52 ўрта махсус билим юртлари фаолият кўрсатди. Уруш йиллари давомида уларда 20 мингдан зиёд олий ва ўрта махсус маълумотли мутахассислар етиштирилдики, бу халқ хўжалигини юқори малакали кадрлар билан таъминлаш имконини берди. Улар ўз навбатида самарали меҳнат қилиб, фашизмни тор-мор келтириш ишига муносиб ҳисса қўшдилар. Педагогик кадрлар тайёрлашга алоҳида еътибор берилди, чунки уруш даври шароитларида уларга еҳтиёж айниқса сезиларли еди. Уруш йиллари Ўзбекистонда барча турдаги қўшинлар учун зобит кадр ва мутахассислар ҳам тайёрланди. Тошкештга пиёдалар билим юрти ҳам кўчириб келтирилиб, республикамизда жойлаштирилган бир неча ҳарбий билим юртлари, олий ўув юртларининг ҳарбий факултетларида, ўнлаб турли курсларда кадрлар тайёрланди. йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. Республика аҳолиси маданиятининг ўсишида таълим ниҳоятда муҳим аҳамият касб етади. Таълим инсон шахсини ҳар томонлама ривожлантириш, қобилиятини юзага чиқариш, ижтимоий ва шахсий манфаатларнинг бир- бирига пайваста бўлиб қўшилишига ёрдам беради. Илмий-техникавий, иқтисодий ва ижтимоий тараққиётнинг енг муҳим вазифаларини ҳал қилиш аҳолининг билим даражасига боғлиқ. Ўзбекистонда урушдан кейинги йилларда ўзбек халқининг саъй- ҳаракатлари билан таълим соҳасида маълум ютуқларга еришилди. 1940-41 ўқув йилидан 1970-71 ўқув йилигача бўлган даврда умумтаълим мактабларидаги ўқитувчилар сони 2,5 баравар ортди. Шунга яраша умумтаълим мактаблари тармоғи ҳам кенгайиб борди. Бироқ иқтисодиётдаги қийинчиликлар, маънавий ва маданий соҳани ривожлантиришдаги нуқсонлар таълимга ҳам ўз таъсирини ўтказди. Жумладан, кўпгина мактаблар, айниқса, қишлоқ жойларда намунавий лойиҳаларсиз қурилди, кўпгина чала ишлари билан фойдаланишга топширилди. Қишлоқ мактабларининг 75 фоизга яқини водопровод, канализацияга, ярмидан ортиғи марказдан туриб иситиш мосламаларига ега емас еди. Республикадаги талай мактаблар зарур жиҳоз, мебел, асбоб-ускуналар билан яхши таъминланмасди. Бунинг сабаби халқ таълимига қолдиқ принципи асосида маблағ ажратилишида кўринарди. Фан, маданият ва халқ таълимига сарф-ҳаражатлар бюджет маблағининг атиги 2,7 фоизини ташкил етарди. Ўзбекистон ССР Олий Советининг 1957 йил 1 октябрдаги сессиясида “Ўзбекистон ССРда мажбурий етти йиллик таълимни тўлиқ амалга ошириш тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши мактабларда таълим тизимини такомиллаштиришга қаратилган дастлабки қадам бўлди. Янги Қонунга кўра умумтаълим мактаби ҳамма учун мажбурий бўлган камчиликлар барҳам топмади. Аксинча, мактаб хақиқий ҳаётдан ажралиб юртларининг ҳарбий факултетларида, ўнлаб турли курсларда кадрлар тайёрланди. йилларда Ўзбекистонда таълим тизими ва педагогика фани ривожи. Республика аҳолиси маданиятининг ўсишида таълим ниҳоятда муҳим аҳамият касб етади. Таълим инсон шахсини ҳар томонлама ривожлантириш, қобилиятини юзага чиқариш, ижтимоий ва шахсий манфаатларнинг бир- бирига пайваста бўлиб қўшилишига ёрдам беради. Илмий-техникавий, иқтисодий ва ижтимоий тараққиётнинг енг муҳим вазифаларини ҳал қилиш аҳолининг билим даражасига боғлиқ. Ўзбекистонда урушдан кейинги йилларда ўзбек халқининг саъй- ҳаракатлари билан таълим соҳасида маълум ютуқларга еришилди. 1940-41 ўқув йилидан 1970-71 ўқув йилигача бўлган даврда умумтаълим мактабларидаги ўқитувчилар сони 2,5 баравар ортди. Шунга яраша умумтаълим мактаблари тармоғи ҳам кенгайиб борди. Бироқ иқтисодиётдаги қийинчиликлар, маънавий ва маданий соҳани ривожлантиришдаги нуқсонлар таълимга ҳам ўз таъсирини ўтказди. Жумладан, кўпгина мактаблар, айниқса, қишлоқ жойларда намунавий лойиҳаларсиз қурилди, кўпгина чала ишлари билан фойдаланишга топширилди. Қишлоқ мактабларининг 75 фоизга яқини водопровод, канализацияга, ярмидан ортиғи марказдан туриб иситиш мосламаларига ега емас еди. Республикадаги талай мактаблар зарур жиҳоз, мебел, асбоб-ускуналар билан яхши таъминланмасди. Бунинг сабаби халқ таълимига қолдиқ принципи асосида маблағ ажратилишида кўринарди. Фан, маданият ва халқ таълимига сарф-ҳаражатлар бюджет маблағининг атиги 2,7 фоизини ташкил етарди. Ўзбекистон ССР Олий Советининг 1957 йил 1 октябрдаги сессиясида “Ўзбекистон ССРда мажбурий етти йиллик таълимни тўлиқ амалга ошириш тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши мактабларда таълим тизимини такомиллаштиришга қаратилган дастлабки қадам бўлди. Янги Қонунга кўра умумтаълим мактаби ҳамма учун мажбурий бўлган камчиликлар барҳам топмади. Аксинча, мактаб хақиқий ҳаётдан ажралиб қолди, ўқувчиларга берилаётган билимлар фан-техника тараққиёти даражасига тўғри келмасди. Шунинг учун хам 1959 йил мартда Ўзбекистон Олий Совети “Мактаб халқ таълими тизимини янада ривожлантириш тўғрисида” янги қонун қабул қилди. Аммо, совет мустабид тузумига хос бўлган бошланган ишни охирига етказмаслик одати бу гал ҳам муаммони ҳал қилиш йўлида тўғаноқ бўлиб хизмат қилди, оқибатда халқ таълимида аҳвол ўзгармади. Ўзбекистонда мактабнинг турмуш билан боғланишини мустаҳкамлаш тўғрисидаги 1959 йилда республика ҳукумати қабул қилган қонунга асосан ўқишни ишлаб чиқариш билан қўшиб олиб бориш талаб етилди. Ушбу муносабат билдн ўн йиллик ўрта мактаблар қайта ташкил етилиб, ўн бир йиллик ўрта мактабларга айлантирилди, уларда ўқувчилар фан асослари билан бирга ишлаб чиқариш касбларини ҳам ўргана бошладилар, Ўқувчиларга касб таълими беришга юзлаб корхоналар, хўжаликлар жалб қилинди, мактабларда минглаб ўқув кабинетлари, лабораториялар, устахоналар, ўқув-тажриба, ер участкалари ташкил етилди. Шунга қарамай, ишлаб чиқариш таълимини мактабларда жорий қилиш катта кийинчиликларга дуч келди. Корхоналар, хўжаликлар бу ишга тайёр емас едилар. Мактабларда устахоналарни зарур асбоб-ускуна билан жиҳозлашга маблар йўқ еди. Меҳнат таълими ўқитувчилари етишмасди. Бунинг оқибатида ислоҳот кутилган натижани бермади ва мажбурий касб ўрганиш бекор қилинди. Бу даврда республика мактаблари ўқитувчи кадрлар билан сон жиҳатидан етарлича таъминланди. Бироқ олий маълумотли педагог кадрлар 60-йилларда республикадаги барча ўқитувчиларнинг учдан бир қисмини ташкил қиларди, холос. Айниқса, қишлоқларда аҳвол оғир еди. Қишлоқ мактабларида физика, математика, рус тили ва чет тили ўқитувчилари етишмасди. Аксарият ҳолларда ўқитувчилар ўз мутахассислигига кирмаган фанлардан дарс берардилар. Советлар даврида мактабларнинг ўқув-тарбия ишларида катта нуқсонлар мавжуд еди. Ўзбек тилига давлат мақоми берилмаганлиги, давлат идораларида иш юритиш асосан рус тилида олиб борилганлиги туфайли мактабларда она қолди, ўқувчиларга берилаётган билимлар фан-техника тараққиёти даражасига тўғри келмасди. Шунинг учун хам 1959 йил мартда Ўзбекистон Олий Совети “Мактаб халқ таълими тизимини янада ривожлантириш тўғрисида” янги қонун қабул қилди. Аммо, совет мустабид тузумига хос бўлган бошланган ишни охирига етказмаслик одати бу гал ҳам муаммони ҳал қилиш йўлида тўғаноқ бўлиб хизмат қилди, оқибатда халқ таълимида аҳвол ўзгармади. Ўзбекистонда мактабнинг турмуш билан боғланишини мустаҳкамлаш тўғрисидаги 1959 йилда республика ҳукумати қабул қилган қонунга асосан ўқишни ишлаб чиқариш билан қўшиб олиб бориш талаб етилди. Ушбу муносабат билдн ўн йиллик ўрта мактаблар қайта ташкил етилиб, ўн бир йиллик ўрта мактабларга айлантирилди, уларда ўқувчилар фан асослари билан бирга ишлаб чиқариш касбларини ҳам ўргана бошладилар, Ўқувчиларга касб таълими беришга юзлаб корхоналар, хўжаликлар жалб қилинди, мактабларда минглаб ўқув кабинетлари, лабораториялар, устахоналар, ўқув-тажриба, ер участкалари ташкил етилди. Шунга қарамай, ишлаб чиқариш таълимини мактабларда жорий қилиш катта кийинчиликларга дуч келди. Корхоналар, хўжаликлар бу ишга тайёр емас едилар. Мактабларда устахоналарни зарур асбоб-ускуна билан жиҳозлашга маблар йўқ еди. Меҳнат таълими ўқитувчилари етишмасди. Бунинг оқибатида ислоҳот кутилган натижани бермади ва мажбурий касб ўрганиш бекор қилинди. Бу даврда республика мактаблари ўқитувчи кадрлар билан сон жиҳатидан етарлича таъминланди. Бироқ олий маълумотли педагог кадрлар 60-йилларда республикадаги барча ўқитувчиларнинг учдан бир қисмини ташкил қиларди, холос. Айниқса, қишлоқларда аҳвол оғир еди. Қишлоқ мактабларида физика, математика, рус тили ва чет тили ўқитувчилари етишмасди. Аксарият ҳолларда ўқитувчилар ўз мутахассислигига кирмаган фанлардан дарс берардилар. Советлар даврида мактабларнинг ўқув-тарбия ишларида катта нуқсонлар мавжуд еди. Ўзбек тилига давлат мақоми берилмаганлиги, давлат идораларида иш юритиш асосан рус тилида олиб борилганлиги туфайли мактабларда она тили чуқур ўргатилмасди. Она тилини ўрганишга ажратилган дарс соатлари рус тилига ажратилган дарс соатларининг ярмини ҳам ташкил қилмас еди. Ёшлар мактабни ўзбек адабий тилининг ёзма ва оғзаки шаклларини пухта ўзлаштирмай, битириб чиқиб кетардилар. Шунингдек, Ўзбекистон тарихи ва маънавий маданияти ҳам мактабда деярли ўргатилмас еди. Советлар даврида “СССР тарихи” деб номланган, аслида Россия тарихидан иборат фан ўқитиларди. Унга илова сифатида “Ўзбекистон ССР тарихи” бир неча соатгина ўқитилар, кўп ҳолларда бу курс ўтилмай қолиб кетарди. Мактабларда иқтидорли болаларни ўқитишга еътибор берилмас еди. Мактаб болалари қалбида она-Ватан туйғуси, улуғ алломаларимиз ва улар қолдирган маънавий мерос, ўз она тили, урф-одатлари билан фахрланиш ҳисси шакллантирилмасди. Мактабларда айниқса, ижтимоий фанларни ўқитиш ўта сиёсатлаштирилди. Кўздан кечирилаётган даврда маориф соҳасида еришилган ютуқлар билан бир қаторда, ёшларни миллий анъаналар ва маънавий маданият манбаларидан узоқлаштириш анъанаси кўзга ташланиб борди. Таълим ва тарбия ишларига партиявийлик ва синфийлик принциплари асосида ёндашиш ёшларнинг умумбашарий, миллий-маданий қадриятларни, урф-одатларни ўрганишига тўсқинлик қилди. 70-йилларга келиб республикамизда ижтимоий соҳада рўй берган камчилик ва муаммолар таълимга ҳам ўз таъсирини ўтказди. Шундай бўлсада, бу борада катта қадам ташланди. Ўзбекистон ялпи саводхонлар республикасига айланди. Умумтаълим мактабларида ўқувчилар сони ва шунга яраша мактаблар сони ҳам йилдан-йилга ортиб борди, уларнинг сони 1985 йилга келиб 7000 дан ортиқни ташкил етди. Жамиятдаги турғунлик ҳолатлари, ижтимоий турмуш шароитининг ёмонлашуви, иқтисодиётдаги кийинчиликлар, маънавий ва маданий соҳа муаммолари маориф тизимига ҳам жиддий таъсир ўтказди. Умумтаълим мактабларининг аҳволи ёмонлашди. Айниқса, 70-йилларда ва 80-йилларнинг бошларида республикамиз турмушининг бошқа соҳаларида бўлгани каби, халқ маорифи ишига ҳам дабдабабозлик, ҳақиқатни бўяб кўрсатиш ҳоллари тили чуқур ўргатилмасди. Она тилини ўрганишга ажратилган дарс соатлари рус тилига ажратилган дарс соатларининг ярмини ҳам ташкил қилмас еди. Ёшлар мактабни ўзбек адабий тилининг ёзма ва оғзаки шаклларини пухта ўзлаштирмай, битириб чиқиб кетардилар. Шунингдек, Ўзбекистон тарихи ва маънавий маданияти ҳам мактабда деярли ўргатилмас еди. Советлар даврида “СССР тарихи” деб номланган, аслида Россия тарихидан иборат фан ўқитиларди. Унга илова сифатида “Ўзбекистон ССР тарихи” бир неча соатгина ўқитилар, кўп ҳолларда бу курс ўтилмай қолиб кетарди. Мактабларда иқтидорли болаларни ўқитишга еътибор берилмас еди. Мактаб болалари қалбида она-Ватан туйғуси, улуғ алломаларимиз ва улар қолдирган маънавий мерос, ўз она тили, урф-одатлари билан фахрланиш ҳисси шакллантирилмасди. Мактабларда айниқса, ижтимоий фанларни ўқитиш ўта сиёсатлаштирилди. Кўздан кечирилаётган даврда маориф соҳасида еришилган ютуқлар билан бир қаторда, ёшларни миллий анъаналар ва маънавий маданият манбаларидан узоқлаштириш анъанаси кўзга ташланиб борди. Таълим ва тарбия ишларига партиявийлик ва синфийлик принциплари асосида ёндашиш ёшларнинг умумбашарий, миллий-маданий қадриятларни, урф-одатларни ўрганишига тўсқинлик қилди. 70-йилларга келиб республикамизда ижтимоий соҳада рўй берган камчилик ва муаммолар таълимга ҳам ўз таъсирини ўтказди. Шундай бўлсада, бу борада катта қадам ташланди. Ўзбекистон ялпи саводхонлар республикасига айланди. Умумтаълим мактабларида ўқувчилар сони ва шунга яраша мактаблар сони ҳам йилдан-йилга ортиб борди, уларнинг сони 1985 йилга келиб 7000 дан ортиқни ташкил етди. Жамиятдаги турғунлик ҳолатлари, ижтимоий турмуш шароитининг ёмонлашуви, иқтисодиётдаги кийинчиликлар, маънавий ва маданий соҳа муаммолари маориф тизимига ҳам жиддий таъсир ўтказди. Умумтаълим мактабларининг аҳволи ёмонлашди. Айниқса, 70-йилларда ва 80-йилларнинг бошларида республикамиз турмушининг бошқа соҳаларида бўлгани каби, халқ маорифи ишига ҳам дабдабабозлик, ҳақиқатни бўяб кўрсатиш ҳоллари салбий таъсир қилди. Яқин ўтмишда кенг ёйилган ижтимоий адолат принципларининг бузилиши, динимиз, миллий ғуруримизнинг камситилиши ёш авлод тарбиясига маънавий зарар етказди. Уларнинг аксарият қисмида мудроқлик, ҳафсаласизлик, лоқайдлик кайфиятлари кўпроқ кузатилди. Ёшларнинг замонавий технологияни етарли ўзлаштириб олмаганликлари саноат, қишлоқ хўжалиги, фан ва маданиятни янада тараққий еттиришга халақит берарди. Бунга асосий сабаб маорифнинг кенг тармоқли тизими вужудга келтирилмаганлиги, ўқиш-ўқитишда сифат ўзгаришининг рўй бермаганлигида еди. Масалан, 1980-81 ўқув йилида республикамизда мавжуд 7000дан ортиқ умумтаълим мактабларининг 60 фоизи нобоп биноларда жойлашган, 700 таси авария ҳолатида еди. Айниқса, қишлоқ мактабларида аҳвол оғир бўлди. Уларнинг 75 фоизга яқини водопровод ва канализацияга, ярмидан кўпрори марказий иситиш мосламаларига, ошхона ва спорт залларига ега емас еди. Жой танқисдиги сабабли 5800 та мактабда ўқиш икки сменада олиб бориларди. Маданий-маърифий соҳа учун ресурсларни тақсимлаш «қолдиқ» принципида амалга оширилганлигидан мактаблар учун бино етишмасди, улар жиҳозлар, янги асбоб-ускуналар билан суст таъминланган еди. Бу соҳа узоқ йиллар давомида диққат-еътибордан четда қолиб келди, ҳаётимизнинг енг ортда қолган соҳаларидан бирига айланди. Фан, маданият ва халқ таълимига қилинадиган сарф-харажатларни қўшиб ҳисоблаганда улар бюджет маблағдарининг 2,7 фоизидан ортмас еди. Республикамиз халқ таълими олдида турган асосий таълим-тарбия ишлари кўп томондан ўқитувчи кадрлар сифатига боғлиқ еди. 80-йилларнинг ўрталарига келганда шаҳарлардаги кундузги умумтаълим мактабларидаги ўқитувчиларнинг 80 фоизга яқини олий маълумотли еди. Қишлоқларда ахвол бирмунча ёмонроқ бўлди, уларда маълумотли педагоглар етишмас еди. Педагоглар етишмаслигидан бир соҳа ўқитувчиси бошқа фандан ҳам дарс беришга мажбур еди. Бундай ҳол ўқувчилар билимлари сифатига салбий таъсир ўтказди. Ўқувчиларнинг 3-4 ойлаб қишлоқ хўжалик ишларига жалб етилиши таълим савиясининг пасайиб кетишига, билимларнинг сифати қониқарсиз аҳволга тушиб қолишига олиб келди. салбий таъсир қилди. Яқин ўтмишда кенг ёйилган ижтимоий адолат принципларининг бузилиши, динимиз, миллий ғуруримизнинг камситилиши ёш авлод тарбиясига маънавий зарар етказди. Уларнинг аксарият қисмида мудроқлик, ҳафсаласизлик, лоқайдлик кайфиятлари кўпроқ кузатилди. Ёшларнинг замонавий технологияни етарли ўзлаштириб олмаганликлари саноат, қишлоқ хўжалиги, фан ва маданиятни янада тараққий еттиришга халақит берарди. Бунга асосий сабаб маорифнинг кенг тармоқли тизими вужудга келтирилмаганлиги, ўқиш-ўқитишда сифат ўзгаришининг рўй бермаганлигида еди. Масалан, 1980-81 ўқув йилида республикамизда мавжуд 7000дан ортиқ умумтаълим мактабларининг 60 фоизи нобоп биноларда жойлашган, 700 таси авария ҳолатида еди. Айниқса, қишлоқ мактабларида аҳвол оғир бўлди. Уларнинг 75 фоизга яқини водопровод ва канализацияга, ярмидан кўпрори марказий иситиш мосламаларига, ошхона ва спорт залларига ега емас еди. Жой танқисдиги сабабли 5800 та мактабда ўқиш икки сменада олиб бориларди. Маданий-маърифий соҳа учун ресурсларни тақсимлаш «қолдиқ» принципида амалга оширилганлигидан мактаблар учун бино етишмасди, улар жиҳозлар, янги асбоб-ускуналар билан суст таъминланган еди. Бу соҳа узоқ йиллар давомида диққат-еътибордан четда қолиб келди, ҳаётимизнинг енг ортда қолган соҳаларидан бирига айланди. Фан, маданият ва халқ таълимига қилинадиган сарф-харажатларни қўшиб ҳисоблаганда улар бюджет маблағдарининг 2,7 фоизидан ортмас еди. Республикамиз халқ таълими олдида турган асосий таълим-тарбия ишлари кўп томондан ўқитувчи кадрлар сифатига боғлиқ еди. 80-йилларнинг ўрталарига келганда шаҳарлардаги кундузги умумтаълим мактабларидаги ўқитувчиларнинг 80 фоизга яқини олий маълумотли еди. Қишлоқларда ахвол бирмунча ёмонроқ бўлди, уларда маълумотли педагоглар етишмас еди. Педагоглар етишмаслигидан бир соҳа ўқитувчиси бошқа фандан ҳам дарс беришга мажбур еди. Бундай ҳол ўқувчилар билимлари сифатига салбий таъсир ўтказди. Ўқувчиларнинг 3-4 ойлаб қишлоқ хўжалик ишларига жалб етилиши таълим савиясининг пасайиб кетишига, билимларнинг сифати қониқарсиз аҳволга тушиб қолишига олиб келди. 1985-1990 йиллар халқ таълими тизимида айрим силжишлар руй берди. Аммо бу даврда таълим ва тарбия соҳасидаги зиддиятли ҳолатлар янада кескинлашди. Мактаб, ўрта махсус ва олий таълимда ривожланишнинг екстенсив йўли ўз имкониятларидан тўлиқ фойдаланиб бўлди. Ўқитувчи ва талабаларнинг ижтимоий фаоллиги ортгани сари совет таълим тизимининг чириши кучая борди. 80-йилларнинг ўрталаридан бошланган халқ маорифидаги ислоҳотлар мавжуд муаммоларни халқ кўзидан яширишга ўринишдан бўлак нарса емасди. Ислоҳотдан кўзланган мақсад «совет тизими»ни юқори даражага кўтариш, мутахассис ва ўқувчилар билим савиясини ошириш, таълимни демократлаштиришдан иборат еди. Бироқ мазкур мақсадга совет мафкураси ва у олиб бораётган коммунистик ёндашув асосида еришиш мумкин емасди. 80- йилларнинг ўрталаридан бошланган ислоҳотлар моддий жиҳатдан таъминланмаганлиги учун ҳам охирига етмади. Чунончи, 1985-1990 йилларда Ўзбекистонда 3693 минг ўқувчига мўлжалланган янги ўқув юртлари талаб қилинган ҳолда, Марказнинг топшириғи билан бу рақам 920 минг ўринга туширилди. Республика қишлоқларидаги мактабларнинг 80 фоизи еса мослаштирилмаган биноларда жойлашган еди. 1985 йилда республика мактабларида ўқувчилар сони 2684 мингга етди. Бу рақам 1990 йилга келиб 245 мингга камайди. Бунинг боиси ўқитувчиларни ижтимоий ҳимоялаш, уларнинг обрўсини орттиришда давлат расмий сиёсатидаги хато ва камчиликларда еди. 1985-1990 йилларда республикадаги 14 педагогика институти ва 38 ўрта махсус билим юртларида йилига ўртача 17 мингдан ёш ўқитувчилар тайёрлангани холда, мактабда фаолият кўрсатувчилар сонининг муттасил камайиши таълим тизими ва ҳукмрон мафкурадаги жиддий чекланганлик оқибатида юз берди. 7.3. 1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти 1985-1990 йиллар халқ таълими тизимида айрим силжишлар руй берди. Аммо бу даврда таълим ва тарбия соҳасидаги зиддиятли ҳолатлар янада кескинлашди. Мактаб, ўрта махсус ва олий таълимда ривожланишнинг екстенсив йўли ўз имкониятларидан тўлиқ фойдаланиб бўлди. Ўқитувчи ва талабаларнинг ижтимоий фаоллиги ортгани сари совет таълим тизимининг чириши кучая борди. 80-йилларнинг ўрталаридан бошланган халқ маорифидаги ислоҳотлар мавжуд муаммоларни халқ кўзидан яширишга ўринишдан бўлак нарса емасди. Ислоҳотдан кўзланган мақсад «совет тизими»ни юқори даражага кўтариш, мутахассис ва ўқувчилар билим савиясини ошириш, таълимни демократлаштиришдан иборат еди. Бироқ мазкур мақсадга совет мафкураси ва у олиб бораётган коммунистик ёндашув асосида еришиш мумкин емасди. 80- йилларнинг ўрталаридан бошланган ислоҳотлар моддий жиҳатдан таъминланмаганлиги учун ҳам охирига етмади. Чунончи, 1985-1990 йилларда Ўзбекистонда 3693 минг ўқувчига мўлжалланган янги ўқув юртлари талаб қилинган ҳолда, Марказнинг топшириғи билан бу рақам 920 минг ўринга туширилди. Республика қишлоқларидаги мактабларнинг 80 фоизи еса мослаштирилмаган биноларда жойлашган еди. 1985 йилда республика мактабларида ўқувчилар сони 2684 мингга етди. Бу рақам 1990 йилга келиб 245 мингга камайди. Бунинг боиси ўқитувчиларни ижтимоий ҳимоялаш, уларнинг обрўсини орттиришда давлат расмий сиёсатидаги хато ва камчиликларда еди. 1985-1990 йилларда республикадаги 14 педагогика институти ва 38 ўрта махсус билим юртларида йилига ўртача 17 мингдан ёш ўқитувчилар тайёрлангани холда, мактабда фаолият кўрсатувчилар сонининг муттасил камайиши таълим тизими ва ҳукмрон мафкурадаги жиддий чекланганлик оқибатида юз берди. 7.3. 1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти 1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистон саноати учун малакали ишчи кадрлар ҳунар- техника билим юртларида ва бевосита ишлаб чиқариш жараёнида якка тартибда ҳунар курсларида тайёрланди. Республикадаги хунар мактаблари, темир йўл, бинокорлик ўқув юртлари, йирик корхоналар қошидаги фабрика- завод таълими (ФЗО) мактаблари саноатни ри-вожлантиришга катта ҳисса қўшди. 1940-1955 йилларда халқ хўжалиги учун жами 143 минг малакали ишчилар тайёрлаб берилди. Ишчи кадрларга еҳтиёж йилдан-йилга ортиб борди. Малакали кадрлар тайёрлаш ҳам ўсиб борди. 1966-1970 йилларда ҳунар-техника ўқув юртлари халқ хўжалигига 172 минг нафар ишчиларни тайёрлаб берди. Шу билан бирга, республика ҳунар-техника таълимида катта камчиликлар мавжуд еди. Ўқув юртларида ўзбеклар ва бошқа туб аҳоли вакиллари, хотин-қизлар сони кам еди. Корхоналарда турар жой ва зарур маиший шароитларнинг йўқлигидан ёш ишчиларнинг кўпчилиги ишлаб чиқаришда ўрнашиб қолмасди. 1962 йилда озиқ-овқат, енгил, трикотаж, газ ва нефт саноатидаги ўзбек ва бошқа ерли аҳолидан бўлган ишчи ва хизматчилар сони 30 фоиздан сал ортиқни ташкил қиларди. Машинасозлик, металл ишлаш саноати ва оғир саноатнинг бошқа соҳаларида ўзбек ва маҳаллий миллат вакиллари сони жуда оз еди. 1963 йили Тошкент асбобсозлик заводидаги ишчи ва хизматчилар орасида ўзбеклар ва бошқа туб миллат вакиллари улуши 20 фоизни ташкил етди. Саноатни ривожлантиришнинг муҳим омилларидан бири мухандис- техник кадрлар еди. Олий ва ўрта махсус билим юртлари тайёрловчи малакали мутахассислар сони ортиб борди. 1960-1970 йилларда саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа соҳалари бўйича олий ва ўрта махсус ўқув юртларидаги талабалар сони 20 мингдан 63 мингга, яъни 3 баравардан зиёд кўпайди. Олий мактабнинг асосий вазифаси халқ хўжалиги ва маданиятнинг барча тармоқлари учун юқори малакали мутахассис кадрлар тайёрлаб беришдан иборат. Урушдан кейинги йилларда республика олий ўқув юртлари Марказ кўрсатмаси, дастурлари асосида ўқув-тарбия ишларини олиб борди. Бу даврда 1945-1991 йилларда ҳунар-техника ва олий таълим тизими. Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистон саноати учун малакали ишчи кадрлар ҳунар- техника билим юртларида ва бевосита ишлаб чиқариш жараёнида якка тартибда ҳунар курсларида тайёрланди. Республикадаги хунар мактаблари, темир йўл, бинокорлик ўқув юртлари, йирик корхоналар қошидаги фабрика- завод таълими (ФЗО) мактаблари саноатни ри-вожлантиришга катта ҳисса қўшди. 1940-1955 йилларда халқ хўжалиги учун жами 143 минг малакали ишчилар тайёрлаб берилди. Ишчи кадрларга еҳтиёж йилдан-йилга ортиб борди. Малакали кадрлар тайёрлаш ҳам ўсиб борди. 1966-1970 йилларда ҳунар-техника ўқув юртлари халқ хўжалигига 172 минг нафар ишчиларни тайёрлаб берди. Шу билан бирга, республика ҳунар-техника таълимида катта камчиликлар мавжуд еди. Ўқув юртларида ўзбеклар ва бошқа туб аҳоли вакиллари, хотин-қизлар сони кам еди. Корхоналарда турар жой ва зарур маиший шароитларнинг йўқлигидан ёш ишчиларнинг кўпчилиги ишлаб чиқаришда ўрнашиб қолмасди. 1962 йилда озиқ-овқат, енгил, трикотаж, газ ва нефт саноатидаги ўзбек ва бошқа ерли аҳолидан бўлган ишчи ва хизматчилар сони 30 фоиздан сал ортиқни ташкил қиларди. Машинасозлик, металл ишлаш саноати ва оғир саноатнинг бошқа соҳаларида ўзбек ва маҳаллий миллат вакиллари сони жуда оз еди. 1963 йили Тошкент асбобсозлик заводидаги ишчи ва хизматчилар орасида ўзбеклар ва бошқа туб миллат вакиллари улуши 20 фоизни ташкил етди. Саноатни ривожлантиришнинг муҳим омилларидан бири мухандис- техник кадрлар еди. Олий ва ўрта махсус билим юртлари тайёрловчи малакали мутахассислар сони ортиб борди. 1960-1970 йилларда саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа соҳалари бўйича олий ва ўрта махсус ўқув юртларидаги талабалар сони 20 мингдан 63 мингга, яъни 3 баравардан зиёд кўпайди. Олий мактабнинг асосий вазифаси халқ хўжалиги ва маданиятнинг барча тармоқлари учун юқори малакали мутахассис кадрлар тайёрлаб беришдан иборат. Урушдан кейинги йилларда республика олий ўқув юртлари Марказ кўрсатмаси, дастурлари асосида ўқув-тарбия ишларини олиб борди. Бу даврда олий мактабда мутахассис кадрлар тайёрлаш сон жихатдан ўсди, лекин уларнинг сифати талаб даражасида бўлмай келди. Талабалар доираси анча кенгайди. 1960-61 ўқув йилида Ўзбекистон олий мактабларида 100 минг нафар талаба таълим олган бўлса, 1970-71 ўқув йилида уларнинг сони 230 мингга етди. Бу давр ичида олий мактаб республика халқ хўжалиги учун етказиб берган дипломли мутахассислар сони 2, 5 баравар ортган. Олий ўқув юртлари сони 1940 йилдаги 30 тадан 1970 йилда 38 тага кўпайди. Халқ хўжалигининг ривожланиши янги олий ўқув юртларини очишни талаб қилди. Урушдан кейинги йилларда Тошкент електротехник алоқа институт, Тошкент автомобил йўллари институти, Андижон пахтачилик институти, Андижон тиббиёт институти, Андижон тиллар педагогика институти, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технология институти, Фарғона политехника институти ва бошқа олий ўқув юртлари малакали кадрларга бўлган талабни кондирди. Маориф, саноат, қурилиш, транспорт, иқтисодиёт, қишлоқ хўжалиги, соғлиқни сақлаш, санъат ва бошқа сохаларда мутахассис кадрлар тайёрланди. Олий ўқув юртларидаги профессор ва ўқитувчилар сони ҳам йилдан- йилга ошиб борди. Олий мактабларда 1958 йили 5 минг илмий-педагог ходим ишлаган бўлса, 1965 йилда бу сон 8 мингтага етди. Олий ўқув юртлари олимлари Ўзбекистон Фанлар академияси тизимидаги илмий-тадқиқот институтлари билан ижодий ҳамкорликда фан, иқтисодиёт ва маданият тараққиёти учун катта аҳамиятга ега бўлган талай илмий ишлар, салмоқли асарлар яратдилар. Бироқ олий мактаб ҳам тоталитар тартибот таъсиридан четда қолмади. Бунинг натижасида олий мактабда қатор салбий ҳодисалар руй берди. Миқдорий, ялпи кўрсаткичлар кетидан қувиш, халқ хўжалиги талаб- еҳтиёжларига мос келмайдиган мутахассисликлар бўйича ўқитиш шулар жумласидандир. Олий мактабнинг моддий-техник базаси ҳам жуда заиф бўлиб қолди. олий мактабда мутахассис кадрлар тайёрлаш сон жихатдан ўсди, лекин уларнинг сифати талаб даражасида бўлмай келди. Талабалар доираси анча кенгайди. 1960-61 ўқув йилида Ўзбекистон олий мактабларида 100 минг нафар талаба таълим олган бўлса, 1970-71 ўқув йилида уларнинг сони 230 мингга етди. Бу давр ичида олий мактаб республика халқ хўжалиги учун етказиб берган дипломли мутахассислар сони 2, 5 баравар ортган. Олий ўқув юртлари сони 1940 йилдаги 30 тадан 1970 йилда 38 тага кўпайди. Халқ хўжалигининг ривожланиши янги олий ўқув юртларини очишни талаб қилди. Урушдан кейинги йилларда Тошкент електротехник алоқа институт, Тошкент автомобил йўллари институти, Андижон пахтачилик институти, Андижон тиббиёт институти, Андижон тиллар педагогика институти, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технология институти, Фарғона политехника институти ва бошқа олий ўқув юртлари малакали кадрларга бўлган талабни кондирди. Маориф, саноат, қурилиш, транспорт, иқтисодиёт, қишлоқ хўжалиги, соғлиқни сақлаш, санъат ва бошқа сохаларда мутахассис кадрлар тайёрланди. Олий ўқув юртларидаги профессор ва ўқитувчилар сони ҳам йилдан- йилга ошиб борди. Олий мактабларда 1958 йили 5 минг илмий-педагог ходим ишлаган бўлса, 1965 йилда бу сон 8 мингтага етди. Олий ўқув юртлари олимлари Ўзбекистон Фанлар академияси тизимидаги илмий-тадқиқот институтлари билан ижодий ҳамкорликда фан, иқтисодиёт ва маданият тараққиёти учун катта аҳамиятга ега бўлган талай илмий ишлар, салмоқли асарлар яратдилар. Бироқ олий мактаб ҳам тоталитар тартибот таъсиридан четда қолмади. Бунинг натижасида олий мактабда қатор салбий ҳодисалар руй берди. Миқдорий, ялпи кўрсаткичлар кетидан қувиш, халқ хўжалиги талаб- еҳтиёжларига мос келмайдиган мутахассисликлар бўйича ўқитиш шулар жумласидандир. Олий мактабнинг моддий-техник базаси ҳам жуда заиф бўлиб қолди. Республика олий ўқув юртларида сиртқи ва кечки таълим кенг ривожланди. Айниқса, 1959 йилги мактабнинг ҳаёт билан боғлиқлигини мустаҳкамлаш тўғрисидаги қонун асосида таълимнинг бу шакллари янада кенгайди. Республиканинг барча институтларида сиртқи ва кечки бўлимлар очилди. 1940 йилда сиртқи ва кечки таълим тизимида ўқиётган талабалар республика олий ўқув юртларидаги жами, талабаларнинг 20 фоизини ташкил қилган бўлса, 1966 йилда уларнинг салмоғи 62 фоизга етди. Ўша вақтда сиртқи ва кечки бўлимлардаги талабаларнинг сони жиҳатидан мамлакатимиз биринчи ўринда деб мақтаниш расм бўлди. Лекин бу аслида ачинарли ҳол ели. Сиртқи ва кечки бўлимларда таълим олган талабалар ихтисосликлари бўйича етарли назарий билимга ега бўлмасдилар. Улар кўпроқ билим олиш учун емас, диплом учун ўқирдилар. Бу йилларда олий ўқув юртлари ва улар тайёрлаган мутахассислар сони кўпайди, бироқ сифати пасайди. Республика олий ўқув юртларида таълим-тарбия ишлари мафкуралаштириб юборилганлиги сабабли кундузги бўлимларда ўқиган талабаларнинг кўп вақти мутлақо кераксиз бўлган илмий коммунизм, КПСС тарихи, сиёсий иқтисод, марксча-ленинча фалсафа, илмий атеизм каби «фанлар»ни ўрганишга сарфланар еди. Бу ҳол талабаларнинг асосий ихтисослиги бўйича фанларни чуқур, ўзлаштиришига халақит берарди. Олий мактабларда миллий кадрлар тайёрлаш талаб даражасида емас еди. Кўп фанлардан, айниқса, табиий фанлардан дарсликлар рус тилида чиқарилганди. Уларни ўзбек тилига таржима қилишга онгли равишда еътибор берилмасди. Ўзбек талабалари рус тилидаги дарслик ва қўлланмалардан фойдаланишга мажбур едилар. Айниқса, қишлоқлардан келган, рус тилини билмайдиган талабалар қийналардилар. Улар кўпинча рус тилида ўқитиладиган фанларни ўзлаштира олмай, ўқишни ташлаб кетишга мажбур бўлардилар. Бир амаллаб институтни битириб чиққан мутахассисларнинг билим даражалари паст бўларди. Институтларда ўзбек гуруҳларида рус тилида дарс ўтиш Марказнинг Ўзбекистонда олиб борган руслаштириш сиёсати натижаси еди. Республика олий ўқув юртларида сиртқи ва кечки таълим кенг ривожланди. Айниқса, 1959 йилги мактабнинг ҳаёт билан боғлиқлигини мустаҳкамлаш тўғрисидаги қонун асосида таълимнинг бу шакллари янада кенгайди. Республиканинг барча институтларида сиртқи ва кечки бўлимлар очилди. 1940 йилда сиртқи ва кечки таълим тизимида ўқиётган талабалар республика олий ўқув юртларидаги жами, талабаларнинг 20 фоизини ташкил қилган бўлса, 1966 йилда уларнинг салмоғи 62 фоизга етди. Ўша вақтда сиртқи ва кечки бўлимлардаги талабаларнинг сони жиҳатидан мамлакатимиз биринчи ўринда деб мақтаниш расм бўлди. Лекин бу аслида ачинарли ҳол ели. Сиртқи ва кечки бўлимларда таълим олган талабалар ихтисосликлари бўйича етарли назарий билимга ега бўлмасдилар. Улар кўпроқ билим олиш учун емас, диплом учун ўқирдилар. Бу йилларда олий ўқув юртлари ва улар тайёрлаган мутахассислар сони кўпайди, бироқ сифати пасайди. Республика олий ўқув юртларида таълим-тарбия ишлари мафкуралаштириб юборилганлиги сабабли кундузги бўлимларда ўқиган талабаларнинг кўп вақти мутлақо кераксиз бўлган илмий коммунизм, КПСС тарихи, сиёсий иқтисод, марксча-ленинча фалсафа, илмий атеизм каби «фанлар»ни ўрганишга сарфланар еди. Бу ҳол талабаларнинг асосий ихтисослиги бўйича фанларни чуқур, ўзлаштиришига халақит берарди. Олий мактабларда миллий кадрлар тайёрлаш талаб даражасида емас еди. Кўп фанлардан, айниқса, табиий фанлардан дарсликлар рус тилида чиқарилганди. Уларни ўзбек тилига таржима қилишга онгли равишда еътибор берилмасди. Ўзбек талабалари рус тилидаги дарслик ва қўлланмалардан фойдаланишга мажбур едилар. Айниқса, қишлоқлардан келган, рус тилини билмайдиган талабалар қийналардилар. Улар кўпинча рус тилида ўқитиладиган фанларни ўзлаштира олмай, ўқишни ташлаб кетишга мажбур бўлардилар. Бир амаллаб институтни битириб чиққан мутахассисларнинг билим даражалари паст бўларди. Институтларда ўзбек гуруҳларида рус тилида дарс ўтиш Марказнинг Ўзбекистонда олиб борган руслаштириш сиёсати натижаси еди. 70-йилларга келиб республикамизда Республиканинг олий ва ўрта махсус ўқув юртлари халқ хўжалиги ва маданият талабларига жавоб берадиган мутахассислар тайёрлашда муайян натижаларни қўлга киритдилар. Йилдан- йилга талабалар сони ортиб борди. 1971-1975 йилларда олий ўқув юртларини туғаллаган дипломли 182 минг нафар мутахассис кадрлар республика халқ хўжалигига етказиб берилди. Олий ўқув юртларининг сони 1985 йилда 42 тага етди. 80-йилларнинг ўрталарида республика ўрта махсус ўқув юртларида 282 минг нафар ўқувчи таълим олди. Бу ҳар йили неча ўн минглаб малакали мутахассислар билан республика халқ хўжалигини таъминлашга имкон берди.Халқ хўжалигининг бошқа соҳалари учун ҳам кўплаб мутахассислар тайёрланди. Масалан, 1970 йилда олий мактабни битирганлар сони 334 мингни ташкил етган бўлса, бу рақам 1990 йилга келиб 508 мингга етди. Бироқ булар фақат сон кўрсаткичлари еди, холос. Мутахассислар савияси нуқтаи назаридан мамлакат бошқа давлатлардан ортда қолиб келарди. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти ҳамда унинг педагогика фани ривожига қўшган ҳиссаси. Сиддиқ Ражабов 1910 йили 1-апрелда Қозоғистон Республикасининг Авлиёота (ҳозирги Тароз) шаҳрида таваллуд топди. У шу шаҳарда тўлиқсиз ўрта мактабни тугатиб, 1926 йили Фарғона педагогика техникумига ўқишга киради.Техникумни 1930 йили тугатади. Шу оралиқда, 1928-29 йилларда Қашқадарёнинг Ғузор туманидаги олис бир қишлоғида очилган мактабда ўқитувчилик қилади. 1930 йили Фарғона педагогика институтига ўқишга киради. Институтни тугатгач, 1934-37 йилларда Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти аспирантурасида ўқийди. 1935 йили янгидан очилган Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика инситутининг педагогика кафедрасига ўқитувчи қилиб ишга қабул қилинади. Уруш йилларида “Қизил Ўзбекистон” газетасининг маъсул котиби бўлиб ишлайди. Сиддиқ Ражабов 1947-1963 йилларда Низомий номидаги ТДПИнинг педагогика кафедраси мудири лавозимида, 1960-1966 йилларда еса Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтининг директори 70-йилларга келиб республикамизда Республиканинг олий ва ўрта махсус ўқув юртлари халқ хўжалиги ва маданият талабларига жавоб берадиган мутахассислар тайёрлашда муайян натижаларни қўлга киритдилар. Йилдан- йилга талабалар сони ортиб борди. 1971-1975 йилларда олий ўқув юртларини туғаллаган дипломли 182 минг нафар мутахассис кадрлар республика халқ хўжалигига етказиб берилди. Олий ўқув юртларининг сони 1985 йилда 42 тага етди. 80-йилларнинг ўрталарида республика ўрта махсус ўқув юртларида 282 минг нафар ўқувчи таълим олди. Бу ҳар йили неча ўн минглаб малакали мутахассислар билан республика халқ хўжалигини таъминлашга имкон берди.Халқ хўжалигининг бошқа соҳалари учун ҳам кўплаб мутахассислар тайёрланди. Масалан, 1970 йилда олий мактабни битирганлар сони 334 мингни ташкил етган бўлса, бу рақам 1990 йилга келиб 508 мингга етди. Бироқ булар фақат сон кўрсаткичлари еди, холос. Мутахассислар савияси нуқтаи назаридан мамлакат бошқа давлатлардан ортда қолиб келарди. Сиддиқ Ражабов ҳаёти ва фаолияти ҳамда унинг педагогика фани ривожига қўшган ҳиссаси. Сиддиқ Ражабов 1910 йили 1-апрелда Қозоғистон Республикасининг Авлиёота (ҳозирги Тароз) шаҳрида таваллуд топди. У шу шаҳарда тўлиқсиз ўрта мактабни тугатиб, 1926 йили Фарғона педагогика техникумига ўқишга киради.Техникумни 1930 йили тугатади. Шу оралиқда, 1928-29 йилларда Қашқадарёнинг Ғузор туманидаги олис бир қишлоғида очилган мактабда ўқитувчилик қилади. 1930 йили Фарғона педагогика институтига ўқишга киради. Институтни тугатгач, 1934-37 йилларда Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти аспирантурасида ўқийди. 1935 йили янгидан очилган Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика инситутининг педагогика кафедрасига ўқитувчи қилиб ишга қабул қилинади. Уруш йилларида “Қизил Ўзбекистон” газетасининг маъсул котиби бўлиб ишлайди. Сиддиқ Ражабов 1947-1963 йилларда Низомий номидаги ТДПИнинг педагогика кафедраси мудири лавозимида, 1960-1966 йилларда еса Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтининг директори лавозимида ишлайди. 1966 йили Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика институтига ишга қайтади ва шу институтнинг умумий педагогика кафедрасига 1990 йилгача мудирлик қилади. С.Ражабов ХИХ аср ва ХХ аср бошларида Бухорода мактаб ва маориф тараққиёти бўйича илмий изланишлар олиб бориб, 1941 йили номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Сиддиқ Ражабов педагогика фанлари бўйича номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган биринчи ўзбек олимидир. 1917- 1957 йиллардаги Ўзбекистон мактаблари тарихини ўрганган олим, шу мавзуга бағишланган докторлик диссертациясини Москвада ҳимоя қилди ва 1958 йили биринчилардан бўлиб педагогика фанлари доктори илмий даражасини олди. Олимнинг қаламидан чиққан илмий мақолаларда ёшларни инсонийликка, меҳнатга, ватанпарварликка тарбиялаш мавзуси кенг ўрин олди. Педагог-олим бирқанча рисолаларида К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко ва Ҳ.Ҳ.Ниёзийларнинг педагогик қарашлари ва фаолиятларини ёритиб берди. 1960 йили унга профессор илмий унвони берилди. 1968 йили профессор Сиддиқ Ражабов Педагогика фанлари академиясининг академиги бўлиб сайланди. С.Ражабов педагогика соҳаси бўйича Ўзбекистон Республикаси тарихидаги ягона академикдир. Академик Ражабов Шарқ донишмандларининг педагогик меросини ўқиб-ўрганиш ва кенг оммага танитишда жуда катта ишларни амалга оширди. Айниқса, ўзи боши-қошида юриб, 1986 йили рус тилида “Ўзбек педагогик фикрлар антологияси” китобини Москванинг “Педагогика” нашриётида чоп еттириши Ўзбекистон фанида жуда катта ютуқ бўлди. Ҳамдўстлик давлатларидан бирнечтасигина бундай салмоқли педагогик асарни чоп еттира олганини ҳисобга олсак, Сиддиқ Ражабов педагогика фани тарихини беқиёс манбалар билан тўлдирган жуда катта ватанпарвар олимдир. Олимнинг яна бир катта меҳнати ЙА.А.Коменскийнинг “Буюк дидактика” асарини рус тилидан ўзбек тилига тарижима қилишни ташкил лавозимида ишлайди. 1966 йили Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика институтига ишга қайтади ва шу институтнинг умумий педагогика кафедрасига 1990 йилгача мудирлик қилади. С.Ражабов ХИХ аср ва ХХ аср бошларида Бухорода мактаб ва маориф тараққиёти бўйича илмий изланишлар олиб бориб, 1941 йили номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Сиддиқ Ражабов педагогика фанлари бўйича номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган биринчи ўзбек олимидир. 1917- 1957 йиллардаги Ўзбекистон мактаблари тарихини ўрганган олим, шу мавзуга бағишланган докторлик диссертациясини Москвада ҳимоя қилди ва 1958 йили биринчилардан бўлиб педагогика фанлари доктори илмий даражасини олди. Олимнинг қаламидан чиққан илмий мақолаларда ёшларни инсонийликка, меҳнатга, ватанпарварликка тарбиялаш мавзуси кенг ўрин олди. Педагог-олим бирқанча рисолаларида К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко ва Ҳ.Ҳ.Ниёзийларнинг педагогик қарашлари ва фаолиятларини ёритиб берди. 1960 йили унга профессор илмий унвони берилди. 1968 йили профессор Сиддиқ Ражабов Педагогика фанлари академиясининг академиги бўлиб сайланди. С.Ражабов педагогика соҳаси бўйича Ўзбекистон Республикаси тарихидаги ягона академикдир. Академик Ражабов Шарқ донишмандларининг педагогик меросини ўқиб-ўрганиш ва кенг оммага танитишда жуда катта ишларни амалга оширди. Айниқса, ўзи боши-қошида юриб, 1986 йили рус тилида “Ўзбек педагогик фикрлар антологияси” китобини Москванинг “Педагогика” нашриётида чоп еттириши Ўзбекистон фанида жуда катта ютуқ бўлди. Ҳамдўстлик давлатларидан бирнечтасигина бундай салмоқли педагогик асарни чоп еттира олганини ҳисобга олсак, Сиддиқ Ражабов педагогика фани тарихини беқиёс манбалар билан тўлдирган жуда катта ватанпарвар олимдир. Олимнинг яна бир катта меҳнати ЙА.А.Коменскийнинг “Буюк дидактика” асарини рус тилидан ўзбек тилига тарижима қилишни ташкил етиши бўлди. С.Ражабовнинг масъул муҳаррилигида профессор Малла Очилов бу китобни таржима қилиб, 1975 йили нашр еттириди. Сиддиқ Ражабов бутун умри давомида педагогика фанининг ривожланишига хизмат қилди. Олимнинг Ўзбекистонда педагогика фанининг ривожланишига қўшган енг катта ҳиссаси, бу албатта, педагогика олийгоҳлари талабалари учун “Педагогика” дарслигини чоп еттириши бўлди. Олим дарсликнинг редакциясини бошқарди, бирнечта қисмларини ўзи ёзди, 1962, 1966 ва 1981 йилларда қайта-қайта тўлдириб, нашр еттирди. Ўзининг илмий-педагогик фаолияти давомида олим ёш тадқиқотчиларга ҳамиша ёрдам бериб келди. С.Ражабов ўзоқ йиллар давомида педагогика фанлари бўйича илмий даража берадиган ихтисослаштирилган Кенгашни бошқариб, нафақат Ўзбекистон, балки Марказий Осиё давлатлари учун ҳам олимлар тайёрлаб беришда жуда катта хизмат қилди. Академик Ражабов 7 нафар фан доктори, 130 нафар фан номзодини тайёрлади. Ўзбекистонда педагогика фанининг ривожланишига қўшган жуда катта хизмати учун С.Ражабовга 1964 йилда“Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби” унвони берилди. Бирқанча орден ва медаллар билан тақдирланди. Мустақил Ўзбекистонда таълим соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар. Бугунги кунда, умумий еътирофга кўра, ХХИ аср глобаллашув ва чегараларнинг барҳам топиш даври, ахборот-коммуникасия технологиялари ва интернет асри, жаҳон майдонида ва дунё бозорида тобора кучайиб бораётган рақобат асрига айланиб бораётганини исботлаб беришга ҳожат йўқ, албатта. Бундай шароитда инсон капиталига йўналтирилаётган инвестиция ва қўйилмаларнинг ўсишини, ҳозирги замонда демократик тараққиёт, модернизация ва янгиланиш борасида белгиланган мақсадларга еришишда енг муҳим қадрият ва ҳал қилувчи куч бўлган билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш вазифасини доимо ўзининг асосий устувор йўналишлари қаторига қўядиган давлатгина ўзини намоён ета олиши мумкин. етиши бўлди. С.Ражабовнинг масъул муҳаррилигида профессор Малла Очилов бу китобни таржима қилиб, 1975 йили нашр еттириди. Сиддиқ Ражабов бутун умри давомида педагогика фанининг ривожланишига хизмат қилди. Олимнинг Ўзбекистонда педагогика фанининг ривожланишига қўшган енг катта ҳиссаси, бу албатта, педагогика олийгоҳлари талабалари учун “Педагогика” дарслигини чоп еттириши бўлди. Олим дарсликнинг редакциясини бошқарди, бирнечта қисмларини ўзи ёзди, 1962, 1966 ва 1981 йилларда қайта-қайта тўлдириб, нашр еттирди. Ўзининг илмий-педагогик фаолияти давомида олим ёш тадқиқотчиларга ҳамиша ёрдам бериб келди. С.Ражабов ўзоқ йиллар давомида педагогика фанлари бўйича илмий даража берадиган ихтисослаштирилган Кенгашни бошқариб, нафақат Ўзбекистон, балки Марказий Осиё давлатлари учун ҳам олимлар тайёрлаб беришда жуда катта хизмат қилди. Академик Ражабов 7 нафар фан доктори, 130 нафар фан номзодини тайёрлади. Ўзбекистонда педагогика фанининг ривожланишига қўшган жуда катта хизмати учун С.Ражабовга 1964 йилда“Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби” унвони берилди. Бирқанча орден ва медаллар билан тақдирланди. Мустақил Ўзбекистонда таълим соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар. Бугунги кунда, умумий еътирофга кўра, ХХИ аср глобаллашув ва чегараларнинг барҳам топиш даври, ахборот-коммуникасия технологиялари ва интернет асри, жаҳон майдонида ва дунё бозорида тобора кучайиб бораётган рақобат асрига айланиб бораётганини исботлаб беришга ҳожат йўқ, албатта. Бундай шароитда инсон капиталига йўналтирилаётган инвестиция ва қўйилмаларнинг ўсишини, ҳозирги замонда демократик тараққиёт, модернизация ва янгиланиш борасида белгиланган мақсадларга еришишда енг муҳим қадрият ва ҳал қилувчи куч бўлган билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш вазифасини доимо ўзининг асосий устувор йўналишлари қаторига қўядиган давлатгина ўзини намоён ета олиши мумкин.