1917-1991 YILLARDA O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMI VA PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI

Yuklangan vaqt

2024-08-26

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

57,0 KB


 
 
 
 
 
 
1917-1991 YILLARDA O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMI VA 
PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI 
 
 
Reja: 
1.Turkiston o‘lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). 
2.1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani va 1945-1991 yillarda 
O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.  
3.1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Siddiq Rajabov hayoti 
va faoliyati. 
 
 
1.Turkiston o‘lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). 
Turkiston o‘lkasida milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar 
ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmog‘ini yaratish, maktab-
maorif borasida zudlik bilan islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qator takliflar 
ilgari surildi. 
Ammo O‘zbekiston xududida ma’naviyat va madaniyat 1917 yildan boshlab 
murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to‘siqlar va buzg‘unchiliklarga 
uchradi. Turkistonni qizil imperiya mustamlakasiga aylantirishga kirishgan 
bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. 
Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng tus oldi, chuqur ijtimoiy-
madaniy mazmun kasb yetdi. Jadid ziyolilar, ijod ahli bo‘lmish Munavvar Qori, 
Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, 
Abdulla Avloniy, Hamza, G‘ozi Yunus, Xurshid va boshqalar bilan bir qatorda XX 
asr bo‘sag‘asida tug‘ilgan iste’dodli yoshlar Mashriq Yunusov (Elbek), Naim Said, 
1917-1991 YILLARDA O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMI VA PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI Reja: 1.Turkiston o‘lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). 2.1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani va 1945-1991 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. 3.1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati. 1.Turkiston o‘lkasida ta’lim siyosati (1917-1924 yy). Turkiston o‘lkasida milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmog‘ini yaratish, maktab- maorif borasida zudlik bilan islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qator takliflar ilgari surildi. Ammo O‘zbekiston xududida ma’naviyat va madaniyat 1917 yildan boshlab murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to‘siqlar va buzg‘unchiliklarga uchradi. Turkistonni qizil imperiya mustamlakasiga aylantirishga kirishgan bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng tus oldi, chuqur ijtimoiy- madaniy mazmun kasb yetdi. Jadid ziyolilar, ijod ahli bo‘lmish Munavvar Qori, Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, G‘ozi Yunus, Xurshid va boshqalar bilan bir qatorda XX asr bo‘sag‘asida tug‘ilgan iste’dodli yoshlar Mashriq Yunusov (Elbek), Naim Said,  
 
Rafiq Mo‘min, Mahmud Xodiev (Botu), Baxrom Xaydariy va boshqa qator ziyolilar 
madaniyat, maorif soxalarida jonbozlik qildilar, ijtimoiy yo‘naltirilgan ijod bilan 
shug‘ullandilar. 
Milliy madaniyatimizning yeng qadimgi va yirik markazi bo‘lgan 
Samarqandda mashxur ma’rifatparvarlar Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, 
Akobir Shomansurzoda, Said Axmad (Vasliy), Saidaxmadxo‘ja Siddiqiy, 
Mardonquli Shomuhammadzoda zudlik bilan maktab islohotini amalga oshirish fikri 
bilan maydonga chiqdilar. Ular 1917 yil aprel oyidan boshlab chiqayotgan 
“Hurriyat” gazetasi sahifalarida yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini 
yaratish zarurligi hakidagi fikrni ilgari surdilar. “Anjumani maorif” jamiyatining 
mablag‘lariga “Rushdiya” maktabi ochildi, unda bepul o‘qitilar yedi. Abdurauf 
Fitrat bilan Kamol Shams bu maktabda o‘quvchilarga islom diniy ta’limotini, islom 
tarixini, musulmon huquqini, turk, arab va fors tillarini, arifmetika, geometriya, 
geografiya, tabiashunoslik, tarixni o‘kitar yedilar. Yoz faslida Samarqandning 
o‘zida tanikli ma’rifatparvar, shoir va dramaturg Hoji Muin Shukrullo “Tarbiyat”  
maktabini ochdi. 
1918 yilning yozida Samarqandda “Musulmon o‘qituvchilari uchun pedagogik 
kurslar” ochildi. O‘sha yilning kuzida Toshkentda Toshkent uezdining tub yerli 
axolisi uchun maktab o‘qituvchilari kurslari ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar 
qori uyida to‘plangan jadidlar Turkiston Xalq dorilfununining musulmon bo‘limini 
tashkil yetish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Ular 22 
kun ichida musulmon bo‘limi dasturlarini tuzadilar. Dorilfununning musulmon 
bo‘limi xam O‘rus bo‘limi kabi uch bosqichdan iborat bo‘lishi belgilandi: yuqori 
bosqich — dorilmuallimin (o‘qituvchilar kursi, keyinroq oliy o‘quv yurti) o‘rta 
bosqich — boshlang‘ich maktablarni o‘z ichiga olar yedi. Xalq dorilfununi 
tarkibining bu shaklda bo‘lishi sharoitning o‘zidan kelib chiqqan xolda zamonaviy 
bilim va savodxonlikka yextiyojdan tug‘ilgandi. O‘sha yilning 3 mayida 
dorilfunununning 
Musulmon 
bo‘limi 
raxbariyatiga 
saylov 
bo‘lib, 
unda 
Munavvarqori rais (rektor), Iso To‘xtaboev birinchi muovin, Burxon Habib ikkinchi 
muovin, Abdusamid qori Ziyobov xazinador, Muxtor Bakir sarkotib bo‘lib saylandi. 
13 may (yakshanba) kuni Toshkentning yeski shaxar qismida Vikula Morozovning 
Rafiq Mo‘min, Mahmud Xodiev (Botu), Baxrom Xaydariy va boshqa qator ziyolilar madaniyat, maorif soxalarida jonbozlik qildilar, ijtimoiy yo‘naltirilgan ijod bilan shug‘ullandilar. Milliy madaniyatimizning yeng qadimgi va yirik markazi bo‘lgan Samarqandda mashxur ma’rifatparvarlar Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Akobir Shomansurzoda, Said Axmad (Vasliy), Saidaxmadxo‘ja Siddiqiy, Mardonquli Shomuhammadzoda zudlik bilan maktab islohotini amalga oshirish fikri bilan maydonga chiqdilar. Ular 1917 yil aprel oyidan boshlab chiqayotgan “Hurriyat” gazetasi sahifalarida yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini yaratish zarurligi hakidagi fikrni ilgari surdilar. “Anjumani maorif” jamiyatining mablag‘lariga “Rushdiya” maktabi ochildi, unda bepul o‘qitilar yedi. Abdurauf Fitrat bilan Kamol Shams bu maktabda o‘quvchilarga islom diniy ta’limotini, islom tarixini, musulmon huquqini, turk, arab va fors tillarini, arifmetika, geometriya, geografiya, tabiashunoslik, tarixni o‘kitar yedilar. Yoz faslida Samarqandning o‘zida tanikli ma’rifatparvar, shoir va dramaturg Hoji Muin Shukrullo “Tarbiyat” maktabini ochdi. 1918 yilning yozida Samarqandda “Musulmon o‘qituvchilari uchun pedagogik kurslar” ochildi. O‘sha yilning kuzida Toshkentda Toshkent uezdining tub yerli axolisi uchun maktab o‘qituvchilari kurslari ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar qori uyida to‘plangan jadidlar Turkiston Xalq dorilfununining musulmon bo‘limini tashkil yetish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Ular 22 kun ichida musulmon bo‘limi dasturlarini tuzadilar. Dorilfununning musulmon bo‘limi xam O‘rus bo‘limi kabi uch bosqichdan iborat bo‘lishi belgilandi: yuqori bosqich — dorilmuallimin (o‘qituvchilar kursi, keyinroq oliy o‘quv yurti) o‘rta bosqich — boshlang‘ich maktablarni o‘z ichiga olar yedi. Xalq dorilfununi tarkibining bu shaklda bo‘lishi sharoitning o‘zidan kelib chiqqan xolda zamonaviy bilim va savodxonlikka yextiyojdan tug‘ilgandi. O‘sha yilning 3 mayida dorilfunununning Musulmon bo‘limi raxbariyatiga saylov bo‘lib, unda Munavvarqori rais (rektor), Iso To‘xtaboev birinchi muovin, Burxon Habib ikkinchi muovin, Abdusamid qori Ziyobov xazinador, Muxtor Bakir sarkotib bo‘lib saylandi. 13 may (yakshanba) kuni Toshkentning yeski shaxar qismida Vikula Morozovning  
 
sobiq do‘koni binosi (hozirgi o‘zbek yosh tomoshabinlar teatri)da musulmon aholi 
uchun  “Xalq dorilfununi” ochiladi. Bu bo‘lim tez orada o‘ziga xos yirik bilim 
maskaniga aylandi. Dastlab 9 ta boshlang‘ich maktab ochish mo‘ljallangan bo‘lsa-
da, axoli yehtiyojiga ko‘ra, ularning soni 24taga yetdi. Dorilfununning musulmon 
bo‘limi 15 demokratik tashkilot vakillari uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan 
boshqariladi. Undaga muallimlar soni 18 nafarga yetadi. 
1918 yil 2 iyun kuni sobiq seminariya binosida dorilfununining o‘zbeklar 
uchun maxsus o‘qituvchilar tayyorlovchi bo‘limi – “Dorilmuallimin” ochildi. Unda 
Fitrat ona tilidan: Kamol Shams arifmetika va geometriyadan, Haydar Shavqiy 
gigiena, gimnastika va nemis tilidan, Rahimboev arifmetikadan, Abdurahmon 
Ismoilzoda san’atdan, Rizaev madaniyat tarixi va siyosiy iqtisoddan, Munavvarqori 
ona tilidan dars berishadi. Bu bo‘limning ochilish marosimida Munavvarqori nutq 
so‘zlab, inson ma’rifatli bo‘lib, ko‘zi ochilmaguncha vijdoni uyg‘onmasligini, 
vijdon uyg‘onmasa na o‘zini, na xalqni yerkin muhofaza qila olmasligani, bu 
imonsizlik yekanini mutafakkirona noziklik bilan   ifoda yetadi. 
Munavvar   Qori   ovro‘pacha   usuldagi   bunday xalq dorilfununi tashkil yetish 
bilan bir qatorda, mavjud madrasalarni isloh qilish va ularda dunyoviy fanlar o‘qitib, 
milliy ziyolilar tayyorlash g‘oyasini xam ilgari suradi. Bu qarashlarini – u 1923 yil 
iyunda Toshkentda bo‘lib o‘tgan xalq maorifi mudirlari qurultoyidagi ma’ruzasida 
bayon yetgan, 1923 yilda bu yangi usulda 30dan ortiq madrasa va yeski maktablarda 
talabalar  o‘qitilganligi ma’lum. 
Munavvarqori 1922 yildan Turkiston maorif noziri, keyin yesa Toshkentning 
yeski shaxar maorif bo‘limi muboshiri (inspektori) bo‘lib ishladi, o‘sha yili 23-25 
martda bo‘lib o‘tgan II Umumturkiston maorif xodimlari qurultoyida ishtirok yetib, 
maktab bo‘limiga a’zolikka saylandi. Keyinchalik Alisher Navoiy nomli ta’lim-
tarbiya bilim yurtida va turli maktablarda o‘zbek tili va adabiyotidan dars berdi. 
Do‘stlari va shogirdlari Qayum Ramazon va Shorasul Zunnun bilan hamkorlikda 
uch bo‘limdan iborat “O‘zbekcha til saboqlari” kitobini (1925 yil) nashr yettirdi. 
Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abduqodir Shakuriy, Ismatulla 
Raxmatullaev, Isxoqxon Ibrat, O. Dadaxujaev, Abdulla Mustaqov, Xodi Fayziev, 
Ashurali Zoxiriy, Sobirjon Raximov, Shokirjon Raimiy, Qori Niyoziy, Sayd Rizo 
sobiq do‘koni binosi (hozirgi o‘zbek yosh tomoshabinlar teatri)da musulmon aholi uchun “Xalq dorilfununi” ochiladi. Bu bo‘lim tez orada o‘ziga xos yirik bilim maskaniga aylandi. Dastlab 9 ta boshlang‘ich maktab ochish mo‘ljallangan bo‘lsa- da, axoli yehtiyojiga ko‘ra, ularning soni 24taga yetdi. Dorilfununning musulmon bo‘limi 15 demokratik tashkilot vakillari uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan boshqariladi. Undaga muallimlar soni 18 nafarga yetadi. 1918 yil 2 iyun kuni sobiq seminariya binosida dorilfununining o‘zbeklar uchun maxsus o‘qituvchilar tayyorlovchi bo‘limi – “Dorilmuallimin” ochildi. Unda Fitrat ona tilidan: Kamol Shams arifmetika va geometriyadan, Haydar Shavqiy gigiena, gimnastika va nemis tilidan, Rahimboev arifmetikadan, Abdurahmon Ismoilzoda san’atdan, Rizaev madaniyat tarixi va siyosiy iqtisoddan, Munavvarqori ona tilidan dars berishadi. Bu bo‘limning ochilish marosimida Munavvarqori nutq so‘zlab, inson ma’rifatli bo‘lib, ko‘zi ochilmaguncha vijdoni uyg‘onmasligini, vijdon uyg‘onmasa na o‘zini, na xalqni yerkin muhofaza qila olmasligani, bu imonsizlik yekanini mutafakkirona noziklik bilan ifoda yetadi. Munavvar Qori ovro‘pacha usuldagi bunday xalq dorilfununi tashkil yetish bilan bir qatorda, mavjud madrasalarni isloh qilish va ularda dunyoviy fanlar o‘qitib, milliy ziyolilar tayyorlash g‘oyasini xam ilgari suradi. Bu qarashlarini – u 1923 yil iyunda Toshkentda bo‘lib o‘tgan xalq maorifi mudirlari qurultoyidagi ma’ruzasida bayon yetgan, 1923 yilda bu yangi usulda 30dan ortiq madrasa va yeski maktablarda talabalar o‘qitilganligi ma’lum. Munavvarqori 1922 yildan Turkiston maorif noziri, keyin yesa Toshkentning yeski shaxar maorif bo‘limi muboshiri (inspektori) bo‘lib ishladi, o‘sha yili 23-25 martda bo‘lib o‘tgan II Umumturkiston maorif xodimlari qurultoyida ishtirok yetib, maktab bo‘limiga a’zolikka saylandi. Keyinchalik Alisher Navoiy nomli ta’lim- tarbiya bilim yurtida va turli maktablarda o‘zbek tili va adabiyotidan dars berdi. Do‘stlari va shogirdlari Qayum Ramazon va Shorasul Zunnun bilan hamkorlikda uch bo‘limdan iborat “O‘zbekcha til saboqlari” kitobini (1925 yil) nashr yettirdi. Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Raxmatullaev, Isxoqxon Ibrat, O. Dadaxujaev, Abdulla Mustaqov, Xodi Fayziev, Ashurali Zoxiriy, Sobirjon Raximov, Shokirjon Raimiy, Qori Niyoziy, Sayd Rizo  
 
Alizoda, To‘xtanazar Shermuhamedov, Rafiq Mo‘min va boshqalar katta pedagogik 
ish olib bordilar. Maktablar soni o‘sdi. 1918 yil boshida 330 taga, 1920 yilda 
Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida 1405 taga yetdi. Tashkil bo‘lgan 
maktablar, ayniqsa, qishlok joylarida va tumanlarda asosan 1-2 boshlang‘ich 
sinflardan iborat yedi. Keyinchalik yuqori sinflar paydo bo‘lib bordi. Bunday 
tartibotdagi qizlar maktablari ham Toshkentda, Andijonda, Qo‘qonda va boshqa 
joylarda birin-ketin ochildi. Ayol muallimlar Solixaxon Muhammadjonova, 
Muharrama Qodirova, Gulso‘m Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, 
Zaynab Sadriddinova, Maryam Sharipova va boshqalar ta’lim-tarbiya ishlarini olib 
borganlar. 
Keng doiradagi bilimdon ziyolilar qator maktablar faoliyatini namunali 
darajaga ko‘tardilar. 20-yillar boshida Samarqandda Abdulqodir Shakuriy (1875-
1943) mudirlik qilgan maktab, 1922 yilda Farg‘ona shahrida Xusanxon Niyoziy 
boshchiligida ochilgan ikkinchi bosqich maktab, qator boshqa maktablar shular 
jumlasidan yedi. 
Milliy, jadid maktablari uchun darsliklar, o‘qish kitoblarini ziyolilarimiz asr 
boshidan yozib chiqarib keldilar. 1917 yildan maktablar sonining o‘sishi, maorif 
ijtimoiy darajasining ko‘tarilishi darsliklarga talabni oshirdi. Pedagog, olim, davlat 
arbobi Abdulla Avloniy 1917 yilda “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini qayta 
nashr qildi, shuningdek “Maktab gulistoni” o‘qish kitobini, ikki jildlik “Adabiyot 
yoxud milliy she’rlar” kitoblarini yaratdi va chop yetdi. 1920 yildan Toshkentdagi 
o‘lka bilim yurtida, so‘ngra o‘zbek xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik kladi. 
Fitrat 
1917 
yilda 
«O‘quv» 
kitobini, 
1919 
yilda 
Sh.Raximiy 
va             
Q.Ramazon bilan birga «Ona tili» darsligini, so‘ngra «Imlo masalalari» kitobini 
yozib chiqardi. 1917 yildayoq Sayd Rizo Alizoda birinchi sinflar uchun «Birinchi 
yil» o‘qish dasturini ishlab chiqdi. Shokirjon Raximiy 1919 yilda birinchi alifbo – 
“Sovg‘a”, 1922 yilda «O‘zbek alifbosi» darsliklari va boshqa o‘quv qo‘llanmalarini 
chiqardi. 1918 yildan u Toshkentda maktab mudiri bo‘lgan. 
Buxoro va Xorazm respublikalarida ham maktablar, ta’limtarbiya maskanlari 
ochildi. Aholining bolalarni o‘qitishga, ilm-ma’rifatga ishtiyoki kuchayib borgan, 
bunday talablar katta yig‘inlarda yangragan. Ammo xo‘jalikning parokandaligi, 
Alizoda, To‘xtanazar Shermuhamedov, Rafiq Mo‘min va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Maktablar soni o‘sdi. 1918 yil boshida 330 taga, 1920 yilda Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida 1405 taga yetdi. Tashkil bo‘lgan maktablar, ayniqsa, qishlok joylarida va tumanlarda asosan 1-2 boshlang‘ich sinflardan iborat yedi. Keyinchalik yuqori sinflar paydo bo‘lib bordi. Bunday tartibotdagi qizlar maktablari ham Toshkentda, Andijonda, Qo‘qonda va boshqa joylarda birin-ketin ochildi. Ayol muallimlar Solixaxon Muhammadjonova, Muharrama Qodirova, Gulso‘m Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, Zaynab Sadriddinova, Maryam Sharipova va boshqalar ta’lim-tarbiya ishlarini olib borganlar. Keng doiradagi bilimdon ziyolilar qator maktablar faoliyatini namunali darajaga ko‘tardilar. 20-yillar boshida Samarqandda Abdulqodir Shakuriy (1875- 1943) mudirlik qilgan maktab, 1922 yilda Farg‘ona shahrida Xusanxon Niyoziy boshchiligida ochilgan ikkinchi bosqich maktab, qator boshqa maktablar shular jumlasidan yedi. Milliy, jadid maktablari uchun darsliklar, o‘qish kitoblarini ziyolilarimiz asr boshidan yozib chiqarib keldilar. 1917 yildan maktablar sonining o‘sishi, maorif ijtimoiy darajasining ko‘tarilishi darsliklarga talabni oshirdi. Pedagog, olim, davlat arbobi Abdulla Avloniy 1917 yilda “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini qayta nashr qildi, shuningdek “Maktab gulistoni” o‘qish kitobini, ikki jildlik “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” kitoblarini yaratdi va chop yetdi. 1920 yildan Toshkentdagi o‘lka bilim yurtida, so‘ngra o‘zbek xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik kladi. Fitrat 1917 yilda «O‘quv» kitobini, 1919 yilda Sh.Raximiy va Q.Ramazon bilan birga «Ona tili» darsligini, so‘ngra «Imlo masalalari» kitobini yozib chiqardi. 1917 yildayoq Sayd Rizo Alizoda birinchi sinflar uchun «Birinchi yil» o‘qish dasturini ishlab chiqdi. Shokirjon Raximiy 1919 yilda birinchi alifbo – “Sovg‘a”, 1922 yilda «O‘zbek alifbosi» darsliklari va boshqa o‘quv qo‘llanmalarini chiqardi. 1918 yildan u Toshkentda maktab mudiri bo‘lgan. Buxoro va Xorazm respublikalarida ham maktablar, ta’limtarbiya maskanlari ochildi. Aholining bolalarni o‘qitishga, ilm-ma’rifatga ishtiyoki kuchayib borgan, bunday talablar katta yig‘inlarda yangragan. Ammo xo‘jalikning parokandaligi,  
 
sun’iy to‘siqlar oqibatida 20-yillar boshida maktablar soni qisqardi, darsliklar 
yozish, nashr qilish to‘xtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi 
maktablarga jalb qilingan yedi. Buxoro respublikasida 1921 yilda 175 ta yangi 
maktab, 11 ming o‘quvchi bor yedi. Lekin 1924 yil o‘rtalariga kelib maktablar 69, 
o‘quvchilar 3563 tani tashkil qildi. Xorazmda 40 ta umumta’lim maktablari va 
internatlarda 2600 bola ta’lim-tarbiya oldi. O‘zbekiston Respublikasi tashkil 
bo‘lganida turli bosqichdagi 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 116 ming o‘quvchi o‘qir 
yedi. 
7.2. 1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani va 1945-1991 yillarda 
O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. 
Tashkil bulayotgan maorif tizimi, boshqa soxalar uchun o‘qituvchilar, 
mutaxassislar tayyorlash choralari ko‘rildi. Toshkentning Yangi shaharida 1918 
yilda Turkiston davlat universiteti, sharqshunoslik instituti, konservatoriya, 
texnikumlar ochildi. 1920 yilda universitetga Rossiyadan pedagog-professorlar, 
kitoblar, o‘quv qurollari yetkazib kelindi. Bu maskanlar inqilobiy sinfiylik tamoyili 
bilan ishladi. Universitetning tayyorlov-ishchilar fakulteti (rabfak)da kambag‘al 
tabaqaga mansub kishilar o‘qigan. Erli xalqlar vakillari ularga kam katnagan. 
Toshkentning Eski shaharida, Qo‘qon va boshqa shaharlarda muallimlar 
tayyorlash kurslari, 1920 yildan 7 ta dorilmuallimin (inpros), bir nechta bilim 
yurtlari faoliyat ko‘rsatdi. 1925 yilga kelib O‘zbekiston qishloqlarida 2748 
muallimlar ishlab turgan yoki 3-4 marta o‘sgan. 
1924 yilda Qo‘qon bilim yurtini 13 ta yigit-qizlar bitirib chiqdi. Unda 
keyinchalik O‘zbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenta Qori-Niyoziy 
dars berdi, bitirganlardan akademiklar, yirik fan va madaniyat arboblari yetishib 
chiqdi. 
Chet mamlakatlar bilan madaniy aloqalar, yoshlarning o‘qib kelishlari XX asr 
boshlaridan kengayib bordi va keyinchalik ham davom yetdi. Buxoro respublikasi 
hukumati tashabbus ko‘rsatib, bu ishga tashkiliy tus berdi. 1922 yilda Turkiston, 
Buxoro va Xorazmdan 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga o‘qishga junatildi. Buxoro 
respublikasi hukumati Berlinda yotoqxona uchun bino sotib oldi, o‘quvchilarni 
sun’iy to‘siqlar oqibatida 20-yillar boshida maktablar soni qisqardi, darsliklar yozish, nashr qilish to‘xtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi maktablarga jalb qilingan yedi. Buxoro respublikasida 1921 yilda 175 ta yangi maktab, 11 ming o‘quvchi bor yedi. Lekin 1924 yil o‘rtalariga kelib maktablar 69, o‘quvchilar 3563 tani tashkil qildi. Xorazmda 40 ta umumta’lim maktablari va internatlarda 2600 bola ta’lim-tarbiya oldi. O‘zbekiston Respublikasi tashkil bo‘lganida turli bosqichdagi 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 116 ming o‘quvchi o‘qir yedi. 7.2. 1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani va 1945-1991 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Tashkil bulayotgan maorif tizimi, boshqa soxalar uchun o‘qituvchilar, mutaxassislar tayyorlash choralari ko‘rildi. Toshkentning Yangi shaharida 1918 yilda Turkiston davlat universiteti, sharqshunoslik instituti, konservatoriya, texnikumlar ochildi. 1920 yilda universitetga Rossiyadan pedagog-professorlar, kitoblar, o‘quv qurollari yetkazib kelindi. Bu maskanlar inqilobiy sinfiylik tamoyili bilan ishladi. Universitetning tayyorlov-ishchilar fakulteti (rabfak)da kambag‘al tabaqaga mansub kishilar o‘qigan. Erli xalqlar vakillari ularga kam katnagan. Toshkentning Eski shaharida, Qo‘qon va boshqa shaharlarda muallimlar tayyorlash kurslari, 1920 yildan 7 ta dorilmuallimin (inpros), bir nechta bilim yurtlari faoliyat ko‘rsatdi. 1925 yilga kelib O‘zbekiston qishloqlarida 2748 muallimlar ishlab turgan yoki 3-4 marta o‘sgan. 1924 yilda Qo‘qon bilim yurtini 13 ta yigit-qizlar bitirib chiqdi. Unda keyinchalik O‘zbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenta Qori-Niyoziy dars berdi, bitirganlardan akademiklar, yirik fan va madaniyat arboblari yetishib chiqdi. Chet mamlakatlar bilan madaniy aloqalar, yoshlarning o‘qib kelishlari XX asr boshlaridan kengayib bordi va keyinchalik ham davom yetdi. Buxoro respublikasi hukumati tashabbus ko‘rsatib, bu ishga tashkiliy tus berdi. 1922 yilda Turkiston, Buxoro va Xorazmdan 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga o‘qishga junatildi. Buxoro respublikasi hukumati Berlinda yotoqxona uchun bino sotib oldi, o‘quvchilarni  
 
moddiy ta’minlab turdi, ularning axvoli, o‘qishlaridan ogoh bo‘ldi. Yoshlarimiz 
Germaniyaning turli o‘quv yurtlarida muvaffaqiyat bilan o‘qidilar, mutaxassislar 
bo‘lib yetishdilar. Afsuski, o‘z ona yurtiga qaytgan yigit-qizlarimiz mustabidlik 
qatag‘oniga uchradi. 
1924-1945 yillardata’limva pedagogika fani. Ma’lumki, 1924 yilda  amalga 
oshirilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqa kartasi   qaytadan tuzildi.  
Shuni ta’kidlash lozimki,  20-30 yillardagi juda murakkab, siyosiy ijtimoiy va 
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har hil tarzda ta’sir 
o‘tkazdi, barcha sohadagi o‘zgarishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika 
taraqqiyotining asosiy tendensiyalari xamda yo‘nalishlarini uzoq  yillarga belgilab 
berdi. 
Respublika sharoitlarida madaniy taraqqiyotning zamonaviy rivojlangan 
darajasiga o‘tish xaddan tashqari katta qiyinchiliklarni yengish bilan bog‘liq bo‘lib, 
keskin mafkuraviy kurash bilan birgalikda davom yetib bordi. Shunday bo‘lsada, 
madaniyatni yangidan qurish jarayonlari tobora ustuvor tus oldi. Buning sabablari 
avvalo o‘zbek xalqining azaldan bilimga intilishi, madaniy merosni qadrlashida 
ko‘rinadi. Bundan tashqari oktyabr to‘ntarishidan avval madaniy ishlar olib borgan 
jadid deb atalmish ziyolilar xalqqa yordam berish uchun maorif sohasi, maktablarda 
ishlab, o‘z faoliyatlarini davom yettirdilar. Bu jarayonlar avvalo darslar ona tilida 
olib boriladigan I (besh yillik ta’lim) va II (turt yillik ta’lim) bosqich maktablarni va 
ularni darsliklar, o‘quv qurollari bilan ta’minlash, maorif institutlari, o‘qituvchilarni 
tayyorlash kurslari va boshqalarni tashkil yetishdan iborat bo‘ldi. 
1924-25 o‘quv yilida respublika byudjetining 24 foizi xalq maorifi uchun 
ajratildi. Bu maktab qurilishini tezlashtirishga imkon berdi. I va II bosqichdagi 
umumta’lim maktablarining soni 1928-29 o‘quv yiliga kelib deyarli 2,5 mingtaga 
yetdi. 
Shu bilan bir vaqtda katta yoshli aholi o‘rtasida savodsizlikni tugatish 
yuzasidan keng miqyosda kampaniya avj oldirildi. 1921-22 o‘quv yilidayoq 
respublikaning ko‘pgina shaharlari va qishloq joylarida mingdan ortiq savod 
maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko‘rsatdi, ularda 50 
ming kishi xat-savod chiqardi. Savodsizlikni tugatish ishi tiklash davrining dastlabki 
moddiy ta’minlab turdi, ularning axvoli, o‘qishlaridan ogoh bo‘ldi. Yoshlarimiz Germaniyaning turli o‘quv yurtlarida muvaffaqiyat bilan o‘qidilar, mutaxassislar bo‘lib yetishdilar. Afsuski, o‘z ona yurtiga qaytgan yigit-qizlarimiz mustabidlik qatag‘oniga uchradi. 1924-1945 yillardata’limva pedagogika fani. Ma’lumki, 1924 yilda amalga oshirilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqa kartasi qaytadan tuzildi. Shuni ta’kidlash lozimki, 20-30 yillardagi juda murakkab, siyosiy ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har hil tarzda ta’sir o‘tkazdi, barcha sohadagi o‘zgarishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendensiyalari xamda yo‘nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi. Respublika sharoitlarida madaniy taraqqiyotning zamonaviy rivojlangan darajasiga o‘tish xaddan tashqari katta qiyinchiliklarni yengish bilan bog‘liq bo‘lib, keskin mafkuraviy kurash bilan birgalikda davom yetib bordi. Shunday bo‘lsada, madaniyatni yangidan qurish jarayonlari tobora ustuvor tus oldi. Buning sabablari avvalo o‘zbek xalqining azaldan bilimga intilishi, madaniy merosni qadrlashida ko‘rinadi. Bundan tashqari oktyabr to‘ntarishidan avval madaniy ishlar olib borgan jadid deb atalmish ziyolilar xalqqa yordam berish uchun maorif sohasi, maktablarda ishlab, o‘z faoliyatlarini davom yettirdilar. Bu jarayonlar avvalo darslar ona tilida olib boriladigan I (besh yillik ta’lim) va II (turt yillik ta’lim) bosqich maktablarni va ularni darsliklar, o‘quv qurollari bilan ta’minlash, maorif institutlari, o‘qituvchilarni tayyorlash kurslari va boshqalarni tashkil yetishdan iborat bo‘ldi. 1924-25 o‘quv yilida respublika byudjetining 24 foizi xalq maorifi uchun ajratildi. Bu maktab qurilishini tezlashtirishga imkon berdi. I va II bosqichdagi umumta’lim maktablarining soni 1928-29 o‘quv yiliga kelib deyarli 2,5 mingtaga yetdi. Shu bilan bir vaqtda katta yoshli aholi o‘rtasida savodsizlikni tugatish yuzasidan keng miqyosda kampaniya avj oldirildi. 1921-22 o‘quv yilidayoq respublikaning ko‘pgina shaharlari va qishloq joylarida mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko‘rsatdi, ularda 50 ming kishi xat-savod chiqardi. Savodsizlikni tugatish ishi tiklash davrining dastlabki  
 
yillarida kiyinchiliklarga duch keldi: o‘qituvchilar, maktab binolari, asbob-jixozlar, 
o‘quv qo‘llanmalari, pul mablag‘lari yetishmas yedi. Biroq bu soha, garchi 
qiyinchilik bilan bo‘lsada, izga tusha boshladi, katta yoshli kishilarni o‘qitish shakl 
va usullari takomillashtirildi, savod maktablari tarmog‘i birmuncha kengaytirildi, 
savodsizlikni tugatuvchi mahalliy o‘qituvchilar soni oshdi. Bu dastlabki yutuqlar 
keyingi yillarda savodxonlikni oshirish yuzasidan avj olgan umumxalq harakatining 
debochasi bo‘ldi. 
Hamza Xakimzoda Niyoziy, T.Shermuhamedov, T.N.Qori Niyoziy, Ergash 
Komilov, Abdulqodir Nabixo‘jaev, Rozi Nazarov, Muharrama Qodirova, Zebuniso 
Polvonova, P.Qayumov, K.Abdurashidov va boshqalar yangi maktab yaratish, uni 
rivojlantirish uchun faol kurashdilar hamda dastlabki o‘qituvchilardan bo‘lib 
qoldilar. 
Shu yillarda Markaz siyosiy rahbariyati sovet tuzumiga sodiq bo‘lgan pedagog 
kadrlarni ko‘p miqdorda, tezkorlik bilan taerlab, ular orqali aholini, ayniqsa, yosh 
avlodni kommunistik g‘oyalar asosida tarbiyalash maqsadida qarorlar va rejalar 
ishlab chiqdi. Ularni og‘ishmay amalga oshirish uchun zarur mablag‘larni ayamadi, 
bor ma’rifatchilarni hamda partiya, sovet, jamoat tashkilotlarining kuch-quvvatini 
safarbar qildi. 
Maktablarning pedagogik kadrlarga bo‘lgan yehtiyojlarini qondirish uchun 
pedagogika o‘quv yurtlarining keng tarmogi yaratildi: texnikumlar, maorif 
institutlari, o‘quv yurtlari ochildi. Ularda jadal sur’atlar bilan ommaviy miqyosda 
yangi o‘qituvchi kadrlar yetishtirib chiqarildi. 20-yillarning oxirlariga kelib ularning 
soni respublikada deyarli 5,5 mingtaga yetib qoldi. Xalq maorifi rivojlanib bordi. 
Xalqning bilimga bo‘lgan intilishi kun-sayin kuchayib borishi natijasida 
umumiy savodxonlik o‘sdi, bu narsa millatning ma’naviy imkoniyatlari 
yuksalishiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi. 
Shunday bo‘lsada, bu jarayonlar partiyaning madaniy sohada zo‘rlik ko‘rsatishi 
tufayli mushkulliklarga uchradi. Xalq maorifida bu narsa avvaliga milliy ta’lim 
shakllari yoyiladigan sohalarni cheklab qo‘yish, keyinchalik yesa ularni butunlay 
yo‘q qilib yuborishda o‘z aksini topdi. Chunonchi, 20-yillarning boshlarida sovet 
maktablari bilan birgalikda yeski usul maktablari, diniy tashkilotlar tomonidan 
yillarida kiyinchiliklarga duch keldi: o‘qituvchilar, maktab binolari, asbob-jixozlar, o‘quv qo‘llanmalari, pul mablag‘lari yetishmas yedi. Biroq bu soha, garchi qiyinchilik bilan bo‘lsada, izga tusha boshladi, katta yoshli kishilarni o‘qitish shakl va usullari takomillashtirildi, savod maktablari tarmog‘i birmuncha kengaytirildi, savodsizlikni tugatuvchi mahalliy o‘qituvchilar soni oshdi. Bu dastlabki yutuqlar keyingi yillarda savodxonlikni oshirish yuzasidan avj olgan umumxalq harakatining debochasi bo‘ldi. Hamza Xakimzoda Niyoziy, T.Shermuhamedov, T.N.Qori Niyoziy, Ergash Komilov, Abdulqodir Nabixo‘jaev, Rozi Nazarov, Muharrama Qodirova, Zebuniso Polvonova, P.Qayumov, K.Abdurashidov va boshqalar yangi maktab yaratish, uni rivojlantirish uchun faol kurashdilar hamda dastlabki o‘qituvchilardan bo‘lib qoldilar. Shu yillarda Markaz siyosiy rahbariyati sovet tuzumiga sodiq bo‘lgan pedagog kadrlarni ko‘p miqdorda, tezkorlik bilan taerlab, ular orqali aholini, ayniqsa, yosh avlodni kommunistik g‘oyalar asosida tarbiyalash maqsadida qarorlar va rejalar ishlab chiqdi. Ularni og‘ishmay amalga oshirish uchun zarur mablag‘larni ayamadi, bor ma’rifatchilarni hamda partiya, sovet, jamoat tashkilotlarining kuch-quvvatini safarbar qildi. Maktablarning pedagogik kadrlarga bo‘lgan yehtiyojlarini qondirish uchun pedagogika o‘quv yurtlarining keng tarmogi yaratildi: texnikumlar, maorif institutlari, o‘quv yurtlari ochildi. Ularda jadal sur’atlar bilan ommaviy miqyosda yangi o‘qituvchi kadrlar yetishtirib chiqarildi. 20-yillarning oxirlariga kelib ularning soni respublikada deyarli 5,5 mingtaga yetib qoldi. Xalq maorifi rivojlanib bordi. Xalqning bilimga bo‘lgan intilishi kun-sayin kuchayib borishi natijasida umumiy savodxonlik o‘sdi, bu narsa millatning ma’naviy imkoniyatlari yuksalishiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi. Shunday bo‘lsada, bu jarayonlar partiyaning madaniy sohada zo‘rlik ko‘rsatishi tufayli mushkulliklarga uchradi. Xalq maorifida bu narsa avvaliga milliy ta’lim shakllari yoyiladigan sohalarni cheklab qo‘yish, keyinchalik yesa ularni butunlay yo‘q qilib yuborishda o‘z aksini topdi. Chunonchi, 20-yillarning boshlarida sovet maktablari bilan birgalikda yeski usul maktablari, diniy tashkilotlar tomonidan  
 
ta’minlab boriladigan vaqf maktablari va madrasalari ham ishlab turar yedi. 1925 
yilda O‘zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq yeski maktablar 
bo‘lib, ulardan 250 tasi yashirin holda ish olib borgan. Lekin sovet hokimiyatining 
insonparvarlikka zid siyosati natijasida ular 1928 yilga kelib o‘z faoliyatini amalda 
tugatdilar. 
Xalq ma’rifatining yuksalishi yo‘lida hamon g‘ov bo‘lib turgan muammo 
aholining savodxonligini oshirish bo‘lib, savodsizlikka barham berish davr talabi 
yedi. Bu maqsadda ko‘plab yangi savod maktablari va kurslar ochildi. Minglab aholi 
savodli bo‘ldi. Shuni aytish joizki, 1930 yili umumiy boshlangich ta’limning joriy 
yetilishi savodsizlik ko‘lamlarini qisqartirishga yordam berdi. Ajratilgan mablag‘lar 
maktablar 
maydonini 
ancha 
kengaytirishga, 
ularning 
moddiy 
bazasini 
mustahkamlashga imkon berdi. Umumiy ta’limni amalga oshirish uchun 
o‘qituvchilar, talabalar, ilm-fan xodimlari, yoshlar jamoalarining katta armiyasi 
safarbar yetildi. 30-yillarning oxirlarida umumiy yetti yillik ta’limni amalga 
oshirishga kirishildi. 
1940 yili respublikada barcha turdagi 5,5 mingdan ortiq umumta’lim 
maktablari ishlab turdi, ularda 1,3 mln.ga yaqin bolalar o‘qidi. Biroq bu davrda 
maktab yoshidagi hamma bolalarni ham, ayniqsa, qishloq joylarida o‘qishga jalb 
qilishning imkoni bo‘lmadi: maktab binolari, uskuna-jihozlar, o‘qituvchilar 
yetishmas yedi va hokazo. Maktab ta’limi turli sohadagi bilimlarni yegallab olgan, 
jamoat hayotiga faol qo‘shilib keta oladigan, oliy o‘quv yurtlari va texnikumlarga 
kirib o‘qiy oladigan savodxon yoshlarni yetishtirib chiqarishni ko‘paytirishga imkon 
bera oladigan jiddiy islohotga muhtoj yedi. 
Afsuski, xalq ta’limiga buyruqbozlik nuktai nazaridan turib, yekstensiv 
ravishda yondashish kuchayib bordi. Buning natijasida sifat muammolari chetga 
surilib, miqdor ko‘rsatkichlari birinchi o‘ringa o‘tdi. Ahvolni xo‘jakursinga 
yaxshilash orqasidan quvish jamiyatning madaniy holatiga yomon ta’sir o‘tkazdi 
hamda oliy va o‘rta maktabga sezilarli darajada zarar yetkazdi. 
Respublika taraqqiyotining manfaatlari xalq xo‘jaligi va madaniyatining turli 
sohalari uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni tezlashtirishni talab qilar 
yedi. Tabiiyki, buni markaziy hukumat tushunardi, lekin unga O‘zbekistonning xalq 
ta’minlab boriladigan vaqf maktablari va madrasalari ham ishlab turar yedi. 1925 yilda O‘zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq yeski maktablar bo‘lib, ulardan 250 tasi yashirin holda ish olib borgan. Lekin sovet hokimiyatining insonparvarlikka zid siyosati natijasida ular 1928 yilga kelib o‘z faoliyatini amalda tugatdilar. Xalq ma’rifatining yuksalishi yo‘lida hamon g‘ov bo‘lib turgan muammo aholining savodxonligini oshirish bo‘lib, savodsizlikka barham berish davr talabi yedi. Bu maqsadda ko‘plab yangi savod maktablari va kurslar ochildi. Minglab aholi savodli bo‘ldi. Shuni aytish joizki, 1930 yili umumiy boshlangich ta’limning joriy yetilishi savodsizlik ko‘lamlarini qisqartirishga yordam berdi. Ajratilgan mablag‘lar maktablar maydonini ancha kengaytirishga, ularning moddiy bazasini mustahkamlashga imkon berdi. Umumiy ta’limni amalga oshirish uchun o‘qituvchilar, talabalar, ilm-fan xodimlari, yoshlar jamoalarining katta armiyasi safarbar yetildi. 30-yillarning oxirlarida umumiy yetti yillik ta’limni amalga oshirishga kirishildi. 1940 yili respublikada barcha turdagi 5,5 mingdan ortiq umumta’lim maktablari ishlab turdi, ularda 1,3 mln.ga yaqin bolalar o‘qidi. Biroq bu davrda maktab yoshidagi hamma bolalarni ham, ayniqsa, qishloq joylarida o‘qishga jalb qilishning imkoni bo‘lmadi: maktab binolari, uskuna-jihozlar, o‘qituvchilar yetishmas yedi va hokazo. Maktab ta’limi turli sohadagi bilimlarni yegallab olgan, jamoat hayotiga faol qo‘shilib keta oladigan, oliy o‘quv yurtlari va texnikumlarga kirib o‘qiy oladigan savodxon yoshlarni yetishtirib chiqarishni ko‘paytirishga imkon bera oladigan jiddiy islohotga muhtoj yedi. Afsuski, xalq ta’limiga buyruqbozlik nuktai nazaridan turib, yekstensiv ravishda yondashish kuchayib bordi. Buning natijasida sifat muammolari chetga surilib, miqdor ko‘rsatkichlari birinchi o‘ringa o‘tdi. Ahvolni xo‘jakursinga yaxshilash orqasidan quvish jamiyatning madaniy holatiga yomon ta’sir o‘tkazdi hamda oliy va o‘rta maktabga sezilarli darajada zarar yetkazdi. Respublika taraqqiyotining manfaatlari xalq xo‘jaligi va madaniyatining turli sohalari uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni tezlashtirishni talab qilar yedi. Tabiiyki, buni markaziy hukumat tushunardi, lekin unga O‘zbekistonning xalq  
 
xo‘jaligi barcha tarmoqlarida sotsializm, marksizm-leninizm g‘oyalari bilan 
sug‘orilgan itoatguy yuqori malakali mutaxassis kadrlar kerak yedi, Shuning uchun 
oliy o‘quv yurtlarining ta’lim-tarbiya dasturlari, o‘quv rejalari, qo‘llanmalari va 
hokazolari avvalo kommunizm prinsiplariga asoslangan bo‘lib, mutaxassislarni            
4-5 yil muddat davomida partiya, sovet davlatiga sadoqatli bo‘lish bilan birga 
sinfiylik ruhida tarbiyalashga qaratilgan yedi. 
20-yillarning ikkinchi yarmida o‘rta maxsus va oliy ma’lumotli kadrlar 
tayyorlaydigan turli o‘quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyilga amal qilib, bu 
o‘quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta’minlab berdi. 
Boshqa toifadagi odamlar bu o‘quv yurtlariga kira olmas yedi. Oliy o‘quv yutlarida 
o‘qish uchun zarur bo‘lgan umumiy ma’lumotni qisqa muddat ichida olish 
maqsadida ishchi fakultetlari tarmogi yaratildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq 
respublikadagi oliy o‘quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 ming 
nafarga yaqin talabalar o‘qir yedi. 
Mutaxassislar 
tayyorlashda 
RSFSR 
va 
boshqa 
respublikalar 
ham 
O‘zbekistonga yordam berdilar. 1927 yili faqatgina Rossiya Federatsiyasidagi oliy 
va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida O‘zbekistondan kelgan 300ga yaqin talabalar 
ta’lim oldi. 
O‘rta Osiyodagi birinchi oliy o‘quv yurti – 1918 yili ochilgan Turkiston davlat 
universiteti – bu vaqtga kelib oliy ta’limning yeng yirik markaziga aylandi. 
Universitet mutaxassislar yetishtirib chiqarish sur’atlarini yildan-yilga oshirib bordi: 
uni bitirib chiqgan kishilar soni 1928 yilga kelib 5 baravar ko‘paydi. Ammo ular 
orasida mahalliy xalq namoyandalari hamon kam sonni tashkil yetardi. 
Sanoat korxonalarining ishga tushirilishi, kolxozlar va sovxozlar tuzilishi, 
yangi-yangi idoralarning paydo bo‘lishi tegishli mutaxassislarga bo‘lgan talabni 
kuchaytirdi. Institutlar va texnikumlarga mutaxassislar yetishtirib chiqarishni 
miqdor jihatidan ko‘paytirish vazifasi yuklandi, buning natijasida o‘qish muddatlari 
ancha qisqartirildi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi o‘quv 
yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, qishloq xo‘jaligi, kon 
qidirish, zooveterinariya, avtomobil yo‘llari, to‘qimachilik transport, tibbiyot 
institutlari va boshqa institutlar ochildi. Pedagogik akademiya bazasida 1933 yili 
xo‘jaligi barcha tarmoqlarida sotsializm, marksizm-leninizm g‘oyalari bilan sug‘orilgan itoatguy yuqori malakali mutaxassis kadrlar kerak yedi, Shuning uchun oliy o‘quv yurtlarining ta’lim-tarbiya dasturlari, o‘quv rejalari, qo‘llanmalari va hokazolari avvalo kommunizm prinsiplariga asoslangan bo‘lib, mutaxassislarni 4-5 yil muddat davomida partiya, sovet davlatiga sadoqatli bo‘lish bilan birga sinfiylik ruhida tarbiyalashga qaratilgan yedi. 20-yillarning ikkinchi yarmida o‘rta maxsus va oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o‘quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyilga amal qilib, bu o‘quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta’minlab berdi. Boshqa toifadagi odamlar bu o‘quv yurtlariga kira olmas yedi. Oliy o‘quv yutlarida o‘qish uchun zarur bo‘lgan umumiy ma’lumotni qisqa muddat ichida olish maqsadida ishchi fakultetlari tarmogi yaratildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq respublikadagi oliy o‘quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 ming nafarga yaqin talabalar o‘qir yedi. Mutaxassislar tayyorlashda RSFSR va boshqa respublikalar ham O‘zbekistonga yordam berdilar. 1927 yili faqatgina Rossiya Federatsiyasidagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida O‘zbekistondan kelgan 300ga yaqin talabalar ta’lim oldi. O‘rta Osiyodagi birinchi oliy o‘quv yurti – 1918 yili ochilgan Turkiston davlat universiteti – bu vaqtga kelib oliy ta’limning yeng yirik markaziga aylandi. Universitet mutaxassislar yetishtirib chiqarish sur’atlarini yildan-yilga oshirib bordi: uni bitirib chiqgan kishilar soni 1928 yilga kelib 5 baravar ko‘paydi. Ammo ular orasida mahalliy xalq namoyandalari hamon kam sonni tashkil yetardi. Sanoat korxonalarining ishga tushirilishi, kolxozlar va sovxozlar tuzilishi, yangi-yangi idoralarning paydo bo‘lishi tegishli mutaxassislarga bo‘lgan talabni kuchaytirdi. Institutlar va texnikumlarga mutaxassislar yetishtirib chiqarishni miqdor jihatidan ko‘paytirish vazifasi yuklandi, buning natijasida o‘qish muddatlari ancha qisqartirildi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi o‘quv yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, qishloq xo‘jaligi, kon qidirish, zooveterinariya, avtomobil yo‘llari, to‘qimachilik transport, tibbiyot institutlari va boshqa institutlar ochildi. Pedagogik akademiya bazasida 1933 yili  
 
Samarqandda O‘zbekiston davlat universiteti (hozirgi SamDU) barpo yetildi. 30-
yillarning oxirlarida respublikada 44 ming talaba o‘qiydigan 30 ta oliy o‘quv yurtlari 
va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. Institut va texnikumlarni bitirib chiquvchilarning 
soni bir necha baravar ko‘paydi. Bu yangi mutaxassislar xalq xo‘jaligi safiga kelib 
qo‘shildi. Mutaxassis kadrlar tayyorlashda asosan ularning soni ko‘paytirildi, 
sifatiga yesa ye’tibor berilmadi. Institut va texnikumlarda mahalliy millat vakillari 
kam yedi. Yuqori malakali o‘zbek professor-o‘qituvchilari va o‘zbek tilidagi 
darsliklarni tayyorlashga harakat qilinmasdi. 
20-30-yillarda xotin-qizlarning savodini chiqarishga katta ye’tibor berildi, 
ayollarning savodsizligini tugatish bo‘yicha maxsus kurslar tashkil qilindi.             
1926 yilda respublikadagi 82 ta savodsizlikni bitirish maktablarida 2700 xotin-qiz 
o‘qigan bo‘lsa, 1936 yilda 186 ming ayol savodini chiqargan. 
Kasb-hunar ta’limi tarmoqlariga xotin-qizlar keng jalb qilindi. Dastlab ayollar 
orasidan savodsizlikni bitirish kurslari o‘qituvchilari, bog‘cha, yasli tarbiyachilari, 
maktab o‘qituvchilari tayyorlandi. Masalan, 1928 yilda Samarqand pedagogika 
kursida 73 nafar ayol o‘qigan. 1929 yilda o‘ndan ortiq xotin-qizlar pedagogika va 
meditsina texnikumlari mavjud yedi. 1932 yilda respublika oliy o‘quv yurtlaridagi 
talabalarning 20 foizini o‘zbek xotin-qizlari tashkil qilgan.   30-yillarda xalq 
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xotin-qizlardan yetishib chiqqan mutaxassislar 
ishlay boshladi. 
Urushning suronli yillarida respublika oliy o‘quv yurtlari va texnikumlar o‘z 
faoliyatlarini davom yettirdilar. Katta qiyinchiliklarga qaramay, ular sanoat, qishloq 
xo‘jaligi, maorif, tabobat va boshqa sohalar bo‘yicha malakali mutaxassislar 
tayyorlab beradigan chinakam manba bo‘lib qoldi. 1943 yidda respublikada 41 oliy 
o‘quv yurti (ularnng 12 tasi ko‘chirib kelingan) va 52 o‘rta maxsus bilim yurtlari 
faoliyat ko‘rsatdi. Urush yillari davomida ularda 20 mingdan ziyod oliy va o‘rta 
maxsus ma’lumotli mutaxassislar yetishtirildiki, bu xalq xo‘jaligini yuqori malakali 
kadrlar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ular o‘z navbatida samarali mehnat qilib, 
fashizmni tor-mor keltirish ishiga munosib hissa qo‘shdilar. Pedagogik kadrlar 
tayyorlashga alohida ye’tibor berildi, chunki urush davri sharoitlarida ularga 
yehtiyoj ayniqsa sezilarli yedi. Urush yillari O‘zbekistonda barcha turdagi qo‘shinlar 
Samarqandda O‘zbekiston davlat universiteti (hozirgi SamDU) barpo yetildi. 30- yillarning oxirlarida respublikada 44 ming talaba o‘qiydigan 30 ta oliy o‘quv yurtlari va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. Institut va texnikumlarni bitirib chiquvchilarning soni bir necha baravar ko‘paydi. Bu yangi mutaxassislar xalq xo‘jaligi safiga kelib qo‘shildi. Mutaxassis kadrlar tayyorlashda asosan ularning soni ko‘paytirildi, sifatiga yesa ye’tibor berilmadi. Institut va texnikumlarda mahalliy millat vakillari kam yedi. Yuqori malakali o‘zbek professor-o‘qituvchilari va o‘zbek tilidagi darsliklarni tayyorlashga harakat qilinmasdi. 20-30-yillarda xotin-qizlarning savodini chiqarishga katta ye’tibor berildi, ayollarning savodsizligini tugatish bo‘yicha maxsus kurslar tashkil qilindi. 1926 yilda respublikadagi 82 ta savodsizlikni bitirish maktablarida 2700 xotin-qiz o‘qigan bo‘lsa, 1936 yilda 186 ming ayol savodini chiqargan. Kasb-hunar ta’limi tarmoqlariga xotin-qizlar keng jalb qilindi. Dastlab ayollar orasidan savodsizlikni bitirish kurslari o‘qituvchilari, bog‘cha, yasli tarbiyachilari, maktab o‘qituvchilari tayyorlandi. Masalan, 1928 yilda Samarqand pedagogika kursida 73 nafar ayol o‘qigan. 1929 yilda o‘ndan ortiq xotin-qizlar pedagogika va meditsina texnikumlari mavjud yedi. 1932 yilda respublika oliy o‘quv yurtlaridagi talabalarning 20 foizini o‘zbek xotin-qizlari tashkil qilgan. 30-yillarda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xotin-qizlardan yetishib chiqqan mutaxassislar ishlay boshladi. Urushning suronli yillarida respublika oliy o‘quv yurtlari va texnikumlar o‘z faoliyatlarini davom yettirdilar. Katta qiyinchiliklarga qaramay, ular sanoat, qishloq xo‘jaligi, maorif, tabobat va boshqa sohalar bo‘yicha malakali mutaxassislar tayyorlab beradigan chinakam manba bo‘lib qoldi. 1943 yidda respublikada 41 oliy o‘quv yurti (ularnng 12 tasi ko‘chirib kelingan) va 52 o‘rta maxsus bilim yurtlari faoliyat ko‘rsatdi. Urush yillari davomida ularda 20 mingdan ziyod oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar yetishtirildiki, bu xalq xo‘jaligini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ular o‘z navbatida samarali mehnat qilib, fashizmni tor-mor keltirish ishiga munosib hissa qo‘shdilar. Pedagogik kadrlar tayyorlashga alohida ye’tibor berildi, chunki urush davri sharoitlarida ularga yehtiyoj ayniqsa sezilarli yedi. Urush yillari O‘zbekistonda barcha turdagi qo‘shinlar  
 
uchun zobit kadr va mutaxassislar ham tayyorlandi. Toshkeshtga piyodalar bilim 
yurti ham ko‘chirib keltirilib, respublikamizda joylashtirilgan bir necha harbiy bilim 
yurtlari, oliy o‘uv yurtlarining harbiy fakultetlarida, o‘nlab turli kurslarda kadrlar 
tayyorlandi. 
yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Respublika 
aholisi madaniyatining o‘sishida ta’lim nihoyatda muhim ahamiyat kasb yetadi. 
Ta’lim inson shaxsini har tomonlama rivojlantirish, qobiliyatini yuzaga chiqarish, 
ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning bir-biriga payvasta bo‘lib qo‘shilishiga yordam 
beradi. Ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning yeng muhim 
vazifalarini hal qilish aholining bilim darajasiga bog‘liq. 
O‘zbekistonda urushdan keyingi yillarda o‘zbek xalqining sa’y-harakatlari 
bilan ta’lim sohasida ma’lum yutuqlarga yerishildi. 1940-41 o‘quv yilidan 1970-71 
o‘quv yiligacha bo‘lgan davrda umumta’lim maktablaridagi o‘qituvchilar soni 2,5 
baravar ortdi. Shunga yarasha umumta’lim maktablari tarmog‘i ham kengayib bordi. 
Biroq 
iqtisodiyotdagi 
qiyinchiliklar, 
ma’naviy 
va 
madaniy 
sohani 
rivojlantirishdagi nuqsonlar ta’limga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Jumladan, ko‘pgina 
maktablar, ayniqsa, qishloq joylarda namunaviy loyihalarsiz qurildi, ko‘pgina chala 
ishlari bilan foydalanishga topshirildi. Qishloq maktablarining                75 foizga 
yaqini vodoprovod, kanalizatsiyaga, yarmidan ortig‘i markazdan turib isitish 
moslamalariga yega yemas yedi. 
Respublikadagi talay maktablar zarur jihoz, mebel, asbob-uskunalar bilan 
yaxshi ta’minlanmasdi. Buning sababi xalq ta’limiga qoldiq prinsipi asosida 
mablag‘ ajratilishida ko‘rinardi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga sarf-harajatlar 
byudjet mablag‘ining atigi 2,7 foizini tashkil yetardi. 
O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1957 yil 1 oktyabrdagi sessiyasida 
“O‘zbekiston SSRda majburiy yetti yillik ta’limni to‘liq amalga oshirish 
to‘g‘risida”gi 
qonunning 
qabul 
qilinishi 
maktablarda 
ta’lim 
tizimini 
takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo‘ldi.  
Yangi Qonunga ko‘ra umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo‘lgan 
kamchiliklar barham topmadi. Aksincha, maktab xaqiqiy hayotdan ajralib qoldi, 
o‘quvchilarga berilayotgan bilimlar fan-texnika taraqqiyoti darajasiga to‘g‘ri 
uchun zobit kadr va mutaxassislar ham tayyorlandi. Toshkeshtga piyodalar bilim yurti ham ko‘chirib keltirilib, respublikamizda joylashtirilgan bir necha harbiy bilim yurtlari, oliy o‘uv yurtlarining harbiy fakultetlarida, o‘nlab turli kurslarda kadrlar tayyorlandi. yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Respublika aholisi madaniyatining o‘sishida ta’lim nihoyatda muhim ahamiyat kasb yetadi. Ta’lim inson shaxsini har tomonlama rivojlantirish, qobiliyatini yuzaga chiqarish, ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning bir-biriga payvasta bo‘lib qo‘shilishiga yordam beradi. Ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning yeng muhim vazifalarini hal qilish aholining bilim darajasiga bog‘liq. O‘zbekistonda urushdan keyingi yillarda o‘zbek xalqining sa’y-harakatlari bilan ta’lim sohasida ma’lum yutuqlarga yerishildi. 1940-41 o‘quv yilidan 1970-71 o‘quv yiligacha bo‘lgan davrda umumta’lim maktablaridagi o‘qituvchilar soni 2,5 baravar ortdi. Shunga yarasha umumta’lim maktablari tarmog‘i ham kengayib bordi. Biroq iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar, ma’naviy va madaniy sohani rivojlantirishdagi nuqsonlar ta’limga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Jumladan, ko‘pgina maktablar, ayniqsa, qishloq joylarda namunaviy loyihalarsiz qurildi, ko‘pgina chala ishlari bilan foydalanishga topshirildi. Qishloq maktablarining 75 foizga yaqini vodoprovod, kanalizatsiyaga, yarmidan ortig‘i markazdan turib isitish moslamalariga yega yemas yedi. Respublikadagi talay maktablar zarur jihoz, mebel, asbob-uskunalar bilan yaxshi ta’minlanmasdi. Buning sababi xalq ta’limiga qoldiq prinsipi asosida mablag‘ ajratilishida ko‘rinardi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga sarf-harajatlar byudjet mablag‘ining atigi 2,7 foizini tashkil yetardi. O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1957 yil 1 oktyabrdagi sessiyasida “O‘zbekiston SSRda majburiy yetti yillik ta’limni to‘liq amalga oshirish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi maktablarda ta’lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo‘ldi. Yangi Qonunga ko‘ra umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo‘lgan kamchiliklar barham topmadi. Aksincha, maktab xaqiqiy hayotdan ajralib qoldi, o‘quvchilarga berilayotgan bilimlar fan-texnika taraqqiyoti darajasiga to‘g‘ri  
 
kelmasdi. Shuning uchun xam 1959 yil martda O‘zbekiston Oliy Soveti “Maktab 
xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida” yangi qonun qabul qildi. 
Ammo, sovet mustabid tuzumiga xos bo‘lgan boshlangan ishni oxiriga yetkazmaslik 
odati bu gal ham muammoni hal qilish yo‘lida to‘g‘anoq  bo‘lib xizmat qildi, 
oqibatda xalq ta’limida ahvol o‘zgarmadi. 
O‘zbekistonda maktabning turmush bilan bog‘lanishini mustahkamlash 
to‘g‘risidagi 1959 yilda respublika hukumati qabul qilgan qonunga asosan o‘qishni 
ishlab chiqarish bilan qo‘shib olib borish talab yetildi. Ushbu munosabat bildn o‘n 
yillik o‘rta maktablar qayta tashkil yetilib, o‘n bir yillik o‘rta maktablarga 
aylantirildi, ularda o‘quvchilar fan asoslari bilan birga ishlab chiqarish kasblarini 
ham o‘rgana boshladilar, O‘quvchilarga kasb ta’limi berishga yuzlab korxonalar, 
xo‘jaliklar jalb qilindi, maktablarda minglab o‘quv kabinetlari, laboratoriyalar, 
ustaxonalar, o‘quv-tajriba, yer uchastkalari tashkil yetildi. Shunga qaramay, ishlab 
chiqarish ta’limini maktablarda joriy qilish katta kiyinchiliklarga duch keldi. 
Korxonalar, xo‘jaliklar bu ishga tayyor yemas yedilar. Maktablarda ustaxonalarni 
zarur asbob-uskuna bilan jihozlashga mablar yo‘q yedi. Mehnat ta’limi 
o‘qituvchilari yetishmasdi. Buning oqibatida islohot kutilgan natijani bermadi va 
majburiy kasb o‘rganish bekor qilindi. 
Bu davrda respublika maktablari o‘qituvchi kadrlar bilan son jihatidan 
yetarlicha ta’minlandi. Biroq oliy ma’lumotli pedagog kadrlar 60-yillarda 
respublikadagi barcha o‘qituvchilarning uchdan bir qismini tashkil qilardi, xolos. 
Ayniqsa, qishloqlarda ahvol og‘ir yedi. Qishloq maktablarida fizika, matematika, 
rus tili va chet tili o‘qituvchilari yetishmasdi. Aksariyat hollarda o‘qituvchilar o‘z 
mutaxassisligiga kirmagan fanlardan dars berardilar. 
Sovetlar davrida maktablarning o‘quv-tarbiya ishlarida katta nuqsonlar mavjud 
yedi. O‘zbek tiliga davlat maqomi berilmaganligi, davlat idoralarida ish yuritish 
asosan rus tilida olib borilganligi tufayli maktablarda ona tili chuqur o‘rgatilmasdi. 
Ona tilini o‘rganishga ajratilgan dars soatlari rus tiliga ajratilgan dars soatlarining 
yarmini ham tashkil qilmas yedi. Yoshlar maktabni o‘zbek adabiy tilining yozma va 
og‘zaki shakllarini puxta o‘zlashtirmay, bitirib chiqib ketardilar. Shuningdek, 
O‘zbekiston tarixi va ma’naviy madaniyati ham maktabda deyarli o‘rgatilmas yedi. 
kelmasdi. Shuning uchun xam 1959 yil martda O‘zbekiston Oliy Soveti “Maktab xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida” yangi qonun qabul qildi. Ammo, sovet mustabid tuzumiga xos bo‘lgan boshlangan ishni oxiriga yetkazmaslik odati bu gal ham muammoni hal qilish yo‘lida to‘g‘anoq bo‘lib xizmat qildi, oqibatda xalq ta’limida ahvol o‘zgarmadi. O‘zbekistonda maktabning turmush bilan bog‘lanishini mustahkamlash to‘g‘risidagi 1959 yilda respublika hukumati qabul qilgan qonunga asosan o‘qishni ishlab chiqarish bilan qo‘shib olib borish talab yetildi. Ushbu munosabat bildn o‘n yillik o‘rta maktablar qayta tashkil yetilib, o‘n bir yillik o‘rta maktablarga aylantirildi, ularda o‘quvchilar fan asoslari bilan birga ishlab chiqarish kasblarini ham o‘rgana boshladilar, O‘quvchilarga kasb ta’limi berishga yuzlab korxonalar, xo‘jaliklar jalb qilindi, maktablarda minglab o‘quv kabinetlari, laboratoriyalar, ustaxonalar, o‘quv-tajriba, yer uchastkalari tashkil yetildi. Shunga qaramay, ishlab chiqarish ta’limini maktablarda joriy qilish katta kiyinchiliklarga duch keldi. Korxonalar, xo‘jaliklar bu ishga tayyor yemas yedilar. Maktablarda ustaxonalarni zarur asbob-uskuna bilan jihozlashga mablar yo‘q yedi. Mehnat ta’limi o‘qituvchilari yetishmasdi. Buning oqibatida islohot kutilgan natijani bermadi va majburiy kasb o‘rganish bekor qilindi. Bu davrda respublika maktablari o‘qituvchi kadrlar bilan son jihatidan yetarlicha ta’minlandi. Biroq oliy ma’lumotli pedagog kadrlar 60-yillarda respublikadagi barcha o‘qituvchilarning uchdan bir qismini tashkil qilardi, xolos. Ayniqsa, qishloqlarda ahvol og‘ir yedi. Qishloq maktablarida fizika, matematika, rus tili va chet tili o‘qituvchilari yetishmasdi. Aksariyat hollarda o‘qituvchilar o‘z mutaxassisligiga kirmagan fanlardan dars berardilar. Sovetlar davrida maktablarning o‘quv-tarbiya ishlarida katta nuqsonlar mavjud yedi. O‘zbek tiliga davlat maqomi berilmaganligi, davlat idoralarida ish yuritish asosan rus tilida olib borilganligi tufayli maktablarda ona tili chuqur o‘rgatilmasdi. Ona tilini o‘rganishga ajratilgan dars soatlari rus tiliga ajratilgan dars soatlarining yarmini ham tashkil qilmas yedi. Yoshlar maktabni o‘zbek adabiy tilining yozma va og‘zaki shakllarini puxta o‘zlashtirmay, bitirib chiqib ketardilar. Shuningdek, O‘zbekiston tarixi va ma’naviy madaniyati ham maktabda deyarli o‘rgatilmas yedi.  
 
Sovetlar davrida “SSSR tarixi” deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat fan 
o‘qitilardi. Unga ilova sifatida “O‘zbekiston SSR tarixi” bir necha soatgina o‘qitilar, 
ko‘p hollarda bu kurs o‘tilmay qolib ketardi. 
Maktablarda iqtidorli bolalarni o‘qitishga ye’tibor berilmas yedi. Maktab 
bolalari qalbida ona-Vatan tuyg‘usi, ulug‘ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy 
meros, o‘z ona tili, urf-odatlari bilan faxrlanish hissi shakllantirilmasdi. 
Maktablarda ayniqsa, ijtimoiy fanlarni o‘qitish o‘ta siyosatlashtirildi. Ko‘zdan 
kechirilayotgan davrda maorif sohasida yerishilgan yutuqlar bilan bir qatorda, 
yoshlarni milliy an’analar va ma’naviy madaniyat manbalaridan uzoqlashtirish 
an’anasi ko‘zga tashlanib bordi. Ta’lim va tarbiya ishlariga partiyaviylik va sinfiylik 
prinsiplari asosida yondashish yoshlarning umumbashariy, milliy-madaniy 
qadriyatlarni, urf-odatlarni o‘rganishiga to‘sqinlik qildi. 
70-yillarga kelib respublikamizda ijtimoiy sohada ro‘y bergan kamchilik va 
muammolar ta’limga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Shunday bo‘lsada, bu borada katta 
qadam tashlandi. O‘zbekiston yalpi savodxonlar respublikasiga aylandi. 
Umumta’lim maktablarida o‘quvchilar soni va shunga yarasha maktablar soni ham 
yildan-yilga ortib bordi, ularning soni 1985 yilga kelib 7000 dan ortiqni tashkil yetdi. 
Jamiyatdagi turg‘unlik holatlari, ijtimoiy turmush sharoitining yomonlashuvi, 
iqtisodiyotdagi kiyinchiliklar, ma’naviy va madaniy soha muammolari maorif 
tizimiga ham jiddiy ta’sir o‘tkazdi. Umumta’lim maktablarining ahvoli 
yomonlashdi. Ayniqsa, 70-yillarda va 80-yillarning boshlarida respublikamiz 
turmushining boshqa sohalarida bo‘lgani kabi, xalq maorifi ishiga ham 
dabdababozlik, haqiqatni bo‘yab ko‘rsatish hollari salbiy ta’sir qildi. Yaqin 
o‘tmishda keng yoyilgan ijtimoiy adolat prinsiplarining buzilishi, dinimiz, milliy 
g‘ururimizning kamsitilishi yosh avlod tarbiyasiga ma’naviy zarar yetkazdi. 
Ularning aksariyat qismida mudroqlik, hafsalasizlik, loqaydlik kayfiyatlari ko‘proq 
kuzatildi. 
Yoshlarning zamonaviy texnologiyani yetarli o‘zlashtirib olmaganliklari 
sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan va madaniyatni yanada taraqqiy yettirishga xalaqit 
berardi. Bunga asosiy sabab maorifning keng tarmoqli tizimi vujudga 
keltirilmaganligi, o‘qish-o‘qitishda sifat o‘zgarishining ro‘y bermaganligida yedi. 
Sovetlar davrida “SSSR tarixi” deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat fan o‘qitilardi. Unga ilova sifatida “O‘zbekiston SSR tarixi” bir necha soatgina o‘qitilar, ko‘p hollarda bu kurs o‘tilmay qolib ketardi. Maktablarda iqtidorli bolalarni o‘qitishga ye’tibor berilmas yedi. Maktab bolalari qalbida ona-Vatan tuyg‘usi, ulug‘ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meros, o‘z ona tili, urf-odatlari bilan faxrlanish hissi shakllantirilmasdi. Maktablarda ayniqsa, ijtimoiy fanlarni o‘qitish o‘ta siyosatlashtirildi. Ko‘zdan kechirilayotgan davrda maorif sohasida yerishilgan yutuqlar bilan bir qatorda, yoshlarni milliy an’analar va ma’naviy madaniyat manbalaridan uzoqlashtirish an’anasi ko‘zga tashlanib bordi. Ta’lim va tarbiya ishlariga partiyaviylik va sinfiylik prinsiplari asosida yondashish yoshlarning umumbashariy, milliy-madaniy qadriyatlarni, urf-odatlarni o‘rganishiga to‘sqinlik qildi. 70-yillarga kelib respublikamizda ijtimoiy sohada ro‘y bergan kamchilik va muammolar ta’limga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Shunday bo‘lsada, bu borada katta qadam tashlandi. O‘zbekiston yalpi savodxonlar respublikasiga aylandi. Umumta’lim maktablarida o‘quvchilar soni va shunga yarasha maktablar soni ham yildan-yilga ortib bordi, ularning soni 1985 yilga kelib 7000 dan ortiqni tashkil yetdi. Jamiyatdagi turg‘unlik holatlari, ijtimoiy turmush sharoitining yomonlashuvi, iqtisodiyotdagi kiyinchiliklar, ma’naviy va madaniy soha muammolari maorif tizimiga ham jiddiy ta’sir o‘tkazdi. Umumta’lim maktablarining ahvoli yomonlashdi. Ayniqsa, 70-yillarda va 80-yillarning boshlarida respublikamiz turmushining boshqa sohalarida bo‘lgani kabi, xalq maorifi ishiga ham dabdababozlik, haqiqatni bo‘yab ko‘rsatish hollari salbiy ta’sir qildi. Yaqin o‘tmishda keng yoyilgan ijtimoiy adolat prinsiplarining buzilishi, dinimiz, milliy g‘ururimizning kamsitilishi yosh avlod tarbiyasiga ma’naviy zarar yetkazdi. Ularning aksariyat qismida mudroqlik, hafsalasizlik, loqaydlik kayfiyatlari ko‘proq kuzatildi. Yoshlarning zamonaviy texnologiyani yetarli o‘zlashtirib olmaganliklari sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan va madaniyatni yanada taraqqiy yettirishga xalaqit berardi. Bunga asosiy sabab maorifning keng tarmoqli tizimi vujudga keltirilmaganligi, o‘qish-o‘qitishda sifat o‘zgarishining ro‘y bermaganligida yedi.  
 
Masalan, 1980-81 o‘quv yilida respublikamizda mavjud 7000dan ortiq umumta’lim 
maktablarining 60 foizi nobop binolarda joylashgan, 700 tasi avariya holatida yedi. 
Ayniqsa, qishloq maktablarida ahvol og‘ir bo‘ldi. Ularning 75 foizga yaqini 
vodoprovod va kanalizatsiyaga, yarmidan ko‘prori markaziy isitish moslamalariga, 
oshxona va sport zallariga yega yemas yedi. Joy tanqisdigi sababli 5800 ta maktabda 
o‘qish ikki smenada olib borilardi. Madaniy-ma’rifiy soha uchun resurslarni 
taqsimlash «qoldiq» prinsipida amalga oshirilganligidan maktablar uchun bino 
yetishmasdi, ular jihozlar, yangi asbob-uskunalar bilan sust ta’minlangan yedi. Bu 
soha uzoq yillar davomida diqqat-ye’tibordan chetda qolib keldi, hayotimizning 
yeng ortda qolgan sohalaridan biriga aylandi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga 
qilinadigan sarf-xarajatlarni qo‘shib hisoblaganda ular byudjet mablag‘darining 2,7 
foizidan ortmas yedi. Respublikamiz xalq ta’limi oldida turgan asosiy ta’lim-tarbiya 
ishlari ko‘p tomondan o‘qituvchi kadrlar sifatiga bog‘liq yedi. 80-yillarning 
o‘rtalariga 
kelganda 
shaharlardagi 
kunduzgi 
umumta’lim 
maktablaridagi 
o‘qituvchilarning 80 foizga yaqini oliy ma’lumotli yedi. Qishloqlarda axvol 
birmuncha yomonroq bo‘ldi, ularda ma’lumotli pedagoglar yetishmas yedi. 
Pedagoglar yetishmasligidan bir soha o‘qituvchisi boshqa fandan ham dars berishga 
majbur yedi. Bunday hol o‘quvchilar bilimlari sifatiga salbiy ta’sir o‘tkazdi. 
O‘quvchilarning 3-4 oylab qishloq xo‘jalik ishlariga jalb yetilishi ta’lim 
saviyasining pasayib ketishiga, bilimlarning sifati qoniqarsiz ahvolga tushib 
qolishiga olib keldi. 
1985-1990 yillar xalq ta’limi tizimida ayrim siljishlar ruy berdi. Ammo bu 
davrda ta’lim va tarbiya sohasidagi ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, 
o‘rta maxsus va oliy ta’limda rivojlanishning yekstensiv yo‘li o‘z imkoniyatlaridan 
to‘liq foydalanib bo‘ldi. O‘qituvchi va talabalarning ijtimoiy faolligi ortgani sari 
sovet ta’lim tizimining chirishi kuchaya bordi. 
80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan xalq maorifidagi islohotlar mavjud 
muammolarni xalq ko‘zidan yashirishga o‘rinishdan bo‘lak narsa yemasdi. 
Islohotdan ko‘zlangan maqsad «sovet tizimi»ni yuqori darajaga ko‘tarish, 
mutaxassis va o‘quvchilar bilim saviyasini oshirish, ta’limni demokratlashtirishdan 
iborat yedi. Biroq mazkur maqsadga sovet mafkurasi va u olib borayotgan 
Masalan, 1980-81 o‘quv yilida respublikamizda mavjud 7000dan ortiq umumta’lim maktablarining 60 foizi nobop binolarda joylashgan, 700 tasi avariya holatida yedi. Ayniqsa, qishloq maktablarida ahvol og‘ir bo‘ldi. Ularning 75 foizga yaqini vodoprovod va kanalizatsiyaga, yarmidan ko‘prori markaziy isitish moslamalariga, oshxona va sport zallariga yega yemas yedi. Joy tanqisdigi sababli 5800 ta maktabda o‘qish ikki smenada olib borilardi. Madaniy-ma’rifiy soha uchun resurslarni taqsimlash «qoldiq» prinsipida amalga oshirilganligidan maktablar uchun bino yetishmasdi, ular jihozlar, yangi asbob-uskunalar bilan sust ta’minlangan yedi. Bu soha uzoq yillar davomida diqqat-ye’tibordan chetda qolib keldi, hayotimizning yeng ortda qolgan sohalaridan biriga aylandi. Fan, madaniyat va xalq ta’limiga qilinadigan sarf-xarajatlarni qo‘shib hisoblaganda ular byudjet mablag‘darining 2,7 foizidan ortmas yedi. Respublikamiz xalq ta’limi oldida turgan asosiy ta’lim-tarbiya ishlari ko‘p tomondan o‘qituvchi kadrlar sifatiga bog‘liq yedi. 80-yillarning o‘rtalariga kelganda shaharlardagi kunduzgi umumta’lim maktablaridagi o‘qituvchilarning 80 foizga yaqini oliy ma’lumotli yedi. Qishloqlarda axvol birmuncha yomonroq bo‘ldi, ularda ma’lumotli pedagoglar yetishmas yedi. Pedagoglar yetishmasligidan bir soha o‘qituvchisi boshqa fandan ham dars berishga majbur yedi. Bunday hol o‘quvchilar bilimlari sifatiga salbiy ta’sir o‘tkazdi. O‘quvchilarning 3-4 oylab qishloq xo‘jalik ishlariga jalb yetilishi ta’lim saviyasining pasayib ketishiga, bilimlarning sifati qoniqarsiz ahvolga tushib qolishiga olib keldi. 1985-1990 yillar xalq ta’limi tizimida ayrim siljishlar ruy berdi. Ammo bu davrda ta’lim va tarbiya sohasidagi ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’limda rivojlanishning yekstensiv yo‘li o‘z imkoniyatlaridan to‘liq foydalanib bo‘ldi. O‘qituvchi va talabalarning ijtimoiy faolligi ortgani sari sovet ta’lim tizimining chirishi kuchaya bordi. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan xalq maorifidagi islohotlar mavjud muammolarni xalq ko‘zidan yashirishga o‘rinishdan bo‘lak narsa yemasdi. Islohotdan ko‘zlangan maqsad «sovet tizimi»ni yuqori darajaga ko‘tarish, mutaxassis va o‘quvchilar bilim saviyasini oshirish, ta’limni demokratlashtirishdan iborat yedi. Biroq mazkur maqsadga sovet mafkurasi va u olib borayotgan  
 
kommunistik yondashuv asosida yerishish mumkin yemasdi. 80-yillarning 
o‘rtalaridan boshlangan islohotlar moddiy jihatdan ta’minlanmaganligi uchun ham 
oxiriga yetmadi. 
Chunonchi, 1985-1990 yillarda O‘zbekistonda 3693 ming o‘quvchiga 
mo‘ljallangan yangi o‘quv yurtlari talab qilingan holda, Markazning topshirig‘i 
bilan bu raqam 920 ming o‘ringa tushirildi. Respublika qishloqlaridagi 
maktablarning 80 foizi yesa moslashtirilmagan binolarda joylashgan yedi. 
1985 yilda respublika maktablarida o‘quvchilar soni 2684 mingga yetdi. Bu 
raqam 1990 yilga kelib 245 mingga kamaydi. Buning boisi o‘qituvchilarni ijtimoiy 
himoyalash, ularning obro‘sini orttirishda davlat rasmiy siyosatidagi xato va 
kamchiliklarda yedi. 1985-1990 yillarda respublikadagi 14 pedagogika instituti va 
38 o‘rta maxsus bilim yurtlarida yiliga o‘rtacha 17 mingdan yosh o‘qituvchilar 
tayyorlangani xolda, maktabda faoliyat ko‘rsatuvchilar sonining muttasil kamayishi 
ta’lim tizimi va hukmron mafkuradagi jiddiy cheklanganlik oqibatida yuz berdi. 
7.3. 1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Siddiq Rajabov 
hayoti va faoliyati 
1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Urushdan keyingi 
yillarda O‘zbekiston sanoati uchun malakali ishchi kadrlar hunar-texnika bilim 
yurtlarida va bevosita ishlab chiqarish jarayonida yakka tartibda hunar kurslarida 
tayyorlandi. Respublikadagi xunar maktablari, temir yo‘l, binokorlik o‘quv yurtlari, 
yirik korxonalar qoshidagi fabrika-zavod ta’limi (FZO) maktablari sanoatni ri-
vojlantirishga katta hissa qo‘shdi. 1940-1955 yillarda xalq xo‘jaligi uchun jami 143 
ming malakali ishchilar tayyorlab berildi. Ishchi kadrlarga yehtiyoj yildan-yilga 
ortib bordi. Malakali kadrlar tayyorlash ham o‘sib bordi. 1966-1970 yillarda hunar-
texnika o‘quv yurtlari xalq xo‘jaligiga 172 ming nafar ishchilarni tayyorlab berdi. 
Shu bilan birga, respublika hunar-texnika ta’limida katta kamchiliklar mavjud 
yedi. O‘quv yurtlarida o‘zbeklar va boshqa tub aholi vakillari, xotin-qizlar soni kam 
yedi. Korxonalarda turar joy va zarur maishiy sharoitlarning yo‘qligidan yosh 
ishchilarning ko‘pchiligi ishlab chiqarishda o‘rnashib qolmasdi. 1962 yilda oziq-
ovqat, yengil, trikotaj, gaz va neft sanoatidagi o‘zbek va boshqa yerli aholidan 
kommunistik yondashuv asosida yerishish mumkin yemasdi. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan islohotlar moddiy jihatdan ta’minlanmaganligi uchun ham oxiriga yetmadi. Chunonchi, 1985-1990 yillarda O‘zbekistonda 3693 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan yangi o‘quv yurtlari talab qilingan holda, Markazning topshirig‘i bilan bu raqam 920 ming o‘ringa tushirildi. Respublika qishloqlaridagi maktablarning 80 foizi yesa moslashtirilmagan binolarda joylashgan yedi. 1985 yilda respublika maktablarida o‘quvchilar soni 2684 mingga yetdi. Bu raqam 1990 yilga kelib 245 mingga kamaydi. Buning boisi o‘qituvchilarni ijtimoiy himoyalash, ularning obro‘sini orttirishda davlat rasmiy siyosatidagi xato va kamchiliklarda yedi. 1985-1990 yillarda respublikadagi 14 pedagogika instituti va 38 o‘rta maxsus bilim yurtlarida yiliga o‘rtacha 17 mingdan yosh o‘qituvchilar tayyorlangani xolda, maktabda faoliyat ko‘rsatuvchilar sonining muttasil kamayishi ta’lim tizimi va hukmron mafkuradagi jiddiy cheklanganlik oqibatida yuz berdi. 7.3. 1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati 1945-1991 yillarda hunar-texnika va oliy ta’lim tizimi. Urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston sanoati uchun malakali ishchi kadrlar hunar-texnika bilim yurtlarida va bevosita ishlab chiqarish jarayonida yakka tartibda hunar kurslarida tayyorlandi. Respublikadagi xunar maktablari, temir yo‘l, binokorlik o‘quv yurtlari, yirik korxonalar qoshidagi fabrika-zavod ta’limi (FZO) maktablari sanoatni ri- vojlantirishga katta hissa qo‘shdi. 1940-1955 yillarda xalq xo‘jaligi uchun jami 143 ming malakali ishchilar tayyorlab berildi. Ishchi kadrlarga yehtiyoj yildan-yilga ortib bordi. Malakali kadrlar tayyorlash ham o‘sib bordi. 1966-1970 yillarda hunar- texnika o‘quv yurtlari xalq xo‘jaligiga 172 ming nafar ishchilarni tayyorlab berdi. Shu bilan birga, respublika hunar-texnika ta’limida katta kamchiliklar mavjud yedi. O‘quv yurtlarida o‘zbeklar va boshqa tub aholi vakillari, xotin-qizlar soni kam yedi. Korxonalarda turar joy va zarur maishiy sharoitlarning yo‘qligidan yosh ishchilarning ko‘pchiligi ishlab chiqarishda o‘rnashib qolmasdi. 1962 yilda oziq- ovqat, yengil, trikotaj, gaz va neft sanoatidagi o‘zbek va boshqa yerli aholidan  
 
bo‘lgan ishchi va xizmatchilar soni 30 foizdan sal ortiqni tashkil qilardi. 
Mashinasozlik, metall ishlash sanoati va og‘ir sanoatning boshqa sohalarida o‘zbek 
va mahalliy millat vakillari soni juda oz yedi. 1963 yili Toshkent asbobsozlik 
zavodidagi ishchi va xizmatchilar orasida o‘zbeklar va boshqa tub millat vakillari 
ulushi 20 foizni tashkil yetdi. 
Sanoatni rivojlantirishning muhim omillaridan biri muxandis-texnik kadrlar 
yedi. Oliy va o‘rta maxsus bilim yurtlari tayyorlovchi malakali mutaxassislar soni 
ortib bordi. 1960-1970 yillarda sanoat, qurilish, transport va aloqa sohalari bo‘yicha 
oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlaridagi talabalar soni 20 mingdan  63 mingga, ya’ni 
3 baravardan ziyod ko‘paydi. 
Oliy maktabning asosiy vazifasi xalq xo‘jaligi va madaniyatning barcha 
tarmoqlari uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlab berishdan iborat. 
Urushdan keyingi yillarda respublika oliy o‘quv yurtlari Markaz ko‘rsatmasi, 
dasturlari asosida o‘quv-tarbiya ishlarini olib bordi. Bu davrda oliy maktabda 
mutaxassis kadrlar tayyorlash son jixatdan o‘sdi, lekin ularning sifati talab 
darajasida bo‘lmay keldi. 
Talabalar doirasi ancha kengaydi. 1960-61 o‘quv yilida O‘zbekiston oliy 
maktablarida 100 ming nafar talaba ta’lim olgan bo‘lsa, 1970-71 o‘quv yilida 
ularning soni 230 mingga yetdi. Bu davr ichida oliy maktab respublika xalq xo‘jaligi 
uchun yetkazib bergan diplomli mutaxassislar soni 2, 5 baravar ortgan. 
Oliy o‘quv yurtlari soni 1940 yildagi 30 tadan 1970 yilda 38 taga ko‘paydi. 
Xalq xo‘jaligining rivojlanishi yangi oliy o‘quv yurtlarini ochishni talab qildi. 
Urushdan keyingi yillarda Toshkent yelektrotexnik aloqa institut, Toshkent 
avtomobil yo‘llari instituti, Andijon paxtachilik instituti, Andijon tibbiyot instituti, 
Andijon tillar pedagogika instituti, Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiya 
instituti, Farg‘ona politexnika instituti va boshqa oliy o‘quv yurtlari malakali 
kadrlarga bo‘lgan talabni kondirdi. Maorif, sanoat, qurilish, transport, iqtisodiyot, 
qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, san’at va boshqa soxalarda mutaxassis kadrlar 
tayyorlandi. 
Oliy o‘quv yurtlaridagi professor va o‘qituvchilar soni ham yildan-yilga oshib 
bordi. Oliy maktablarda 1958 yili 5 ming ilmiy-pedagog xodim ishlagan bo‘lsa, 
bo‘lgan ishchi va xizmatchilar soni 30 foizdan sal ortiqni tashkil qilardi. Mashinasozlik, metall ishlash sanoati va og‘ir sanoatning boshqa sohalarida o‘zbek va mahalliy millat vakillari soni juda oz yedi. 1963 yili Toshkent asbobsozlik zavodidagi ishchi va xizmatchilar orasida o‘zbeklar va boshqa tub millat vakillari ulushi 20 foizni tashkil yetdi. Sanoatni rivojlantirishning muhim omillaridan biri muxandis-texnik kadrlar yedi. Oliy va o‘rta maxsus bilim yurtlari tayyorlovchi malakali mutaxassislar soni ortib bordi. 1960-1970 yillarda sanoat, qurilish, transport va aloqa sohalari bo‘yicha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlaridagi talabalar soni 20 mingdan 63 mingga, ya’ni 3 baravardan ziyod ko‘paydi. Oliy maktabning asosiy vazifasi xalq xo‘jaligi va madaniyatning barcha tarmoqlari uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlab berishdan iborat. Urushdan keyingi yillarda respublika oliy o‘quv yurtlari Markaz ko‘rsatmasi, dasturlari asosida o‘quv-tarbiya ishlarini olib bordi. Bu davrda oliy maktabda mutaxassis kadrlar tayyorlash son jixatdan o‘sdi, lekin ularning sifati talab darajasida bo‘lmay keldi. Talabalar doirasi ancha kengaydi. 1960-61 o‘quv yilida O‘zbekiston oliy maktablarida 100 ming nafar talaba ta’lim olgan bo‘lsa, 1970-71 o‘quv yilida ularning soni 230 mingga yetdi. Bu davr ichida oliy maktab respublika xalq xo‘jaligi uchun yetkazib bergan diplomli mutaxassislar soni 2, 5 baravar ortgan. Oliy o‘quv yurtlari soni 1940 yildagi 30 tadan 1970 yilda 38 taga ko‘paydi. Xalq xo‘jaligining rivojlanishi yangi oliy o‘quv yurtlarini ochishni talab qildi. Urushdan keyingi yillarda Toshkent yelektrotexnik aloqa institut, Toshkent avtomobil yo‘llari instituti, Andijon paxtachilik instituti, Andijon tibbiyot instituti, Andijon tillar pedagogika instituti, Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti, Farg‘ona politexnika instituti va boshqa oliy o‘quv yurtlari malakali kadrlarga bo‘lgan talabni kondirdi. Maorif, sanoat, qurilish, transport, iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, san’at va boshqa soxalarda mutaxassis kadrlar tayyorlandi. Oliy o‘quv yurtlaridagi professor va o‘qituvchilar soni ham yildan-yilga oshib bordi. Oliy maktablarda 1958 yili 5 ming ilmiy-pedagog xodim ishlagan bo‘lsa,  
 
1965 yilda bu son 8 mingtaga yetdi. Oliy o‘quv yurtlari olimlari O‘zbekiston Fanlar 
akademiyasi tizimidagi ilmiy-tadqiqot institutlari bilan ijodiy hamkorlikda fan, 
iqtisodiyot va madaniyat taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga yega bo‘lgan talay 
ilmiy ishlar, salmoqli asarlar yaratdilar. 
Biroq oliy maktab ham totalitar tartibot ta’siridan chetda qolmadi. Buning 
natijasida oliy maktabda qator salbiy hodisalar ruy berdi. Miqdoriy, yalpi 
ko‘rsatkichlar ketidan quvish, xalq xo‘jaligi talab-yehtiyojlariga mos kelmaydigan 
mutaxassisliklar bo‘yicha o‘qitish shular jumlasidandir. Oliy maktabning moddiy-
texnik bazasi ham juda zaif bo‘lib qoldi. 
Respublika oliy o‘quv yurtlarida sirtqi va kechki ta’lim keng rivojlandi. 
Ayniqsa, 1959 yilgi maktabning hayot bilan bog‘liqligini mustahkamlash 
to‘g‘risidagi 
qonun 
asosida 
ta’limning 
bu 
shakllari 
yanada 
kengaydi. 
Respublikaning barcha institutlarida sirtqi va kechki bo‘limlar ochildi. 
1940 yilda sirtqi va kechki ta’lim tizimida o‘qiyotgan talabalar respublika oliy 
o‘quv yurtlaridagi jami, talabalarning 20 foizini tashkil qilgan bo‘lsa,               1966 
yilda ularning salmog‘i 62 foizga yetdi. O‘sha vaqtda sirtqi va kechki bo‘limlardagi 
talabalarning soni jihatidan mamlakatimiz birinchi o‘rinda deb maqtanish rasm 
bo‘ldi. Lekin bu aslida achinarli hol yeli. Sirtqi va kechki bo‘limlarda ta’lim olgan 
talabalar ixtisosliklari bo‘yicha yetarli nazariy bilimga yega bo‘lmasdilar. Ular 
ko‘proq bilim olish uchun yemas, diplom uchun o‘qirdilar. Bu yillarda oliy o‘quv 
yurtlari va ular tayyorlagan mutaxassislar soni ko‘paydi, biroq sifati pasaydi. 
Respublika oliy o‘quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari mafkuralashtirib 
yuborilganligi sababli kunduzgi bo‘limlarda o‘qigan talabalarning ko‘p vaqti 
mutlaqo keraksiz bo‘lgan ilmiy kommunizm, KPSS tarixi, siyosiy iqtisod, 
markscha-lenincha falsafa, ilmiy ateizm kabi «fanlar»ni o‘rganishga sarflanar yedi. 
Bu hol talabalarning asosiy ixtisosligi bo‘yicha fanlarni chuqur, o‘zlashtirishiga 
xalaqit berardi. 
Oliy maktablarda milliy kadrlar tayyorlash talab darajasida yemas yedi. Ko‘p 
fanlardan, ayniqsa, tabiiy fanlardan darsliklar rus tilida chiqarilgandi. Ularni o‘zbek 
tiliga tarjima qilishga ongli ravishda ye’tibor berilmasdi. O‘zbek talabalari rus 
tilidagi darslik va qo‘llanmalardan foydalanishga majbur yedilar. Ayniqsa, 
1965 yilda bu son 8 mingtaga yetdi. Oliy o‘quv yurtlari olimlari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi ilmiy-tadqiqot institutlari bilan ijodiy hamkorlikda fan, iqtisodiyot va madaniyat taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga yega bo‘lgan talay ilmiy ishlar, salmoqli asarlar yaratdilar. Biroq oliy maktab ham totalitar tartibot ta’siridan chetda qolmadi. Buning natijasida oliy maktabda qator salbiy hodisalar ruy berdi. Miqdoriy, yalpi ko‘rsatkichlar ketidan quvish, xalq xo‘jaligi talab-yehtiyojlariga mos kelmaydigan mutaxassisliklar bo‘yicha o‘qitish shular jumlasidandir. Oliy maktabning moddiy- texnik bazasi ham juda zaif bo‘lib qoldi. Respublika oliy o‘quv yurtlarida sirtqi va kechki ta’lim keng rivojlandi. Ayniqsa, 1959 yilgi maktabning hayot bilan bog‘liqligini mustahkamlash to‘g‘risidagi qonun asosida ta’limning bu shakllari yanada kengaydi. Respublikaning barcha institutlarida sirtqi va kechki bo‘limlar ochildi. 1940 yilda sirtqi va kechki ta’lim tizimida o‘qiyotgan talabalar respublika oliy o‘quv yurtlaridagi jami, talabalarning 20 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 1966 yilda ularning salmog‘i 62 foizga yetdi. O‘sha vaqtda sirtqi va kechki bo‘limlardagi talabalarning soni jihatidan mamlakatimiz birinchi o‘rinda deb maqtanish rasm bo‘ldi. Lekin bu aslida achinarli hol yeli. Sirtqi va kechki bo‘limlarda ta’lim olgan talabalar ixtisosliklari bo‘yicha yetarli nazariy bilimga yega bo‘lmasdilar. Ular ko‘proq bilim olish uchun yemas, diplom uchun o‘qirdilar. Bu yillarda oliy o‘quv yurtlari va ular tayyorlagan mutaxassislar soni ko‘paydi, biroq sifati pasaydi. Respublika oliy o‘quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari mafkuralashtirib yuborilganligi sababli kunduzgi bo‘limlarda o‘qigan talabalarning ko‘p vaqti mutlaqo keraksiz bo‘lgan ilmiy kommunizm, KPSS tarixi, siyosiy iqtisod, markscha-lenincha falsafa, ilmiy ateizm kabi «fanlar»ni o‘rganishga sarflanar yedi. Bu hol talabalarning asosiy ixtisosligi bo‘yicha fanlarni chuqur, o‘zlashtirishiga xalaqit berardi. Oliy maktablarda milliy kadrlar tayyorlash talab darajasida yemas yedi. Ko‘p fanlardan, ayniqsa, tabiiy fanlardan darsliklar rus tilida chiqarilgandi. Ularni o‘zbek tiliga tarjima qilishga ongli ravishda ye’tibor berilmasdi. O‘zbek talabalari rus tilidagi darslik va qo‘llanmalardan foydalanishga majbur yedilar. Ayniqsa,  
 
qishloqlardan kelgan, rus tilini bilmaydigan talabalar qiynalardilar. Ular ko‘pincha 
rus tilida o‘qitiladigan fanlarni o‘zlashtira olmay, o‘qishni tashlab ketishga majbur 
bo‘lardilar. Bir amallab institutni bitirib chiqqan mutaxassislarning bilim darajalari 
past bo‘lardi. Institutlarda o‘zbek guruhlarida rus tilida dars o‘tish Markazning 
O‘zbekistonda olib borgan ruslashtirish siyosati natijasi yedi. 
70-yillarga kelib respublikamizda Respublikaning oliy va o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlari xalq xo‘jaligi va madaniyat talablariga javob beradigan mutaxassislar 
tayyorlashda muayyan natijalarni qo‘lga kiritdilar. Yildan-yilga talabalar soni ortib 
bordi. 1971-1975 yillarda oliy o‘quv yurtlarini tug‘allagan diplomli 182 ming nafar 
mutaxassis kadrlar respublika xalq xo‘jaligiga yetkazib berildi. Oliy o‘quv 
yurtlarining soni 1985 yilda 42 taga yetdi. 
80-yillarning o‘rtalarida respublika o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida 282 ming 
nafar o‘quvchi ta’lim oldi. Bu har yili necha o‘n minglab malakali mutaxassislar 
bilan respublika xalq xo‘jaligini ta’minlashga imkon berdi.Xalq xo‘jaligining 
boshqa sohalari uchun ham ko‘plab mutaxassislar tayyorlandi. Masalan, 1970 yilda 
oliy maktabni bitirganlar soni 334 mingni tashkil yetgan bo‘lsa, bu raqam 1990 yilga 
kelib 508 mingga yetdi. Biroq bular faqat son ko‘rsatkichlari yedi, xolos. 
Mutaxassislar saviyasi nuqtai nazaridan mamlakat boshqa davlatlardan ortda qolib 
kelardi. 
Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati hamda  uning pedagogika fani rivojiga 
qo‘shgan hissasi. Siddiq Rajabov 1910 yili 1-aprelda Qozog‘iston 
Respublikasining Avliyoota (hozirgi Taroz) shahrida tavallud topdi. U shu 
shaharda to‘liqsiz o‘rta maktabni tugatib, 1926 yili Farg‘ona pedagogika 
texnikumiga o‘qishga kiradi.Texnikumni 1930 yili tugatadi. Shu oraliqda, 1928-29 
yillarda Qashqadaryoning G‘uzor tumanidagi olis bir qishlog‘ida ochilgan 
maktabda o‘qituvchilik qiladi. 1930 yili Farg‘ona pedagogika institutiga o‘qishga 
kiradi. Institutni tugatgach, 1934-37 yillarda O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-
tadqiqot instituti aspiranturasida o‘qiydi. 1935 yili yangidan ochilgan Nizomiy 
nomidagi Toshkent Davlat pedagogika insitutining pedagogika kafedrasiga 
o‘qituvchi qilib ishga qabul qilinadi. Urush yillarida “Qizil O‘zbekiston” 
gazetasining ma’sul kotibi bo‘lib ishlaydi.  
qishloqlardan kelgan, rus tilini bilmaydigan talabalar qiynalardilar. Ular ko‘pincha rus tilida o‘qitiladigan fanlarni o‘zlashtira olmay, o‘qishni tashlab ketishga majbur bo‘lardilar. Bir amallab institutni bitirib chiqqan mutaxassislarning bilim darajalari past bo‘lardi. Institutlarda o‘zbek guruhlarida rus tilida dars o‘tish Markazning O‘zbekistonda olib borgan ruslashtirish siyosati natijasi yedi. 70-yillarga kelib respublikamizda Respublikaning oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari xalq xo‘jaligi va madaniyat talablariga javob beradigan mutaxassislar tayyorlashda muayyan natijalarni qo‘lga kiritdilar. Yildan-yilga talabalar soni ortib bordi. 1971-1975 yillarda oliy o‘quv yurtlarini tug‘allagan diplomli 182 ming nafar mutaxassis kadrlar respublika xalq xo‘jaligiga yetkazib berildi. Oliy o‘quv yurtlarining soni 1985 yilda 42 taga yetdi. 80-yillarning o‘rtalarida respublika o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida 282 ming nafar o‘quvchi ta’lim oldi. Bu har yili necha o‘n minglab malakali mutaxassislar bilan respublika xalq xo‘jaligini ta’minlashga imkon berdi.Xalq xo‘jaligining boshqa sohalari uchun ham ko‘plab mutaxassislar tayyorlandi. Masalan, 1970 yilda oliy maktabni bitirganlar soni 334 mingni tashkil yetgan bo‘lsa, bu raqam 1990 yilga kelib 508 mingga yetdi. Biroq bular faqat son ko‘rsatkichlari yedi, xolos. Mutaxassislar saviyasi nuqtai nazaridan mamlakat boshqa davlatlardan ortda qolib kelardi. Siddiq Rajabov hayoti va faoliyati hamda uning pedagogika fani rivojiga qo‘shgan hissasi. Siddiq Rajabov 1910 yili 1-aprelda Qozog‘iston Respublikasining Avliyoota (hozirgi Taroz) shahrida tavallud topdi. U shu shaharda to‘liqsiz o‘rta maktabni tugatib, 1926 yili Farg‘ona pedagogika texnikumiga o‘qishga kiradi.Texnikumni 1930 yili tugatadi. Shu oraliqda, 1928-29 yillarda Qashqadaryoning G‘uzor tumanidagi olis bir qishlog‘ida ochilgan maktabda o‘qituvchilik qiladi. 1930 yili Farg‘ona pedagogika institutiga o‘qishga kiradi. Institutni tugatgach, 1934-37 yillarda O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy- tadqiqot instituti aspiranturasida o‘qiydi. 1935 yili yangidan ochilgan Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika insitutining pedagogika kafedrasiga o‘qituvchi qilib ishga qabul qilinadi. Urush yillarida “Qizil O‘zbekiston” gazetasining ma’sul kotibi bo‘lib ishlaydi.  
 
Siddiq Rajabov 1947-1963 yillarda Nizomiy nomidagi TDPIning pedagogika 
kafedrasi mudiri lavozimida, 1960-1966 yillarda yesa O‘zbekiston pedagogika 
fanlari ilmiy-tadqiqot institutining direktori lavozimida ishlaydi. 1966 yili Nizomiy 
nomidagi Toshkent Davlat pedagogika institutiga ishga qaytadi va shu institutning 
umumiy pedagogika kafedrasiga 1990 yilgacha mudirlik qiladi. 
S.Rajabov XIX asr va XX asr boshlarida Buxoroda maktab va maorif 
taraqqiyoti bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, 1941 yili nomzodlik 
dissertatsiyasini himoya qildi. Siddiq Rajabov pedagogika fanlari bo‘yicha 
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan birinchi o‘zbek olimidir. 1917-1957 
yillardagi O‘zbekiston maktablari tarixini o‘rgangan olim, shu mavzuga 
bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasini Moskvada himoya qildi va 1958 yili 
birinchilardan bo‘lib pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini oldi.  
Olimning qalamidan chiqqan ilmiy maqolalarda yoshlarni insoniylikka, 
mehnatga, vatanparvarlikka tarbiyalash mavzusi keng o‘rin oldi. Pedagog-olim 
birqancha risolalarida K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy, N.K.Krupskaya, 
A.S.Makarenko va H.H.Niyoziylarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarini 
yoritib berdi. 1960 yili unga professor ilmiy unvoni berildi. 
1968 yili professor Siddiq Rajabov Pedagogika fanlari akademiyasining 
akademigi bo‘lib saylandi. S.Rajabov pedagogika sohasi bo‘yicha O‘zbekiston 
Respublikasi tarixidagi yagona akademikdir. 
Akademik Rajabov Sharq donishmandlarining pedagogik merosini o‘qib-
o‘rganish va keng ommaga tanitishda juda katta ishlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, 
o‘zi boshi-qoshida yurib, 1986 yili rus tilida “O‘zbek pedagogik fikrlar 
antologiyasi” kitobini Moskvaning “Pedagogika” nashriyotida chop yettirishi 
O‘zbekiston fanida juda katta yutuq bo‘ldi. Hamdo‘stlik davlatlaridan 
birnechtasigina bunday salmoqli pedagogik asarni  chop yettira olganini hisobga 
olsak, Siddiq Rajabov pedagogika fani tarixini beqiyos manbalar bilan to‘ldirgan 
juda katta vatanparvar olimdir. 
Olimning yana bir katta mehnati YA.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” 
asarini rus tilidan o‘zbek tiliga tarijima qilishni tashkil yetishi bo‘ldi. 
Siddiq Rajabov 1947-1963 yillarda Nizomiy nomidagi TDPIning pedagogika kafedrasi mudiri lavozimida, 1960-1966 yillarda yesa O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot institutining direktori lavozimida ishlaydi. 1966 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika institutiga ishga qaytadi va shu institutning umumiy pedagogika kafedrasiga 1990 yilgacha mudirlik qiladi. S.Rajabov XIX asr va XX asr boshlarida Buxoroda maktab va maorif taraqqiyoti bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, 1941 yili nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Siddiq Rajabov pedagogika fanlari bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan birinchi o‘zbek olimidir. 1917-1957 yillardagi O‘zbekiston maktablari tarixini o‘rgangan olim, shu mavzuga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasini Moskvada himoya qildi va 1958 yili birinchilardan bo‘lib pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. Olimning qalamidan chiqqan ilmiy maqolalarda yoshlarni insoniylikka, mehnatga, vatanparvarlikka tarbiyalash mavzusi keng o‘rin oldi. Pedagog-olim birqancha risolalarida K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy, N.K.Krupskaya, A.S.Makarenko va H.H.Niyoziylarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarini yoritib berdi. 1960 yili unga professor ilmiy unvoni berildi. 1968 yili professor Siddiq Rajabov Pedagogika fanlari akademiyasining akademigi bo‘lib saylandi. S.Rajabov pedagogika sohasi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi tarixidagi yagona akademikdir. Akademik Rajabov Sharq donishmandlarining pedagogik merosini o‘qib- o‘rganish va keng ommaga tanitishda juda katta ishlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, o‘zi boshi-qoshida yurib, 1986 yili rus tilida “O‘zbek pedagogik fikrlar antologiyasi” kitobini Moskvaning “Pedagogika” nashriyotida chop yettirishi O‘zbekiston fanida juda katta yutuq bo‘ldi. Hamdo‘stlik davlatlaridan birnechtasigina bunday salmoqli pedagogik asarni chop yettira olganini hisobga olsak, Siddiq Rajabov pedagogika fani tarixini beqiyos manbalar bilan to‘ldirgan juda katta vatanparvar olimdir. Olimning yana bir katta mehnati YA.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” asarini rus tilidan o‘zbek tiliga tarijima qilishni tashkil yetishi bo‘ldi.  
 
S.Rajabovning mas’ul muharriligida professor Malla Ochilov bu kitobni tarjima 
qilib, 1975 yili nashr yettiridi.  
Siddiq Rajabov butun umri davomida pedagogika fanining rivojlanishiga 
xizmat qildi. Olimning O‘zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo‘shgan 
yeng katta hissasi, bu albatta, pedagogika oliygohlari talabalari uchun 
“Pedagogika” darsligini chop yettirishi bo‘ldi. Olim darslikning redaksiyasini 
boshqardi, birnechta qismlarini o‘zi yozdi, 1962, 1966 va 1981 yillarda qayta-
qayta to‘ldirib, nashr yettirdi. 
O‘zining ilmiy-pedagogik faoliyati davomida olim yosh tadqiqotchilarga 
hamisha yordam berib keldi. S.Rajabov o‘zoq yillar davomida pedagogika fanlari 
bo‘yicha ilmiy daraja beradigan ixtisoslashtirilgan Kengashni boshqarib, nafaqat 
O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham olimlar tayyorlab 
berishda juda katta xizmat qildi. Akademik Rajabov 7 nafar fan doktori, 130 nafar 
fan nomzodini tayyorladi.  
O‘zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo‘shgan juda katta xizmati 
uchun S.Rajabovga 1964 yilda“O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan 
arbobi” unvoni berildi. Birqancha orden va medallar bilan taqdirlandi. 
Mustaqil O‘zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. Bugungi 
kunda, umumiy ye’tirofga ko‘ra, XXI asr globallashuv va chegaralarning barham 
topish davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, jahon 
maydonida va dunyo bozorida tobora kuchayib borayotgan raqobat asriga aylanib 
borayotganini isbotlab berishga hojat yo‘q, albatta. 
Bunday sharoitda inson kapitaliga yo‘naltirilayotgan investitsiya va 
qo‘yilmalarning o‘sishini, hozirgi zamonda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya 
va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga yerishishda yeng muhim qadriyat 
va hal qiluvchi kuch bo‘lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash 
vazifasini doimo o‘zining asosiy ustuvor yo‘nalishlari qatoriga qo‘yadigan 
davlatgina o‘zini namoyon yeta olishi mumkin. 
 
S.Rajabovning mas’ul muharriligida professor Malla Ochilov bu kitobni tarjima qilib, 1975 yili nashr yettiridi. Siddiq Rajabov butun umri davomida pedagogika fanining rivojlanishiga xizmat qildi. Olimning O‘zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo‘shgan yeng katta hissasi, bu albatta, pedagogika oliygohlari talabalari uchun “Pedagogika” darsligini chop yettirishi bo‘ldi. Olim darslikning redaksiyasini boshqardi, birnechta qismlarini o‘zi yozdi, 1962, 1966 va 1981 yillarda qayta- qayta to‘ldirib, nashr yettirdi. O‘zining ilmiy-pedagogik faoliyati davomida olim yosh tadqiqotchilarga hamisha yordam berib keldi. S.Rajabov o‘zoq yillar davomida pedagogika fanlari bo‘yicha ilmiy daraja beradigan ixtisoslashtirilgan Kengashni boshqarib, nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham olimlar tayyorlab berishda juda katta xizmat qildi. Akademik Rajabov 7 nafar fan doktori, 130 nafar fan nomzodini tayyorladi. O‘zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishiga qo‘shgan juda katta xizmati uchun S.Rajabovga 1964 yilda“O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” unvoni berildi. Birqancha orden va medallar bilan taqdirlandi. Mustaqil O‘zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. Bugungi kunda, umumiy ye’tirofga ko‘ra, XXI asr globallashuv va chegaralarning barham topish davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, jahon maydonida va dunyo bozorida tobora kuchayib borayotgan raqobat asriga aylanib borayotganini isbotlab berishga hojat yo‘q, albatta. Bunday sharoitda inson kapitaliga yo‘naltirilayotgan investitsiya va qo‘yilmalarning o‘sishini, hozirgi zamonda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga yerishishda yeng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo‘lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash vazifasini doimo o‘zining asosiy ustuvor yo‘nalishlari qatoriga qo‘yadigan davlatgina o‘zini namoyon yeta olishi mumkin.