1917-1991 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustaqil O‘zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji. Reja: 1. Turkiston o’lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). 2. 1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani va 1945-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. 3. 1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati hamda uning pedagogika fani rivojiga qo’shgan hissasi. 4. Mustaqil O’zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” – Respublikamizda ta’lim- tarbiyani tashkil etish va kadrlar tayyorlashning huquqiy asosi sifatida. 6. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivojining asosiy yo’nalishlari. 7. I.A.Karimov asarlarida jamiyat rivojining ma’naviy-axloqiy negizlari va yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishga doir kontseptual fikrlarning ifoda etilishi. Turkiston o’lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). 1917 yilgi fevral voqealari va oktyabr davlat to’ntarishidan so’ng Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida – ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy, jumladan xalq maorifi sohalarida keskin o’zgarish yuz berdi. Turkiston o’lkasida milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmog’ini yaratish, maktab- maorif borasida zudlik bilan islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qator takliflar ilgari surildi. Ammo O’zbekiston xududida ma’naviyat va madaniyat 1917 yildan boshlab murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to’siqlar va buzg’unchiliklarga uchradi. Turkistonni qizil imperiya mustamlakasiga aylantirishga kirishgan bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng tus oldi, chuqur ijtimoiy- madaniy mazmun kasb etdi. Jadid ziyolilar, ijod ahli bo’lmish Munavvar Qori, Maxmudxo’ja Bexbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, CHo’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, G’ozi YUnus, Xurshid va boshqalar bilan bir qatorda XX asr bo’sag’asida tug’ilgan iste’dodli yoshlar Mashriq YUnusov (Elbek), Naim Said, Rafiq Mo’min, Mahmud Xodiev (Botu), Baxrom Xaydariy va boshqa qator ziyolilar madaniyat, maorif soxalarida jonbozlik qildilar, ijtimoiy yo’naltirilgan ijod bilan shug’ullandilar. Milliy madaniyatimizning eng qadimgi va yirik markazi bo’lgan Samarqandda mashxur ma’rifatparvarlar Maxmudxo’ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Akobir SHomansurzoda, Said Axmad (Vasliy), Saidaxmadxo’ja Siddiqiy, Mardonquli SHomuhammadzoda zudlik bilan maktab islohotini amalga oshirish fikri bilan maydonga chiqdilar. Ular 1917 yil aprel oyidan boshlab chiqayotgan “Hurriyat” gazetasi sahifalarida yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini yaratish zarurligi hakidagi fikrni ilgari surdilar. “Anjumani maorif” jamiyatining mablag’lariga “Rushdiya” maktabi ochildi, unda bepul o’qitilar edi. Abdurauf Fitrat bilan Kamol Shams bu maktabda o’quvchilarga islom diniy ta’limotini, islom tarixini, musulmon huquqini, turk, arab va fors tillarini, arifmetika, geometriya, geografiya, tabiatshunoslik, tarixni o’kitar edilar. Yoz faslida Samarqandning o’zida tanikli ma’rifatparvar, shoir va dramaturg Hoji Muin Shukrullo “Tarbiyat” maktabini ochdi. 1918 yilning yozida Samarqandda “Musulmon o’qituvchilari uchun pedagogik kurslar” ochildi. O’sha yilning kuzida Toshkentda Toshkent uezdining tub erli axolisi uchun maktab o’qituvchilari kurslari ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar qori uyida to’plangan jadidlar Turkiston Xalq dorilfununining musulmon bo’limini tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Ular 22 kun ichida musulmon bo’limi dasturlarini tuzadilar. Dorilfununning musulmon bo’limi xam O’rus bo’limi kabi uch bosqichdan iborat bo’lishi belgilandi: yuqori bosqich — dorilmuallimin (o’qituvchilar kursi, keyinroq oliy o’quv yurti) o’rta bosqich — boshlang’ich maktablarni o’z ichiga olar edi. Xalq dorilfununi tarkibining bu shaklda bo’lishi sharoitning o’zidan kelib chiqqan xolda zamonaviy bilim va savodxonlikka extiyojdan tug’ilgandi. O’sha yilning 3 mayida dorilfunununning Musulmon bo’limi raxbariyatiga saylov bo’lib, unda Munavvarqori rais (rektor), Iso To’xtaboev birinchi muovin, Burxon Habib ikkinchi muovin, Abdusamid qori Ziyobov xazinador, Muxtor Bakir sarkotib bo’lib saylandi. 13 may (yakshanba) kuni Toshkentning eski shaxar qismida Vikula Morozovning sobiq do’koni binosi (hozirgi o’zbek yosh tomoshabinlar teatri)da musulmon aholi uchun “Xalq dorilfununi” ochiladi. Bu bo’lim tez orada o’ziga xos yirik bilim maskaniga aylandi. Dastlab 9 ta boshlang’ich maktab ochish mo’ljallangan bo’lsa-da, axoli ehtiyojiga ko’ra, ularning soni 24taga etdi. Dorilfununning musulmon bo’limi 15 demokratik tashkilot vakillari uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan boshqariladi. Undaga muallimlar soni 18 nafarga etadi. 1918 yil 2 iyun kuni sobiq seminariya binosida dorilfununining o’zbeklar uchun maxsus o’qituvchilar tayyorlovchi bo’limi – “Dorilmuallimin” ochildi. Unda Fitrat ona tilidan: Kamol Shams arifmetika va geometriyadan, Haydar Shavqiy gigiena, gimnastika va nemis tilidan, Rahimboev arifmetikadan, Abdurahmon Ismoilzoda san’atdan, Rizaev madaniyat tarixi va siyosiy iqtisoddan, Munavvarqori ona tilidan dars berishadi. Bu bo’limning ochilish marosimida Munavvarqori nutq so’zlab, inson ma’rifatli bo’lib, ko’zi ochilmaguncha vijdoni uyg’onmasligini, vijdon uyg’onmasa na o’zini, na xalqni erkin muhofaza qila olmasligani, bu imonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan ifoda etadi. Munavvar Qori ovro’pacha usuldagi bunday xalq dorilfununi tashkil etish bilan bir qatorda, mavjud madrasalarni isloh qilish va ularda dunyoviy fanlar o’qitib, milliy ziyolilar tayyorlash g’oyasini xam ilgari suradi. Bu qarashlarini – u 1923 yil iyunda Toshkentda bo’lib o’tgan xalq maorifi mudirlari qurultoyidagi ma’ruzasida bayon etgan, 1923 yilda bu yangi usulda 30dan ortiq madrasa va eski maktablarda talabalar o’qitilganligi ma’lum. Munavvarqori 1922 yildan Turkiston maorif noziri, keyin esa Toshkentning eski shaxar maorif bo’limi muboshiri (inspektori) bo’lib ishladi, o’sha yili 23-25 martda bo’lib o’tgan II Umumturkiston maorif xodimlari qurultoyida ishtirok etib, maktab bo’limiga a’zolikka saylandi. Keyinchalik Alisher Navoiy nomli ta’lim- tarbiya bilim yurtida va turli maktablarda o’zbek tili va adabiyotidan dars berdi. Do’stlari va shogirdlari Qayum Ramazon va Shorasul Zunnun bilan hamkorlikda uch bo’limdan iborat “O’zbekcha til saboqlari” kitobini (1925 yil) nashr ettirdi. Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Raxmatullaev, Isxoqxon Ibrat, O. Dadaxujaev, Abdulla Mustaqov, Xodi Fayziev, Ashurali Zoxiriy, Sobirjon Raximov, Shokirjon Raimiy, Qori Niyoziy, Sayd Rizo Alizoda, To’xtanazar Shermuhamedov, Rafiq Mo’min va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Maktablar soni o’sdi. 1918 yil boshida 330 taga, 1920 yilda Farg’ona, Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida 1405 taga etdi. Tashkil bo’lgan maktablar, ayniqsa, qishlok joylarida va tumanlarda asosan 1-2 boshlang’ich sinflardan iborat edi. Keyinchalik yuqori sinflar paydo bo’lib bordi. Bunday tartibotdagi qizlar maktablari ham Toshkentda, Andijonda, Qo’qonda va boshqa joylarda birin-ketin ochildi. Ayol muallimlar Solixaxon Muhammadjonova, Muharrama Qodirova, Gulso’m Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, Zaynab Sadriddinova, Maryam Sharipova va boshqalar ta’lim-tarbiya ishlarini olib borganlar. Keng doiradagi bilimdon ziyolilar qator maktablar faoliyatini namunali darajaga ko’tardilar. 20-yillar boshida Samarqandda Abdulqodir Shakuriy (1875- 1943) mudirlik qilgan maktab, 1922 yilda Farg’ona shahrida Xusanxon Niyoziy boshchiligida ochilgan ikkinchi bosqich maktab, qator boshqa maktablar shular jumlasidan edi. Milliy, jadid maktablari uchun darsliklar, o’qish kitoblarini ziyolilarimiz asr boshidan yozib chiqarib keldilar. 1917 yildan maktablar sonining o’sishi, maorif ijtimoiy darajasining ko’tarilishi darsliklarga talabni oshirdi. Pedagog, olim, davlat arbobi Abdulla Avloniy 1917 yilda “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini qayta nashr qildi, shuningdek “Maktab gulistoni” o’qish kitobini, ikki jildlik “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” kitoblarini yaratdi va chop etdi. 1920 yildan Toshkentdagi o’lka bilim yurtida, so’ngra o’zbek xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik kladi. Fitrat 1917 yilda «O’quv» kitobini, 1919 yilda SH.Raximiy va Q.Ramazon bilan birga «Ona tili» darsligini, so’ngra «Imlo masalalari» kitobini yozib chiqardi. 1917 yildayoq Sayd Rizo Alizoda birinchi sinflar uchun «Birinchi yil» o’qish dasturini ishlab chiqdi. Shokirjon Raximiy 1919 yilda birinchi alifbo – “Sovg’a”, 1922 yilda «O’zbek alifbosi» darsliklari va boshqa o’quv qo’llanmalarini chiqardi. 1918 yildan u Toshkentda maktab mudiri bo’lgan. Buxoro va Xorazm respublikalarida ham maktablar, ta’limtarbiya maskanlari ochildi. Aholining bolalarni o’qitishga, ilm-ma’rifatga ishtiyoki kuchayib borgan, bunday talablar katta yig’inlarda yangragan. Ammo xo’jalikning parokandaligi, sun’iy to’siqlar oqibatida 20-yillar boshida maktablar soni qisqardi, darsliklar yozish, nashr qilish to’xtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi maktablarga jalb qilingan edi. Buxoro respublikasida 1921 yilda 175 ta yangi maktab, 11 ming o’quvchi bor edi. Lekin 1924 yil o’rtalariga kelib maktablar 69, o’quvchilar 3563 tani tashkil qildi. Xorazmda 40 ta umumta’lim maktablari va internatlarda 2600 bola ta’lim-tarbiya oldi. O’zbekiston Respublikasi tashkil bo’lganida turli bosqichdagi 1500 ta maktab bo’lib, ularda 116 ming o’quvchi o’qir edi. Tashkil bulayotgan maorif tizimi, boshqa soxalar uchun o’qituvchilar, mutaxassislar tayyorlash choralari ko’rildi. Toshkentning Yangi shaharida 1918 yilda Turkiston davlat universiteti, sharqshunoslik instituti, konservatoriya, texnikumlar ochildi. 1920 yilda universitetga Rossiyadan pedagog-professorlar, kitoblar, o’quv qurollari etkazib kelindi. Bu maskanlar inqilobiy sinfiylik tamoyili bilan ishladi. Universitetning tayyorlov-ishchilar fakulteti (rabfak)da kambag’al tabaqaga mansub kishilar o’qigan. Erli xalqlar vakillari ularga kam katnagan. Toshkentning Eski shaharida, Qo’qon va boshqa shaharlarda muallimlar tayyorlash kurslari, 1920 yildan 7 ta dorilmuallimin (inpros), bir nechta bilim yurtlari faoliyat ko’rsatdi. 1925 yilga kelib O’zbekiston qishloqlarida 2748 muallimlar ishlab turgan yoki 3-4 marta o’sgan. 1924 yilda Qo’qon bilim yurtini 13 ta yigit-qizlar bitirib chiqdi. Unda keyinchalik O’zbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenta Qori-Niyoziy dars berdi, bitirganlardan akademiklar, yirik fan va madaniyat arboblari etishib chiqdi. Chet mamlakatlar bilan madaniy aloqalar, yoshlarning o’qib kelishlari XX asr boshlaridan kengayib bordi va keyinchalik ham davom etdi. Buxoro respublikasi hukumati tashabbus ko’rsatib, bu ishga tashkiliy tus berdi. 1922 yilda Turkiston, Buxoro va Xorazmdan 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga o’qishga junatildi. Buxoro respublikasi hukumati Berlinda yotoqxona uchun bino sotib oldi, o’quvchilarni moddiy ta’minlab turdi, ularning axvoli, o’qishlaridan ogoh bo’ldi. Yoshlarimiz Germaniyaning turli o’quv yurtlarida muvaffaqiyat bilan o’qidilar, mutaxassislar bo’lib etishdilar. Afsuski, o’z ona yurtiga qaytgan yigit-qizlarimiz mustabidlik qatag’oniga uchradi. 1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani. Ma’lumki, 1924 yilda amalga oshirilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqa kartasi qaytadan tuzildi. Shuni ta’kidlash lozimki, 20-30 yillardagi juda murakkab, siyosiy ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har hil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha sohadagi o’zgarishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendentsiyalari xamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi. Respublika sharoitlarida madaniy taraqqiyotning zamonaviy rivojlangan darajasiga o’tish xaddan tashqari katta qiyinchiliklarni yengish bilan bog’liq bo’lib, keskin mafkuraviy kurash bilan birgalikda davom etib bordi. Shunday bo’lsada, madaniyatni yangidan qurish jarayonlari tobora ustuvor tus oldi. Buning sabablari avvalo o’zbek xalqining azaldan bilimga intilishi, madaniy merosni qadrlashida ko’rinadi. Bundan tashqari oktyabr to’ntarishidan avval madaniy ishlar olib borgan jadid deb atalmish ziyolilar xalqqa yordam berish uchun maorif sohasi, maktablarda ishlab, o’z faoliyatlarini davom ettirdilar. Bu jarayonlar avvalo darslar ona tilida olib boriladigan I (besh yillik ta’lim) va II (turt yillik ta’lim) bosqich maktablarni va ularni darsliklar, o’quv qurollari bilan ta’minlash, maorif institutlari, o’qituvchilarni tayyorlash kurslari va boshqalarni tashkil etishdan iborat bo’ldi. 1924-25 o’quv yilida respublika byudjetining 24 foizi xalq maorifi uchun ajratildi. Bu maktab qurilishini tezlashtirishga imkon berdi. I va II bosqichdagi umumta’lim maktablarining soni 1928-29 o’quv yiliga kelib deyarli 2,5 mingtaga yetdi. Shu bilan bir vaqtda katta yoshli aholi o’rtasida savodsizlikni tugatish yuzasidan keng miqyosda kampaniya avj oldirildi. 1921-22 o’quv yilidayoq respublikaning ko’pgina shaharlari va qishloq joylarida mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko’rsatdi, ularda 50 ming kishi xat-savod chiqardi. Savodsizlikni tugatish ishi tiklash davrining dastlabki yillarida kiyinchiliklarga duch keldi: o’qituvchilar, maktab binolari, asbob-jixozlar, o’quv qo’llanmalari, pul mablag’lari etishmas edi. Biroq bu soha, garchi qiyinchilik bilan bo’lsada, izga tusha boshladi, katta yoshli kishilarni o’qitish shakl va usullari takomillashtirildi, savod maktablari tarmog’i birmuncha kengaytirildi, savodsizlikni tugatuvchi mahalliy o’qituvchilar soni oshdi. Bu dastlabki yutuqlar keyingi yillarda savodxonlikni oshirish yuzasidan avj olgan umumxalq harakatining debochasi bo’ldi. Hamza Xakimzoda Niyoziy, T.Shermuhamedov, T.N.Qori Niyoziy, Ergash Komilov, Abdulqodir Nabixo’jaev, Rozi Nazarov, Muharrama Qodirova, Zebuniso Polvonova, P.Qayumov, K.Abdurashidov va boshqalar yangi maktab yaratish, uni rivojlantirish uchun faol kurashdilar hamda dastlabki o’qituvchilardan bo’lib qoldilar. Shu yillarda Markaz siyosiy rahbariyati sovet tuzumiga sodiq bo’lgan pedagog kadrlarni ko’p miqdorda, tezkorlik bilan tayerlab, ular orqali aholini, ayniqsa, yosh avlodni kommunistik g’oyalar asosida tarbiyalash maqsadida qarorlar va rejalar ishlab chiqdi. Ularni og’ishmay amalga oshirish uchun zarur mablag’larni ayamadi, bor ma’rifatchilarni hamda partiya, sovet, jamoat tashkilotlarining kuch-quvvatini safarbar qildi. Maktablarning pedagogik kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun pedagogika o’quv yurtlarining keng tarmogi yaratildi: texnikumlar, maorif institutlari, o’quv yurtlari ochildi. Ularda jadal sur’atlar bilan ommaviy miqyosda yangi o’qituvchi kadrlar yetishtirib chiqarildi. 20-yillarning oxirlariga kelib ularning soni respublikada deyarli 5,5 mingtaga etib qoldi. Xalq maorifi rivojlanib bordi. Xalqning bilimga bo’lgan intilishi kun-sayin kuchayib borishi natijasida umumiy savodxonlik o’sdi, bu narsa millatning ma’naviy imkoniyatlari yuksalishiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi. Shunday bo’lsada, bu jarayonlar partiyaning madaniy sohada zo’rlik ko’rsatishi tufayli mushkulliklarga uchradi. Xalq maorifida bu narsa avvaliga milliy ta’lim shakllari yoyiladigan sohalarni cheklab qo’yish, keyinchalik esa ularni butunlay yo’q qilib yuborishda o’z aksini topdi. Chunonchi, 20-yillarning boshlarida sovet maktablari bilan birgalikda eski usul maktablari, diniy tashkilotlar tomonidan ta’minlab boriladigan vaqf maktablari va madrasalari ham ishlab turar edi. 1925 yilda O’zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski maktablar bo’lib, ulardan 250 tasi yashirin holda ish olib borgan. Lekin sovet hokimiyatining insonparvarlikka zid siyosati natijasida ular 1928 yilga kelib o’z faoliyatini amalda tugatdilar. Xalq ma’rifatining yuksalishi yo’lida hamon g’ov bo’lib turgan muammo aholining savodxonligini oshirish bo’lib, savodsizlikka barham berish davr talabi edi. Bu maqsadda ko’plab yangi savod maktablari va kurslar ochildi. Minglab aholi savodli bo’ldi. Shuni aytish joizki, 1930 yili umumiy boshlangich ta’limning joriy etilishi savodsizlik ko’lamlarini qisqartirishga yordam berdi. Ajratilgan mablag’lar maktablar maydonini ancha kengaytirishga, ularning moddiy bazasini mustahkamlashga imkon berdi. Umumiy ta’limni amalga oshirish uchun o’qituvchilar, talabalar, ilm-fan xodimlari, yoshlar jamoalarining katta armiyasi safarbar etildi. 30-yillarning oxirlarida umumiy yetti yillik ta’limni amalga oshirishga kirishildi. 1940 yili respublikada barcha turdagi 5,5 mingdan ortiq umumta’lim maktablari ishlab turdi, ularda 1,3 mln.ga yaqin bolalar o’qidi. Biroq bu davrda maktab yoshidagi hamma bolalarni ham, ayniqsa, qishloq joylarida o’qishga jalb qilishning imkoni bo’lmadi: maktab binolari, uskuna-jihozlar, o’qituvchilar yetishmas edi va hokazo. Maktab ta’limi turli sohadagi bilimlarni egallab olgan, jamoat hayotiga faol qo’shilib keta oladigan, oliy o’quv yurtlari va texnikumlarga kirib o’qiy oladigan savodxon yoshlarni yetishtirib chiqarishni ko’paytirishga imkon bera oladigan jiddiy islohotga muhtoj edi. Afsuski, xalq ta’limiga buyruqbozlik nuktai nazaridan turib, ekstensiv ravishda yondashish kuchayib bordi. Buning natijasida sifat muammolari chetga surilib, miqdor ko’rsatkichlari birinchi o’ringa o’tdi. Ahvolni xo’jakursinga yaxshilash orqasidan quvish jamiyatning madaniy holatiga yomon ta’sir o’tkazdi hamda oliy va o’rta maktabga sezilarli darajada zarar yetkazdi. Respublika taraqqiyotining manfaatlari xalq xo’jaligi va madaniyatining turli sohalari uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni tezlashtirishni talab qilar edi. Tabiiyki, buni markaziy hukumat tushunardi, lekin unga O’zbekistonning xalq xo’jaligi barcha tarmoqlarida sotsializm, marksizm-leninizm g’oyalari bilan sug’orilgan itoatguy yuqori malakali mutaxassis kadrlar kerak edi, Shuning uchun oliy o’quv yurtlarining ta’lim-tarbiya dasturlari, o’quv rejalari, qo’llanmalari va hokazolari avvalo kommunizm printsiplariga asoslangan bo’lib, mutaxassislarni 4-5 yil muddat davomida partiya, sovet davlatiga sadoqatli bo’lish bilan birga sinfiylik ruhida tarbiyalashga qaratilgan edi. 20-yillarning ikkinchi yarmida o’rta maxsus va oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o’quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyilga amal qilib, bu o’quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta’minlab berdi. Boshqa toifadagi odamlar bu o’quv yurtlariga kira olmas edi. Oliy o’quv yutlarida o’qish uchun zarur bo’lgan umumiy ma’lumotni qisqa muddat ichida olish maqsadida ishchi fakultetlari tarmogi yaratildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq respublikadagi oliy o’quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 ming nafarga yaqin talabalar o’qir edi. Mutaxassislar tayyorlashda RSFSR va boshqa respublikalar ham O’zbekistonga yordam berdilar. 1927 yili faqatgina Rossiya Federatsiyasidagi oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida O’zbekistondan kelgan 300ga yaqin talabalar ta’lim oldi. O’rta Osiyodagi birinchi oliy o’quv yurti – 1918 yili ochilgan Turkiston davlat universiteti – bu vaqtga kelib oliy ta’limning eng yirik markaziga aylandi. Universitet mutaxassislar yetishtirib chiqarish sur’atlarini yildan-yilga oshirib bordi: uni bitirib chiqgan kishilar soni 1928 yilga kelib 5 baravar ko’paydi. Ammo ular orasida mahalliy xalq namoyandalari hamon kam sonni tashkil etardi. Sanoat korxonalarining ishga tushirilishi, kolxozlar va sovxozlar tuzilishi, yangi-yangi idoralarning paydo bo’lishi tegishli mutaxassislarga bo’lgan talabni kuchaytirdi. Institutlar va texnikumlarga mutaxassislar etishtirib chiqarishni miqdor jihatidan ko’paytirish vazifasi yuklandi, buning natijasida o’qish muddatlari ancha qisqartirildi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi o’quv yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, qishloq xo’jaligi, kon qidirish, zooveterinariya, avtomobil yo’llari, to’qimachilik transport, tibbiyot institutlari va boshqa institutlar ochildi. Pedagogik akademiya bazasida 1933 yili Samarqandda O’zbekiston davlat universiteti (hozirgi SamDU) barpo etildi. 30-yillarning oxirlarida respublikada 44 ming talaba o’qiydigan 30 ta oliy o’quv yurtlari va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. Institut va texnikumlarni bitirib chiquvchilarning soni bir necha baravar ko’paydi. Bu yangi mutaxassislar xalq xo’jaligi safiga kelib qo’shildi. Mutaxassis kadrlar tayyorlashda asosan ularning soni ko’paytirildi, sifatiga esa e’tibor berilmadi. Institut va texnikumlarda mahalliy millat vakillari kam edi. Yuqori malakali o’zbek professor-o’qituvchilari va o’zbek tilidagi darsliklarni tayyorlashga harakat qilinmasdi. 20-30-yillarda xotin-qizlarning savodini chiqarishga katta e’tibor berildi, ayollarning savodsizligini tugatish bo’yicha maxsus kurslar tashkil qilindi. 1926 yilda respublikadagi 82 ta savodsizlikni bitirish maktablarida 2700 xotin-qiz o’qigan bo’lsa, 1936 yilda 186 ming ayol savodini chiqargan. Kasb-hunar ta’limi tarmoqlariga xotin-qizlar keng jalb qilindi. Dastlab ayollar orasidan savodsizlikni bitirish kurslari o’qituvchilari, bog’cha, yasli tarbiyachilari, maktab o’qituvchilari tayyorlandi. Masalan, 1928 yilda Samarqand pedagogika kursida 73 nafar ayol o’qigan. 1929 yilda o’ndan ortiq xotin-qizlar pedagogika va meditsina texnikumlari mavjud edi. 1932 yilda respublika oliy o’quv yurtlaridagi talabalarning 20 foizini o’zbek xotin-qizlari tashkil qilgan. 30-yillarda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida xotin-qizlardan yetishib chiqqan mutaxassislar ishlay boshladi. Urushning suronli yillarida respublika oliy o’quv yurtlari va texnikumlar o’z faoliyatlarini davom ettirdilar. Katta qiyinchiliklarga qaramay, ular sanoat, qishloq xo’jaligi, maorif, tabobat va boshqa sohalar bo’yicha malakali mutaxassislar tayyorlab beradigan chinakam manba bo’lib qoldi. 1943 yidda respublikada 41 oliy o’quv yurti (ularnng 12 tasi ko’chirib kelingan) va 52 o’rta maxsus bilim yurtlari faoliyat ko’rsatdi. Urush yillari davomida ularda 20 mingdan ziyod oliy va o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar yetishtirildiki, bu xalq xo’jaligini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ular o’z navbatida samarali mehnat qilib, fashizmni tor-mor keltirish ishiga munosib hissa qo’shdilar. Pedagogik kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi, chunki urush davri sharoitlarida ularga ehtiyoj ayniqsa sezilarli edi. Urush yillari O’zbekistonda barcha turdagi qo’shinlar uchun zobit kadr va mutaxassislar ham tayyorlandi. Toshkeshtga piyodalar bilim yurti ham ko’chirib keltirilib, respublikamizda joylashtirilgan bir necha harbiy bilim yurtlari, oliy o’uv yurtlarining harbiy fakultetlarida, o’nlab turli kurslarda kadrlar tayyorlandi. 1945-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Respublika aholisi madaniyatining o’sishida ta’lim nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim inson shaxsini har tomonlama rivojlantirish, qobiliyatini yuzaga chiqarish, ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning bir-biriga payvasta bo’lib qo’shilishiga yordam beradi. Ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim vazifalarini hal qilish aholining bilim darajasiga bog’liq. O’zbekistonda urushdan keyingi yillarda o’zbek xalqining sa’y-harakatlari bilan ta’lim sohasida ma’lum yutuqlarga erishildi. 1940-41 o’quv yilidan 1970-71 o’quv yiligacha bo’lgan davrda umumta’lim maktablaridagi o’qituvchilar soni 2,5 baravar ortdi. Shunga yarasha umumta’lim maktablari tarmog’i ham kengayib bordi. Biroq iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar, ma’naviy va madaniy sohani rivojlantirishdagi nuqsonlar ta’limga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Jumladan, ko’pgina maktablar, ayniqsa, qishloq joylarda namunaviy loyihalarsiz qurildi, ko’pgina chala ishlari bilan foydalanishga topshirildi. Qishloq maktablarining 75 foizga yaqini vodoprovod, kanalizatsiyaga, yarmidan ortig’i markazdan turib isitish moslamalariga ega emas edi. Respublikadagi talay maktablar zarur jihoz, mebel, asbob-uskunalar bilan yaxshi ta’minlanmasdi. Buning sababi xalq ta’limiga qoldiq printsipi asosida mablag’ ajratilishida ko’rinardi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga sarf-harajatlar byudjet mablag’ining atigi 2,7 foizini tashkil etardi. O’zbekiston SSR Oliy Sovetining 1957 yil 1 oktyabrdagi sessiyasida “O’zbekiston SSRda majburiy etti yillik ta’limni to’liq amalga oshirish to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi maktablarda ta’lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo’ldi. Yangi Qonunga ko’ra umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo’lgan kamchiliklar barham topmadi. Aksincha, maktab xaqiqiy hayotdan ajralib qoldi, o’quvchilarga berilayotgan bilimlar fan-texnika taraqqiyoti darajasiga to’g’ri kelmasdi. Shuning uchun xam 1959 yil martda O’zbekiston Oliy Soveti “Maktab xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish to’g’risida” yangi qonun qabul qildi. Ammo, sovet mustabid tuzumiga xos bo’lgan boshlangan ishni oxiriga yetkazmaslik odati bu gal ham muammoni hal qilish yo’lida to’g’anoq bo’lib xizmat qildi, oqibatda xalq ta’limida ahvol o’zgarmadi. O’zbekistonda maktabning turmush bilan bog’lanishini mustahkamlash to’g’risidagi 1959 yilda respublika hukumati qabul qilgan qonunga asosan o’qishni ishlab chiqarish bilan qo’shib olib borish talab etildi. Ushbu munosabat bildn o’n yillik o’rta maktablar qayta tashkil etilib, o’n bir yillik o’rta maktablarga aylantirildi, ularda o’quvchilar fan asoslari bilan birga ishlab chiqarish kasblarini ham o’rgana boshladilar, O’quvchilarga kasb ta’limi berishga yuzlab korxonalar, xo’jaliklar jalb qilindi, maktablarda minglab o’quv kabinetlari, laboratoriyalar, ustaxonalar, o’quv- tajriba, yer uchastkalari tashkil etildi. Shunga qaramay, ishlab chiqarish ta’limini maktablarda joriy qilish katta kiyinchiliklarga duch keldi. Korxonalar, xo’jaliklar bu ishga tayyor emas edilar. Maktablarda ustaxonalarni zarur asbob-uskuna bilan jihozlashga mablar yo’q edi. Mehnat ta’limi o’qituvchilari yetishmasdi. Buning oqibatida islohot kutilgan natijani bermadi va majburiy kasb o’rganish bekor qilindi. Bu davrda respublika maktablari o’qituvchi kadrlar bilan son jihatidan yetarlicha ta’minlandi. Biroq oliy ma’lumotli pedagog kadrlar 60-yillarda respublikadagi barcha o’qituvchilarning uchdan bir qismini tashkil qilardi, xolos. Ayniqsa, qishloqlarda ahvol og’ir edi. Qishloq maktablarida fizika, matematika, rus tili va chet tili o’qituvchilari yetishmasdi. Aksariyat hollarda o’qituvchilar o’z mutaxassisligiga kirmagan fanlardan dars berardilar. Sovetlar davrida maktablarning o’quv-tarbiya ishlarida katta nuqsonlar mavjud edi. O’zbek tiliga davlat maqomi berilmaganligi, davlat idoralarida ish yuritish asosan rus tilida olib borilganligi tufayli maktablarda ona tili chuqur o’rgatilmasdi. Ona tilini o’rganishga ajratilgan dars soatlari rus tiliga ajratilgan dars soatlarining yarmini ham tashkil qilmas edi. Yoshlar maktabni o’zbek adabiy tilining yozma va og’zaki shakllarini puxta o’zlashtirmay, bitirib chiqib ketardilar. Shuningdek, O’zbekiston tarixi va ma’naviy madaniyati ham maktabda deyarli o’rgatilmas edi. Sovetlar davrida “SSSR tarixi” deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat fan o’qitilardi. Unga ilova sifatida “O’zbekiston SSR tarixi” bir necha soatgina o’qitilar, ko’p hollarda bu kurs o’tilmay qolib ketardi. Maktablarda iqtidorli bolalarni o’qitishga e’tibor berilmas edi. Maktab bolalari qalbida ona-Vatan tuyg’usi, ulug’ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meros, o’z ona tili, urf-odatlari bilan faxrlanish hissi shakllantirilmasdi. Maktablarda ayniqsa, ijtimoiy fanlarni o’qitish o’ta siyosatlashtirildi. Ko’zdan kechirilayotgan davrda maorif sohasida erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda, yoshlarni milliy an’analar va ma’naviy madaniyat manbalaridan uzoqlashtirish an’anasi ko’zga tashlanib bordi. Ta’lim va tarbiya ishlariga partiyaviylik va sinfiylik printsiplari asosida yondashish yoshlarning umumbashariy, milliy-madaniy qadriyatlarni, urf-odatlarni o’rganishiga to’sqinlik qildi. 70-yillarga kelib respublikamizda ijtimoiy sohada ro’y bergan kamchilik va muammolar ta’limga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Shunday bo’lsada, bu borada katta qadam tashlandi. O’zbekiston yalpi savodxonlar respublikasiga aylandi. Umumta’lim maktablarida o’quvchilar soni va shunga yarasha maktablar soni ham yildan-yilga ortib bordi, ularning soni 1985 yilga kelib 7000 dan ortiqni tashkil etdi. Jamiyatdagi turg’unlik holatlari, ijtimoiy turmush sharoitining yomonlashuvi, iqtisodiyotdagi kiyinchiliklar, ma’naviy va madaniy soha muammolari maorif tizimiga ham jiddiy ta’sir o’tkazdi. Umumta’lim maktablarining ahvoli yomonlashdi. Ayniqsa, 70-yillarda va 80-yillarning boshlarida respublikamiz turmushining boshqa sohalarida bo’lgani kabi, xalq maorifi ishiga ham dabdababozlik, haqiqatni bo’yab ko’rsatish hollari salbiy ta’sir qildi. Yaqin o’tmishda keng yoyilgan ijtimoiy adolat printsiplarining buzilishi, dinimiz, milliy g’ururimizning kamsitilishi yosh avlod tarbiyasiga ma’naviy zarar yetkazdi. Ularning aksariyat qismida mudroqlik, hafsalasizlik, loqaydlik kayfiyatlari ko’proq kuzatildi. Yoshlarning zamonaviy texnologiyani yetarli o’zlashtirib olmaganliklari sanoat, qishloq xo’jaligi, fan va madaniyatni yanada taraqqiy ettirishga xalaqit berardi. Bunga asosiy sabab maorifning keng tarmoqli tizimi vujudga keltirilmaganligi, o’qish-o’qitishda sifat o’zgarishining ro’y bermaganligida edi. Masalan, 1980-81 o’quv yilida respublikamizda mavjud 7000dan ortiq umumta’lim maktablarining 60 foizi nobop binolarda joylashgan, 700 tasi avariya holatida edi. Ayniqsa, qishloq maktablarida ahvol og’ir bo’ldi. Ularning 75 foizga yaqini vodoprovod va kanalizatsiyaga, yarmidan ko’prori markaziy isitish moslamalariga, oshxona va sport zallariga ega emas edi. Joy tanqisdigi sababli 5800 ta maktabda o’qish ikki smenada olib borilardi. Madaniy-ma’rifiy soha uchun resurslarni taqsimlash «qoldiq» printsipida amalga oshirilganligidan maktablar uchun bino yetishmasdi, ular jihozlar, yangi asbob-uskunalar bilan sust ta’minlangan edi. Bu soha uzoq yillar davomida diqqat-e’tibordan chetda qolib keldi, hayotimizning eng ortda qolgan sohalaridan biriga aylandi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga qilinadigan sarf-xarajatlarni qo’shib hisoblaganda ular byudjet mablag’darining 2,7 foizidan ortmas edi. Respublikamiz xalq ta’limi oldida turgan asosiy ta’lim-tarbiya ishlari ko’p tomondan o’qituvchi kadrlar sifatiga bog’liq edi. 80-yillarning o’rtalariga kelganda shaharlardagi kunduzgi umumta’lim maktablaridagi o’qituvchilarning 80 foizga yaqini oliy ma’lumotli edi. Qishloqlarda axvol birmuncha yomonroq bo’ldi, ularda ma’lumotli pedagoglar yetishmas edi. Pedagoglar yetishmasligidan bir soha o’qituvchisi boshqa fandan ham dars berishga majbur edi. Bunday hol o’quvchilar bilimlari sifatiga salbiy ta’sir o’tkazdi. O’quvchilarning 3-4 oylab qishloq xo’jalik ishlariga jalb etilishi ta’lim saviyasining pasayib ketishiga, bilimlarning sifati qoniqarsiz ahvolga tushib qolishiga olib keldi. 1985-1990 yillar xalq ta’limi tizimida ayrim siljishlar ruy berdi. Ammo bu davrda ta’lim va tarbiya sohasidagi ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, o’rta maxsus va oliy ta’limda rivojlanishning ekstensiv yo’li o’z imkoniyatlaridan to’liq foydalanib bo’ldi. O’qituvchi va talabalarning ijtimoiy faolligi ortgani sari sovet ta’lim tizimining chirishi kuchaya bordi. 80-yillarning o’rtalaridan boshlangan xalq maorifidagi islohotlar mavjud muammolarni xalq ko’zidan yashirishga o’rinishdan bo’lak narsa emasdi. Islohotdan ko’zlangan maqsad «sovet tizimi»ni yuqori darajaga ko’tarish, mutaxassis va o’quvchilar bilim saviyasini oshirish, ta’limni demokratlashtirishdan iborat edi. Biroq mazkur maqsadga sovet mafkurasi va u olib borayotgan kommunistik yondashuv asosida erishish mumkin emasdi. 80-yillarning o’rtalaridan boshlangan islohotlar moddiy jihatdan ta’minlanmaganligi uchun ham oxiriga yetmadi. Chunonchi, 1985-1990 yillarda O’zbekistonda 3693 ming o’quvchiga mo’ljallangan yangi o’quv yurtlari talab qilingan holda, Markazning topshirig’i bilan bu raqam 920 ming o’ringa tushirildi. Respublika qishloqlaridagi maktablarning 80 foizi esa moslashtirilmagan binolarda joylashgan edi. 1985 yilda respublika maktablarida o’quvchilar soni 2684 mingga yetdi. Bu raqam 1990 yilga kelib 245 mingga kamaydi. Buning boisi o’qituvchilarni ijtimoiy himoyalash, ularning obro’sini orttirishda davlat rasmiy siyosatidagi xato va kamchiliklarda edi. 1985-1990 yillarda respublikadagi 14 pedagogika instituti va 38 o’rta maxsus bilim yurtlarida yiliga o’rtacha 17 mingdan yosh o’qituvchilar tayyorlangani xolda, maktabda faoliyat ko’rsatuvchilar sonining muttasil kamayishi ta’lim tizimi va hukmron mafkuradagi jiddiy cheklanganlik oqibatida yuz berdi. 1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston sanoati uchun malakali ishchi kadrlar hunar-texnika bilim yurtlarida va bevosita ishlab chiqarish jarayonida yakka tartibda hunar kurslarida tayyorlandi. Respublikadagi xunar maktablari, temir yo’l, binokorlik o’quv yurtlari, yirik korxonalar qoshidagi fabrika-zavod ta’limi (FZO) maktablari sanoatni ri- vojlantirishga katta hissa qo’shdi. 1940-1955 yillarda xalq xo’jaligi uchun jami 143 ming malakali ishchilar tayyorlab berildi. Ishchi kadrlarga ehtiyoj yildan-yilga ortib bordi. Malakali kadrlar tayyorlash ham o’sib bordi. 1966-1970 yillarda hunar- texnika o’quv yurtlari xalq xo’jaligiga 172 ming nafar ishchilarni tayyorlab berdi. Shu bilan birga, respublika hunar-texnika ta’limida katta kamchiliklar mavjud edi. O’quv yurtlarida o’zbeklar va boshqa tub aholi vakillari, xotin-qizlar soni kam edi. Korxonalarda turar joy va zarur maishiy sharoitlarning yo’qligidan yosh ishchilarning ko’pchiligi ishlab chiqarishda o’rnashib qolmasdi. 1962 yilda oziq- ovqat, engil, trikotaj, gaz va neft sanoatidagi o’zbek va boshqa yerli aholidan bo’lgan ishchi va xizmatchilar soni 30 foizdan sal ortiqni tashkil qilardi. Mashinasozlik, metall ishlash sanoati va og’ir sanoatning boshqa sohalarida o’zbek va mahalliy millat vakillari soni juda oz edi. 1963 yili Toshkent asbobsozlik zavodidagi ishchi va xizmatchilar orasida o’zbeklar va boshqa tub millat vakillari ulushi 20 foizni tashkil etdi. Sanoatni rivojlantirishning muhim omillaridan biri muxandis-texnik kadrlar edi. Oliy va o’rta maxsus bilim yurtlari tayyorlovchi malakali mutaxassislar soni ortib bordi. 1960-1970 yillarda sanoat, qurilish, transport va aloqa sohalari bo’yicha oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlaridagi talabalar soni 20 mingdan 63 mingga, ya’ni 3 baravardan ziyod ko’paydi. Oliy maktabning asosiy vazifasi xalq xo’jaligi va madaniyatning barcha tarmoqlari uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlab berishdan iborat. Urushdan keyingi yillarda respublika oliy o’quv yurtlari Markaz ko’rsatmasi, dasturlari asosida o’quv-tarbiya ishlarini olib bordi. Bu davrda oliy maktabda mutaxassis kadrlar tayyorlash son jixatdan o’sdi, lekin ularning sifati talab darajasida bo’lmay keldi. Talabalar doirasi ancha kengaydi. 1960-61 o’quv yilida O’zbekiston oliy maktablarida 100 ming nafar talaba ta’lim olgan bo’lsa, 1970-71 o’quv yilida ularning soni 230 mingga etdi. Bu davr ichida oliy maktab respublika xalq xo’jaligi uchun etkazib bergan diplomli mutaxassislar soni 2, 5 baravar ortgan. Oliy o’quv yurtlari soni 1940 yildagi 30 tadan 1970 yilda 38 taga ko’paydi. Xalq xo’jaligining rivojlanishi yangi oliy o’quv yurtlarini ochishni talab qildi. Urushdan keyingi yillarda Toshkent elektrotexnik aloqa institut, Toshkent avtomobil yo’llari instituti, Andijon paxtachilik instituti, Andijon tibbiyot instituti, Andijon tillar pedagogika instituti, Buxoro oziq-ovqat va engil sanoat texnologiya instituti, Farg’ona politexnika instituti va boshqa oliy o’quv yurtlari malakali kadrlarga bo’lgan talabni kondirdi. Maorif, sanoat, qurilish, transport, iqtisodiyot, qishloq xo’jaligi, sog’liqni saqlash, san’at va boshqa soxalarda mutaxassis kadrlar tayyorlandi. Oliy o’quv yurtlaridagi professor va o’qituvchilar soni ham yildan-yilga oshib bordi. Oliy maktablarda 1958 yili 5 ming ilmiy-pedagog xodim ishlagan bo’lsa, 1965 yilda bu son 8 mingtaga etdi. Oliy o’quv yurtlari olimlari O’zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi ilmiy-tadqiqot institutlari bilan ijodiy hamkorlikda fan, iqtisodiyot va madaniyat taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan talay ilmiy ishlar, salmoqli asarlar yaratdilar. Biroq oliy maktab ham totalitar tartibot ta’siridan chetda qolmadi. Buning natijasida oliy maktabda qator salbiy hodisalar ruy berdi. Miqdoriy, yalpi ko’rsatkichlar ketidan quvish, xalq xo’jaligi talab-ehtiyojlariga mos kelmaydigan mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish shular jumlasidandir. Oliy maktabning moddiy- texnik bazasi ham juda zaif bo’lib qoldi. Respublika oliy o’quv yurtlarida sirtqi va kechki ta’lim keng rivojlandi. Ayniqsa, 1959 yilgi maktabning hayot bilan bog’liqligini mustahkamlash to’g’risidagi qonun asosida ta’limning bu shakllari yanada kengaydi. Respublikaning barcha institutlarida sirtqi va kechki bo’limlar ochildi. 1940 yilda sirtqi va kechki ta’lim tizimida o’qiyotgan talabalar respublika oliy o’quv yurtlaridagi jami, talabalarning 20 foizini tashkil qilgan bo’lsa, 1966 yilda ularning salmog’i 62 foizga etdi. O’sha vaqtda sirtqi va kechki bo’limlardagi talabalarning soni jihatidan mamlakatimiz birinchi o’rinda deb maqtanish rasm bo’ldi. Lekin bu aslida achinarli hol eli. Sirtqi va kechki bo’limlarda ta’lim olgan talabalar ixtisosliklari bo’yicha yetarli nazariy bilimga ega bo’lmasdilar. Ular ko’proq bilim olish uchun emas, diplom uchun o’qirdilar. Bu yillarda oliy o’quv yurtlari va ular tayyorlagan mutaxassislar soni ko’paydi, biroq sifati pasaydi. Respublika oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari mafkuralashtirib yuborilganligi sababli kunduzgi bo’limlarda o’qigan talabalarning ko’p vaqti mutlaqo keraksiz bo’lgan ilmiy kommunizm, KPSS tarixi, siyosiy iqtisod, markscha- lenincha falsafa, ilmiy ateizm kabi «fanlar»ni o’rganishga sarflanar edi. Bu hol talabalarning asosiy ixtisosligi bo’yicha fanlarni chuqur, o’zlashtirishiga xalaqit berardi. Oliy maktablarda milliy kadrlar tayyorlash talab darajasida emas edi. Ko’p fanlardan, ayniqsa, tabiiy fanlardan darsliklar rus tilida chiqarilgandi. Ularni o’zbek tiliga tarjima qilishga ongli ravishda e’tibor berilmasdi. O’zbek talabalari rus tilidagi darslik va qo’llanmalardan foydalanishga majbur edilar. Ayniqsa, qishloqlardan kelgan, rus tilini bilmaydigan talabalar qiynalardilar. Ular ko’pincha rus tilida o’qitiladigan fanlarni o’zlashtira olmay, o’qishni tashlab ketishga majbur bo’lardilar. Bir amallab institutni bitirib chiqqan mutaxassislarning bilim darajalari past bo’lardi. Institutlarda o’zbek guruhlarida rus tilida dars o’tish Markazning O’zbekistonda olib borgan ruslashtirish siyosati natijasi edi. 70-yillarga kelib respublikamizda Respublikaning oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari xalq xo’jaligi va madaniyat talablariga javob beradigan mutaxassislar tayyorlashda muayyan natijalarni qo’lga kiritdilar. Yildan-yilga talabalar soni ortib bordi. 1971-1975 yillarda oliy o’quv yurtlarini tug’allagan diplomli 182 ming nafar mutaxassis kadrlar respublika xalq xo’jaligiga etkazib berildi. Oliy o’quv yurtlarining soni 1985 yilda 42 taga etdi. 80-yillarning o’rtalarida respublika o’rta maxsus o’quv yurtlarida 282 ming nafar o’quvchi ta’lim oldi. Bu har yili necha o’n minglab malakali mutaxassislar bilan respublika xalq xo’jaligini ta’minlashga imkon berdi. Xalq xo’jaligining boshqa sohalari uchun ham ko’plab mutaxassislar tayyorlandi. Masalan, 1970 yilda oliy maktabni bitirganlar soni 334 mingni tashkil etgan bo’lsa, bu raqam 1990 yilga kelib 508 mingga yetdi. Biroq bular faqat son ko’rsatkichlari edi, xolos. Mutaxassislar saviyasi nuqtai nazaridan mamlakat boshqa davlatlardan ortda qolib kelardi. Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati hamda uning pedagogika fani rivojiga qo’shgan hissasi. Siddiq Rajabov 1910 yili 1-aprelda Qozog’iston Respublikasining Avliyoota (hozirgi Taroz) shahrida tavallud topdi. U shu shaharda to’liqsiz o’rta maktabni tugatib, 1926 yili Farg’ona pedagogika texnikumiga o’qishga kiradi.Texnikumni 1930 yili tugatadi. Shu oraliqda, 1928-29 yillarda Qashqadaryoning G’uzor tumanidagi olis bir qishlog’ida ochilgan maktabda o’qituvchilik qiladi. 1930 yili Farg’ona pedagogika institutiga o’qishga kiradi. Institutni tugatgach, 1934-37 yillarda O’zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti aspiranturasida o’qiydi. 1935 yili yangidan ochilgan Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika insitutining pedagogika kafedrasiga o’qituvchi qilib ishga qabul qilinadi. Urush yillarida “Qizil O’zbekiston” gazetasining ma’sul kotibi bo’lib ishlaydi. Siddiq Rajabov 1947-1963 yillarda Nizomiy nomidagi TDPIning pedagogika kafedrasi mudiri lavozimida, 1960-1966 yillarda esa O’zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot institutining direktori lavozimida ishlaydi. 1966 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika institutiga ishga qaytadi va shu institutning umumiy pedagogika kafedrasiga 1990 yilgacha mudirlik qiladi. S.Rajabov XIX asr va XX asr boshlarida Buxoroda maktab va maorif taraqqiyoti bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borib, 1941 yili nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Siddiq Rajabov pedagogika fanlari bo’yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan birinchi o’zbek olimidir. 1917-1957 yillardagi O’zbekiston maktablari tarixini o’rgangan olim, shu mavzuga bag’ishlangan doktorlik dissertatsiyasini Moskvada himoya qildi va 1958 yili birinchilardan bo’lib pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. Olimning qalamidan chiqqan ilmiy maqolalarda yoshlarni insoniylikka, mehnatga, vatanparvarlikka tarbiyalash mavzusi keng o’rin oldi. Pedagog-olim birqancha risolalarida K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy, N.K.Krupskaya, A.S.Makarenko va H.H.Niyoziylarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarini yoritib berdi. 1960 yili unga professor ilmiy unvoni berildi. 1968 yili professor Siddiq Rajabov Pedagogika fanlari akademiyasining akademigi bo’lib saylandi. S.Rajabov pedagogika sohasi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi tarixidagi yagona akademikdir. Akademik Rajabov Sharq donishmandlarining pedagogik merosini o’qib- o’rganish va keng ommaga tanitishda juda katta ishlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, o’zi boshi-qoshida yurib, 1986 yili rus tilida “O’zbek pedagogik fikrlar antologiyasi” kitobini Moskvaning “Pedagogika” nashriyotida chop ettirishi O’zbekiston fanida juda katta yutuq bo’ldi. Hamdo’stlik davlatlaridan birnechtasigina bunday salmoqli pedagogik asarni chop ettira olganini hisobga olsak, Siddiq Rajabov pedagogika fani tarixini beqiyos manbalar bilan to’ldirgan juda katta vatanparvar olimdir. Olimning yana bir katta mehnati YA.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” asarini rus tilidan o’zbek tiliga tarijima qilishni tashkil etishi bo’ldi. S.Rajabovning mas’ul muharriligida professor Malla Ochilov bu kitobni tarjima qilib, 1975 yili nashr ettiridi. Siddiq Rajabov butun umri davomida pedagogika fanining rivojlanishiga xizmat qildi. Olimning O’zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo’shgan eng katta hissasi, bu albatta, pedagogika oliygohlari talabalari uchun “Pedagogika” darsligini chop ettirishi bo’ldi. Olim darslikning redaktsiyasini boshqardi, birnechta qismlarini o’zi yozdi, 1962, 1966 va 1981 yillarda qayta-qayta to’ldirib, nashr ettirdi. O’zining ilmiy-pedagogik faoliyati davomida olim yosh tadqiqotchilarga hamisha yordam berib keldi. S.Rajabov o’zoq yillar davomida pedagogika fanlari bo’yicha ilmiy daraja beradigan ixtisoslashtirilgan Kengashni boshqarib, nafaqat O’zbekiston, balki Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham olimlar tayyorlab berishda juda katta xizmat qildi. Akademik Rajabov 7 nafar fan doktori, 130 nafar fan nomzodini tayyorladi. O’zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo’shgan juda katta xizmati uchun S.Rajabovga 1964 yilda“O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan fan arbobi” unvoni berildi. Birqancha orden va medallar bilan taqdirlandi. Mustaqil O’zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. Bugungi kunda, umumiy e’tirofga ko’ra, XXI asr globallashuv va chegaralarning barham topish davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, jahon maydonida va dunyo bozorida tobora kuchayib borayotgan raqobat asriga aylanib borayotganini isbotlab berishga hojat yo’q, albatta. Bunday sharoitda inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investitsiya va qo’yilmalarning o’sishini, hozirgi zamonda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo’lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash vazifasini doimo o’zining asosiy ustuvor yo’nalishlari qatoriga qo’yadigan davlatgina o’zini namoyon eta olishi mumkin. Avvalo shuni ta’kidlash zarurki, bundan 15 yil oldin qabul qilingan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi deb nom olgan Ta’lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat qurishning bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy va siyosiy islohotlarning biz tanlagan «o’zbek modeli» - o’z taraqqiyot yo’limizning ajralmas tarkibiy qismidir. Ushbu dastur jiddiy izlanish va tadqiqotlarning, jahondagi taraqqiy topgan ilg’or mamlakatlar tajribasini umumlashtirishning natijasi sifatida o’tmishda majburan singdirilgan kommunistik mafkuraning qolip va andozalaridan butunlay voz kechish, odamlarning, birinchi navbatda, unib-o’sib kelayotgan avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, qisqacha aytganda, bu dastur o’z fikriga, o’zining qarashlari va qat’iy grajdanlik pozisiyasiga ega bo’lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo’ygan. Uzoq yillar davomida vujudga kelgan eski ta’lim tizimini tubdan qayta qurmasdan va isloh etmasdan turib bu maqsadga erishish aslo mumkin emas edi. Agarki O’zbekistonda aholining qariyb 35 foizini 16 yoshgacha bo’lgan bolalar, 60 foizdan ziyodini esa 30 yoshgacha bo’lgan yoshlar tashkil etishini hisobga oladigan bo’lsak, bu islohotlarning roli va ahamiyati o’z-o’zidan tushunarli va ravshan bo’ladi. Qabul qilingan dasturga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo’yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta’lim tizimi joriy etildi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan modelning prinsipial xususiyati avvalo shundaki, umumta’lim maktabidagi 9 yillik o’qishdan so’ng o’quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta’lim fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo’yicha kasb-hunarlarni ham egallaydi. Ta’kidlash joizki, O’zbekistonda 12 yillik ta’lim barcha uchun majburiy va bepul ekani qonunlarimizda belgilab qo’yilgan. Bu o’sib kelayotgan yangi avlodimiz 12 yillik majburiy ta’lim olish bilan birga aniq mutaxassislik va kasb-hunarga ega bo’lishini taqozo etadi. Bu, ayniqsa, qizlarimiz uchun muhimdir. Biz bunda har qaysi yangi tashkil bo’layotgan yosh oilada avvalo qizlarning o’zi tanlagan muayyan mutaxassislikka, kasb-hunarga, hayotda o’zining mustaqil fikri va qat’iy pozisiyasiga ega bo’lishi g’oyat muhim ahamiyat kasb etishini nazarda tutamiz. Shuning uchun ham barcha zarur fanlar bo’yicha umumiy ta’lim beradigan maktablardagi 9 yillik tahsildan keyin yoshlarimiz, ayniqsa qizlarimiz majburiy tarzda kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda o’qishni davom ettirishi, ikki- uchta zamonaviy mutaxassislik bo’yicha kasb-hunarlarga ega bo’lishi o’ta muhimdir. Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini yangicha talablar asosida tashkilqilish, takomillashtirish bo’yicha olib borilgan jiddiy izlanishlar natijasida avvallari faqat aholining umumiy savodxonligini ta’minlash bilan cheklangan ta’lim mazmuni tubdan yangilandi. MDH davlatlari ichida birinchi bo’lib Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi va joriy etildi. Amaliyot jarayonida ta’lim turlariaro uzviylikni, uzluksizlikni ta’minlash maqsadida o’quv fanlari bo’yicha DTS hamda o’quv dasturlari takomillashtirilmoqda,muvofiqlashtirilmoqda. Yurtboshimizning «Darsliklarda millat fikrining, millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg’or namunalari aks etishi kerak» degan g oyasidan kelib chiqib darsliklarning yangi avlodi yaratildi. Samarali tashkil etilgan tizim asosida ularni muntazam ravishda, ya’ni 2-3-sinflar uchun har 2 yilda, 5-9-sinlar uchun har 4 yilda takomillashtirish, zarur nusxada yangitdan chop etib borish yo’lga qo’yildi. Ta’lim muassasalarida 9875ta fizika, 9487ta kimyo laboratoriya xonalari, 9390ta biologiya xonalari tashkil etilib, zamonaviy o’quv-laboratoriya jihozlari bilan to’ldirildi. Shuningdek, barcha ta’lim muassasalaridagi «Ma’naviyat va ma’rifat», kasbga yo’naltirish, chizmachilik, tasviriy san’at va rassomlik, chet tili xonalari hamda faollar zali, tibbiyot xonasi, ma’muriy-metodik xona va barcha turar joylar zamonaviy mebel va maxsus jihozlar bilan bekamu ko’st ta’minlandi. O’n ikki yillik majburiy ta’limdan so’ng yurtimizdagi yoshlarning har biri, o’z xohishiga ko’ra, bakalavr va magistr darajasini olish uchun oliy ta’lim muassasalarida o’qishni davom ettirishi mumkin. O’tgan yillar mobaynida ta’lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish bo’yicha miqyosi va ko’lamiga ko’ra ulkan ishlar amalga oshirildi. Qariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va zamonaviy o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta’minlandi. O’quv jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo’yicha ulkan chora-tadbirlar amalga oshirildi. O’zbekistonda maktab ta’limi 7 ta tilda: o’zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg’iz, turkman va tojik tillarida olib borilmoqda. Mamlakatimizda 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi. Siz, konferensiya qatnashchilarining ko’pchiligi ushbu bilim maskanlari bilan tanishar ekansiz, ular o’z me’moriy qiyofasi va texnik ta’minotiga ko’ra eng yaxshi oliy ta’lim muassasalaridan aslo qolishmasligiga ishonch hosil qilishingiz mumkin. Kasb-hunar kollejlaridagi zamonaviy o’quv-laboratoriya, kompyuter va ishlab chiqarish asbob-uskunalari o’quvchilar uchun umumiy fanlar bo’yicha nafaqat to’liq bilimlar hajmini egallash, ayni vaqtda ushbu o’quv yurtlaridagi zamonaviy texnika va texnologiyalarni o’zlashtirish imkonini ham beradi. Ta’lim jarayonini isloh etish va mehnat bozorida talab qilinadigan yuqori malakali kadrlar tayyorlashda oliy ta’lim muassasalari muhim o’rin egallamoqda. O’tgan davr mobaynida ularning soni ikki barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va oliy o’quv yurtida 230 mingdan ziyod talaba ta’lim olmoqda. O’zbekistonda Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalqaro obro’-e’tibor va chuqur tarixiy ildizlarga ega bo’lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy ta’lim muassasalarining filiallari tashkil etildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Ushbu oliy ta’lim muassasalarida mashinasozlik, neft-gaz ishi, axborot texnologiyalari, iqtisodiyot va biznes boshqaruvi, moliyaviy menejment, tijorat huquqi kabi mehnat bozorida talab yuqori bo’lgan mutaxassisliklar bo’yicha bakalavr va magistrlar tayyorlanmoqda va biz uchun g’oyat muhim jihati shundaki, ularning bitiruvchilari butun dunyoda tan olinadigan diplomlarga ega bo’lmoqda. Biz rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy davlat qurish yo’liga qadam qo’yib, kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari izchillik bilan o’tishni ta’minlar ekanmiz, faqat milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg’unligi zaruratini teran anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intellektual salohiyat va ilg’or texnologiyalarni egallagan insonlargina o’z oldimizga qo’ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin ekanini hamisha o’zimizga yaxshi tasavvur etib kelmoqdamiz. Ta’lim tizimini tubdan isloh etish odamlarimizning ongu tafakkuri va dunyoqarashini o’zgartirish, ularning siyosiy va grajdanlik faolligini, o’z kelajagiga bo’lgan ishonchini oshirishning eng muhim omili va mustahkam asosiga aylandi, desak, hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Eng muhimi shundaki, bizning yangi avlodimiz, bilimli, o’tmishning har qanday illatlaridan ozod bo’lgan yoshlarimiz bugungi kunda mamlakatimizni demokratlashtirish va liberallashtirish, uni yangilash va ishonchli tarzda ravnaq toptirishning hal qiluvchi harakatlantiruvchi kuchiga aylanib bormoqda. Shu borada o’tgan davr mobaynida kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarni 2 million 300 mingdan ziyod o’g’il-qizlarimiz bitirib chiqqani, joriy yilda esa 500 mingdan ortiq o’quvchi o’rta toifadagi mutaxassis diplomini olib, o’qishni tamomlashini aytib o’tish kifoya. Bu yoshlar nafaqat iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikasiya qilishning, ayni vaqtda mamlakatimiz kadrlar tarkibini sifat jihatidan yangilashning qudratli omili hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” – Respublikamizda ta’lim-tarbiyani tashkil etish va kadrlar tayyorlashning huquqiy asosi sifatida. O’zbekistonda ham ta’lim islohotlarining qadriyatlari yo’nalishlari qaror topib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida “Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir”, deb belgilab qo’yilgan. 42-moddasida esa, “har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanishi; davlat jamiyatning madaniy, ilmiy, texnikaviy rivojlanishiga g’amxo’rlik qilishi” ko’rsatilgan. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunining 4- moddasida bilim olish huquqi qadriyat sifatida quyidagicha ko’rsatib qo’yilgan: “Jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e’tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi, turar joyi, O’zbekiston Respublikasi hududida qancha yashaganidan qat’i nazar, har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi”. Bilim olish huquqi: - davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini rivojlantirish; - ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta’lim olishni tashkil etish; - ta’lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari asosida bepul o’qitish, shuningdek, ta’lim muassasalarida shartnoma asosida to’lov evaziga kasb-hunar o’rgatish; - barcha ta’lim muassasalari bitiruvchilari keyingi bosqichdagi o’quv yurtlariga kirishda teng huquqlarga ega bo’lishi; - oilada yoki o’zi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolarga akreditatsiyadan o’tgan ta’lim muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o’tish huquqini berish orqali ta’minlanadi. Boshqa davlatlarning fuqarolari O’zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga ega. Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo’lmagan shaxslar bilim olishda O’zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega». Bundan tashqari, mazkur hujjatning 3-moddasida ko’rsatib berilgan ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari ham o’zida muhim aksiologik yondashuvni aks ettiradi. birinchidan, ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; ikkinchidan, ta’limning uzluksizligi va izchilligi; uchinchidan, umumiy o’rta, shuningdek, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi; to’rtinchidan, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo’nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi; beshinchidan, ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; oltinchidan, davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olshning hamma uchun ochiqligi; ettinchidan, ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashgan yondashuv; sakkizinchidan, bilimli bo’lishni va iste’dodni rag’batlantirish; to’qqizinchidan, ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish. 1997 yilda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning maqsadining o’ziyoq, uning qadriyatli yondashuvga asoslanganligidan darak beradi: “Dasturning maqsadi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir”. Ta’limiy qadriyatlar yuzasidan tadqiqotlar olib borgan olim SH.Mardonov “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da quyidagi ijtimoiy va shaxsiy xususiyatga ega ta’limiy qadriyatlarning mohiyati ochib berilganligini ta’kidlab o’tadi: Birinchidan, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ta’limning oliy qadriyati sifatida shaxs e’tirof etiladi. Mazkur qadriyat Milliy dasturning uzluksiz ta’lim, uning insonparvarlik va ijtimoiylashishga yo’nalishi ko’rsatmalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta’minlashi kerak. Ikkinchidan, pedagogik jihatdan to’g’ri va samarali tashkil etilgan ta’lim- tarbiya jarayoni talabada mustaqil ta’lim olish, o’z-o’zini tarbiyalash, o’z-o’zini rivojlantirish layoqatlarini shakllantiradi. Bu jarayon bizning fikrimizcha, yangi ta’limiy qadriyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi…”. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivojining asosiy yo’nalishlari. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda pedagogik fikrlar mazmuni bilan tanishish, ularda ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish asosida ularning quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha rivojlanganligiga guvoh bo’lish mumkin: I. Pedagogika fani metodologik g’oyalarining takomillashuvi. 1. Totalitar tuzum davrida o’rganilishi ma’n etilgan milliy-pedagogik qarashlarning o’rganilishi va pedagogika faniga olib kirilishi. 2. Ijtimoiy-g’oyaviy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda etakchi o’rin tutuvchi g’oyalarning pedagogik qarashlarda o’z ifodasini topishi. II. Pedagogik bilimlar ijtimoiy-g’oyaviy asoslarining boyishi. 1. Ta’lim mazmunida milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasi asoslari, insonparvarlik va demokratik qarashlarning aks etishi. 2. Milliy-madaniy meros namunalaridan foydalanish, milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligiga erishish orqali yosh avlodni milliy ruhda tarbiyalash. III. Shaxsni ijtimoiylashtirish. 1. Erkin, mustaqil fikrlovchi, ijodkor, ijtimoiy faol shaxni shakllantirish. 2. Shaxsda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarkib toptirish. 3. Yosh avlodda ijtimoiy voqelikka ongli munosabatni qaror toptirish. IV. Yangicha ta’limiy qarashlarning paydo bo’lishi. 1. Yuksak malakali, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashda tayanch o’rin tutuvchi uzluksiz ta’lim tizimining yo’lga qo’yilishi. 2. Ta’lim sohasida davlat va jamoatchilik boshqaruvining yo’lga qo’yilishi. 3. Ta’lim marketingi va ta’lim xizmatlari sohasining tashkil etilishi. 4. Ta’limning yangi didaktik parametrlarini aniqlash. 5. Yangi o’quv predmeti va o’quv kurslarini o’qitishning yo’lga qo’yilishi. 6. Hamkorlikda o’qitish va mustaqil ta’limning ommalashuvi. 7. Ta’lim olganlikni tashxis etishning yangi vositalari (reyting tizimi, monitoring)ning amaliyotga tatbiq etilishi. V. Tarbiya jarayonida ijtimoiy jamoatchilik ta’sirining kuchayishi. 1. Tarbiya jarayonida oila-mahalla-ta’lim muassasasi hamkorligining rivojlanishi. 2. Tarbiya jarayonida nodavlat va notijorat tashkilotlar hamkorligining yo’lga qo’yilishi. 3. Tarbiya jarayonida ommaviy axborot va multimedia vositalarining imkoniyatlaridan keng foydalanish. VI. Pedagog kadrlarni kasbiy jihatdan tayyorlashning yangi tizimiga asos solinishi. 1. Pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimining isloh etilishi. 2. Pedagog kadrlarni uzluksiz tarzda mahoratlarini oshirib borish tizimining amalga oshirilishi. VII. Ta’lim sohasida xalqaro hamkorlikning yo’lga qo’yilishi. 1. Pedagog kadrlarning rivojlangan xorijiy davlatlarda kasbiy malakalarining oshirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratish. 2. Talabalarning o’zlarining tanlagan sohalari bo’yicha chet elda ta’lim olishlarini tashkil etish. 3. Uzluksiz ta’lim tizimida xalqaro donor tashkilotlari xizmatlaridan foydalanishning huquqiy asoslarining ishlab chiqilishi. 4. O’zaro tajriba almashinuv dasturlari doirasida ilmiy, ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashning amalga oshirilishi. VIII. Maxsus pedagogika ilmiy asoslarining boyitilishi. 1. Anomal bolalarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirishda milliy va xorijiy tajriba uyg’unligiga erishish. 2. Inklyuziv ta’limning yo’lga qo’yilishi va “Ta’lim hamma uchun” dasturining muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlash. I.A.Karimov asarlarida jamiyat rivojining ma’naviy-axloqiy negizlari va yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishga doir kontseptual fikrlarning ifoda etilishi. Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bo’lgan ma’naviyatga bog’liq. Shu bois mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy-axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi. Bular: - umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; - xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; - insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; - vatanparvarlik. Prezident I.A.Karimov “O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” asarida esa, ajdodlarimiz komil insonni tarbiyalashga doir boy meros qoldirganligini alohida ta’kidlab o’tadi: «Qadimgi ajdodlarimiz, – deydi I.Karimov, – komil inson haqida butun bir axloqiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytsak, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Kishi qalbida haromdan hazar, nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bo’lishi kerak. Shunday odamgina lafzini saqlaydi, birovning haqqiga xiyonat qilmaydi, sadoqatli bo’ladi, Vatani, xalqi uchun jonini fido etishga ham o’zini ayamaydi. Buning aksi o’laroq, yolg’onchi, va’daboz kishida vatanparvarlik tuyg’usi bo’lmaydi”. Demak, bugungi kunda yosh avlodni yuksak ma’naviyatli shaxs sifatida shakllantirish ta’lim-tarbiya tizimida dolzarb vazifa sanaladi. Ma’lumki, yuksak ma’naviyatli shaxs deganda ham aqliy, ham axloqiy, ham jismoniy kamol topgan, moddiy va ma’naviy hayot uyg’unligini o’zida mujassam etgan, mustahkam milliy g’urur va iftixor tuyg’ulariga ega ma’naviy jasorat egasi tushuniladi. Bunday insonning ulg’ayishi va kuch-qudrati manbaini – ma’naviyat tashkil etadi. Prezident I.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida ma’naviyatga doir fikrlarni inkor etmagan holda, ““Ma’naviyat” tushunchasi mazmuni faqat “ma’ni”, “ma’no” degan so’zlar doirasida chegaralanib qolmasligini alohida ta’kidlab o’tadi: “Nega deganda, insonni inson qiladigan, uning ongi va ruhiyati bilan chambarchas bog’langan bu tushuncha har qaysi odam, jamiyat, millat va xalq hayotida hech narsa bilan o’lchab bo’lmaydigan alohida o’rin tutadi. Shu fikrni mantiqiy davom ettirib, ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ikki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir, desak, menimcha, tariximiz va bugungi hayotimizda har tomonlama o’z tasdig’ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo’lamiz”. “Ma’naviyat” tushunchasi jamiyat hayotidagi g’oyaviy, mafkuraviy, ma’rifiy, madaniy, diniy va axloqiy qarashlarni o’zida ifoda etadi. SHuning uchun ham bu mavzuda fikr yuritganda, mazkur qarashlarning barchasini umumlashtirib, keng ma’nodagi “ma’naviyat” tushunchasi orqali ifoda etish mumkin. Ma’naviyat sohasida ijobiy echimini ta’minlash zarur bo’lgan asosiy vazifani ko’rsatar ekan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: “Bu sohadagi asosiy vazifamiz – milliy qadriyatlarimizni tiklash, o’zligimizni anglash, milliy g’oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o’rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlagan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko’tarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir. Bu sohadagi ishlarimizning pirovard maqsadi – iymon-e’tiqodi butun, irodasi baquvvat, erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirishdir. Ya’ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs – komil insonni tarbiyalashdan iborat”. Demak, ma’naviyatli inson bilimli, ma’lum kasb-hunar sohibi, o’z Vatanining sodiq fuqarosidir. O’z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurti bilan g’ururlana oladigan inson. O’z Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go’zalliklaridan bahramand bo’ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarashi kurashadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydigan insondir. Ma’naviyatning negizi va ma’no-mazmunini belgilaydigan asosiy xususiyatlardan birinchisi – insonning ruhan poklanishi va qalban ulg’ayishidir. Bu dunyoda halol va pok yashashni o’zi uchun hayotiy e’tiqod, oliy maqsad deb biladigan odamlar bilan birga, bunday olijanob fazilatlardan butunlay uzoq bo’lib yashaydigan, o’zini dunyoning haqiqiy egasidek his qiladigan «nafsning quli va o’tkinchi hoyu havas egalari»ning borligi tabiiy bir holdir. Prezident I.A.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida bu ikki toifdagi odamlarni quyidagicha ta’riflaydi: “Birinchisi – o’z nonini halol mehnat bilan topadigan, xolis va ezgu ishlar bilan el-yurtga naf etkazadigan, tiriklik mazmunini teran anglab, nafaqat bugungi hayot lazzatlari, balki oxirat haqida, uning obod bo’lishi haqida o’ylab yashaydigan insonlar. Ikkinchisi – bunga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan yondashuv, ya’ni hayotning ma’no-mazmuni haqida bosh qotirmasdan, bunday savollar bilan o’zini qiynamasdan, faqat nafs qayg’usi va o’tkinchi hoyu-havasga, huzur-halovatga berilib, engil-elpi umr kechiradigan, o’zining ota-ona va farzand, el-yurt oldidagi burchiga umuman befarq bo’lib yashaydigan odamlar”. Prezident o’z fikrini davom ettirib, bu ikki toifadagi odamlarning taqdiri va qismatini soda va tushunarli tarzda quyidagicha izohlab bergan. Ya’ni o’z peshona teri bilan halol turmush kechiradigan inson hayotidan mamnun va rozi bo’lib, qalbi va yuragi osoyishta, vijdoni pok, ruhiy olami barqaror bo’lib, elning hurmatini qozonib yashaydi. Ikkinchi tomondan, bu dunyoda engil-elpi, har xil nopok yo’llarga berilib, insoniy burchini unutib, mol-dunyoga intilib yashagan odam, eng achinarlisi shuki, hayotining so’nggida armon va nadomatlarga botib o’z umrini tugatadi. Demak, Ollohning o’zi buyurgan komil inson bo’lish, halolik va adolat bilan hayot kechirish kabi olijanob fazilatlarning ma’no-mazmunini chuqur anglash, balki anna shunday xususiyatlarga ega bo’lish, ularga amal qilib yashash – odamzotning ma’naviy boyligini belgilab beradigan asosiy mezondir. Odamning ichki dunyosi va irodasini baquvvat, iymon-etiqodini butun qilish ma’naviyatning yana bir muhim xususiyatidir: “Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar Osha inson ma’naviyatning tayanch ustunlaridan biri bo’lib kelmoqda. Jamiyat hayotida adolat va haqiqat, mehr-shafqat, insof-u, diyonat kabi tushunchalarni qaror toptirishda aynan mana shu omilning o’rni va ta’siri beqiyosdir. Vijdoni uyg’oq odam yon-atrofida bo’layotgan voqealarga, yordam va ko’makka muhtoj insonlarning muammolariga, adolatning toptalishiga befarq qaray olmaydi. Ayniqsa, el-yurt manfaatiga zarar etkazadigan yovuz xatti-harakatlarga hech qachon chetdan jim qarab turolmaydi, o’z yurt iva xalqiga nisbatan xiyonat va sotqinlikni aslo qabul qilolmaydi. Bunday holatlarni ko’rganda vijdoni qiynaladi, doimo yonib- kuyib yashaydi, qanday qilib bo’lmasin, ularni bartaraf etishga intiladi, kerak bo’lsa, bu yo’lda hatto jonini ham fido qiladi”. Mustaqil O’zbekistonning taraqqiyoti shu yurtda yashovchi har bir shaxsning, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy kamolotiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Chunki, ma’naviyat – insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yo’q joyda hech qachon baxt-saodat bo’lmaydi. Ilg’or millat va rivojlangan davlat bo’lishning zaruriy shartlaridan biri ham boy va sermazmun ma’naviyatga ega bo’lishdir. Faqat moddiy jihatdan boy hamda ilg’or bo’lish jamiyat norasoligining xolis ko’rsatkichidir. Shu bois, Prezident Islom Karimov tomonidan istiqlolning dastlabki yillaridanoq “Ma’naviy boylik – moddiy boylikdan ming bor ustun” degan purma’no g’oya ilgari surilib, xalqimizning, ayniqsa, farzandlarimizning ma’naviy darajasini yanada yuksaltirish kelajagi buyuk O’zbekistonni barpo etishdagi eng dolzarb masalalardan biri ekanligiga katta ahamiyat qaratib kelinmoqda. Ayni zamonda, davlatimiz rahbari o’zining ko’plab nutq va ma’ruzalarida, asarlarida ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishga azmu qaror qilgan xalqimizning boy merosi, bebaho qadriyatlari, ezgu niyat, orzu-umidlariga, shuningdek, umumbashariy qadriyatlarga asoslangan milliy mafkurani shakllantirish, ommalashtirish, kishilar ongiga chuqur singdirish masalalariga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Yoshlarning ma’naviyatini shakllantirish ular tomonidan ma’naviy merosni qanchalik chuqur va teran o’zlashtirilganligiga bog’liqdir. Ma’naviy meros – ma’naviy taraqqiyot mahsuli, inson aql-zakovati bilan yaratilgan, kelajak avlodni ezgu taraqqiyot sari etaklash xususiyatiga ega bo’lgan, kishilarning ongi va dunyoqarashining o’sishi, olamni bilish va o’zlashtirish borasidagi sa’y- harakatlariga kuch-quvvat beradigan ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan azaliy qadriyatlar majmui. Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida ta’kidlanganidek, “Har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan bo’lib xizmat qiladi”.