MAVZU: ALOHIDA TARTIBDA KO'RILADIGAN ISHLAR REJA: 1.Alohida taiiibda ko‘riladigan ishlar tushunchasi va turlari 2. Alohida tartibda ish yuritishning boshqa fuqarolik ishlaridan farqi 3. Yuridik ahamiyatga ega boMgan faktlarni belgilash to‘g‘risidagi ishlar 4. Fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish va o‘lgan deb e'lon qilish to‘g‘risi-dagi ishlar 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 2- moddasiga ko‘ra, alohida tartibda ko‘riladigan ishlar fuqarolik sud ishlarini yuritish turlaridan biri hisoblanadi. Alohida tartibda ish yuritish bu - fuqarolik sud ishlarini yuritishning bir turi sifatida huquq to‘g‘risida nizo bo‘lmagan va manfaatdorshaxslaming arizasi bo'yicha ish yuritishdir. Alohida tartibda ko'riladigan ishlarda huquq to‘g‘risida nizoning yo‘qligi va buning natijasida taraflaming mavjud boMmasligi bu turkumdagi sud ishlarini yuritishni mustaqil turi sifatida e'tirof etish uchun asos bo‘ladi. Alohidatartibda ko‘riladiganishlarning turlari 0‘zbekiston Respuhlikasi Fuqarolik protsessual kodeksining279-moddasida ko'rsatilgan. Ungako‘ra, sud tomonidan alohidaish yuritish tartibidako‘riladigan ishlarga quyidagilarkiradi: 1) yuridik ahamiyatga ega bo'lgan faktlami aniqlash to‘g‘risidagi ishlar; 2) fuqaroni bedarak yo'qolgan deb topish va fuqaroni o‘lgan deb e'lon qilish to‘g‘risidagi ishlar; 3) fuqaroni muomala layoqati chekiangan yoki muomalaga layoqatsiz deb topish to‘g‘risidagi ishlar; 4) mol-mulk (ashyo)ni egasiz deb topish to‘g‘risidagi ishlar; 5) taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo'qolgan taqdirda, ular bo‘yicha huquqlarni tiklash to‘g‘risidagi ishlar (chaqirib ish yuritish). Sud ishlarini yuritishning mustaqil turi sifatida alohida tartibda ko'riladigan ishlar o‘zining xususiyatlari bilan da'voli tartibda, buyruq tartibida hamda davlat organlari va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlar bo'yicha ishlardan tubdan farq qiladi. Jumladan, alohida tartibda ko'riladigan ishlarda nizo bo'lmasligi, taraflar bo'lmasligi, O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 31- moddasiga ko‘ra, faqat sudga taalluqli bo‘lishi, sudlovliligj, hal qiluv qarorini bekor qilish tartibi bilan ham boshqa fuqarolik sud ishlarini yuritish turlaridan farq qiladi. Yuridik ahamiyatga ega bolgan faktlami belgilashning sud tartibi fuqarolarning Konstitutsiyada mustahkamlangan shaxsiy va mulkiy huquqlarining mehnatga, nikoh va oilaga oid hamda boshqa huquqlarning himoya qilinishini, shuningdek, davlat va jamoat tashkilotlarining mulkka bo'lgan huquqlarini qo‘riqlashga ham xizmat qiladi1. Yuridik ahamiyatga ega bo'lgan faktlami belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli hal qiluv qarorlarini chiqarish fuqarolar hamda tashkilotlaming huquqlarini himoya qilishni ta'minlaydi. Fuqarolikprotsessual qonunchiligidafuqarolaryokitashkilotlarningshaxsiy, mulkiyhuquqlari vujudga kelishi, o'zgarishi yoki tugashigasabab bo'ladiganquyidagi faktlami sud tartibida belgilash ko‘rsatilgan: 1) shaxslaming qarindoshlik aloqalarini; 2) shaxs birovning qaramog'ida ekanligi faktini; 3) otalikni tan olish (belgilash) faktini, bolaning u yoki bu onadan tug'ilganligi faktini, shuningdek, tug‘ilgan vaqtini; 4) bolalikka olish, nikoh, ajralish va oMimning qayd etilganlik faktini; 5) er-xotindan birining o'limi natijasida fuqarolik holati aktlarini qayd etish organlarida nikohni po‘yxatdan o'tkazish mumkin boMmay qolsa, qonunda belgilangan hollarda ulaming haqiqatda er-xotinlik munosahatlarida hoMganlik faktini; 6) shaxsning huquqni vujudga keitimvchi hujyatlarda (jamoat birlashmalariga a'zolik biletlari, harbiy hujyatlar, pasportlar, fuqa- rolik holati aktlarini qayd etish organlari beradigan guvohnoma- lardan tashqari) ko‘rsatilgan ismi, otasining ismi va familiyasi uning pasportidagi yoki tug‘ilganlik to‘g‘risidagi guvohnomasidagi ismi, otasining ismi va familiyasi bilan mos kelmagan taqdirda, mazkur hujyatlaming unga tegishliligi yoki tegishli emasligi faktini; 7) baxtsiz hodisa faktini; 8) imoratga xususiy mulk huquqi asosida egalik qilish faktini; 9) merosni qabul qilish va merosning ochilish joyi faktini; 10) yuridik ahamiyatga ega bo'lgan boshqa faktlami, agar qonun hujjatlarida ulami belgilashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo’lmasa Quyidagi yuridik ahamiyatga ega bo’lgan faktlar ham sud tartibida belgilanadi: • otalik faktlarini, otalikni qayd qilish faktlarini, 1968-yil 1-oktabrgacha tug‘ilgan bolalarga nisbatan otalikni tan olganlik (belgilaganlik) faktlarini; • ixtironi joriy etish faktlarini, taklifni ratsionalizatorlik sifatida tavsiflanganlik faktlarini; • binoga, payga, avtomobilga va boshqa maxsus ro‘yxatdan o‘tkaziladigan mulkka egalik qilish faktlarini; • nikohdan ajralishmasdan, lekin oilaviy munosabatlar tuga- tilganidan so‘ng imoratni er-xotindan birining mablag'lariga qurilganlik faktlarini, sug'urta guvohnomasining qarashliligi fakt- larini; • fuqaroni yoki uning ota-onasini Ikkinchi Jahon urushi davrida evakuatsiya qilinganlik faktlarini ham belgilashga haqli- dirlar. Amaldagi qonunlarda belgilashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan faktlarni belgilash to‘g‘ri-sidagi arizalar sud tartibida ko‘rilishi mumkin emas. Jumladan, mehnat stajini (pensiya tayinlash uchun, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va bola tug‘ilishi munosabati bilan nafaqa tayinlash uchun, ish haqiga foiz qo‘shimchalarni qo'shib hisoblash uchun, uzoq yillar qilgan xizmati uchun bir yo‘la mukofot puli to'lash uchun va h.k.), haqiqiy harbiy xizmatni o'tagan-lik, partizan ot-ryadida bo’lganlik, janglarda yaralanganlik, oliy o‘quv yurtini, texnikumni, o‘rta maktabni va bosh-qa o‘quv yurtlarini bitirganlik faktlarini belgilash to‘g‘risidagi, partiya, kasaba uyushmalari hujjatla-rini, pasport va fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari tomonidan beriladigan guvohno-malarni tegishliligi faktlarini belgi- lash to‘g‘risidagi arizalar sudda ko'rilmaydi. Arizalar arizachi ya-shab turgan joydagi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga beriladi. Arizaning mazmuni va protsessual rasmiylashtirilish tartibi Fuqarolik protsessual kodeksining 149-moddasiga rioya qilingan holda tuzila-di. Arizada muayyan faktni aniqlash arizachiga qanday maqsadlar uchun zarur ekanligi ko'rsatili-shi, shuningdek, ariza- chining tegishli hujjatlarini olish imkoniyatiga ega emasligini yoxud yo'qolgan hujjatlarni tiklab bo‘lmasligini tasdiqlovchi dalillar keltirilishi kerak (FPKning 284-moddasi). Ushbu tur-kumdagi arizalar uchun eng kam ish haqining 10 foizi miqdorda davlat boji to‘lanadi. Yuridik faktni belgilash to‘g‘risidagi arizalar 0‘zbekiston Res- publikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 280, 283-moddalariga binoan, alohida ish yuritish tartibida ko'rishda quyidagi shartlarga rioya qilingan taqdirdagina sud tomonidan qabul qilinishi mumkin: a) agar bu faktni belgilash fuqarolar yoki tashkilotlarning shaxsiy yoki mulkiy huquqlarini bevosita keltirib chiqarsa, o'zgar- tirsa yoki tugatsa; b) agar manfaatdor shaxslar o‘rtasida huquq haqida sudga taalluqli nizo bo'lmasa, faktni belgilash shu faktdan kelib chiqa- digan (fuqaroning nasabini, kelib chiqishi, merosni qabul qilish muddatini uzaytirish, meros haqidagi guvohnoma berilishining asosliligi, shartnomani haqiqiy emas deb topish haqida) huquq haqidagi nizoni kelgusida hal qilish bilan bog‘liq bo'lmasa, qachonki manfaatdor shaxslarda tegishli da’vo bilan sudga murojaat qilish imkoniyati bo‘lsa; d) agar ariza beruvchi shu faktni tasdiqlaydigan tegishli hujjatlami boshqacha yo‘l bilan olish yoki tiklash imkoniyatiga ega boMmasa'. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 33-moddasiga ko‘ra, agar fuqaroning qayerdaligi haqida uning yashash joyida bir yil davomida ma'lumotlar bo‘lmasa, manfaatdor shaxslarning arizasiga muvofiq sud bu fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topishi mumkin. Yo'qolgan shaxs to‘g‘risida oxirgi ma'lumotlar olingan kunni aniqlash mumkin bo'lmasa, bedarak yo'qolgan deb hisoblash muddati yo‘qolgan shaxs to‘g‘risida oxirgi ma'lumotlar olingan oydan keyingi oyning birinchi kunidan, bu oyni belgilash mumkin bo‘lmagan taqdirda esa — keyingi yilning birinchi yanvaridan boshlanadi. Fuqaroni vafot etgan deh e'lon qilish uchun asoslar Fuqarolik kodeksining 36 moddasida berilgan. Bu qoidaga ko‘ra, agar fuqaroning qayerda turganligi haqida uning yashash joyida uch yil mobaynida ma'lumot bo‘lmasa, basharti, u o‘lim xavf solib turgan yoki muayyan baxtsiz hodisadan halok ho‘lgan deb taxmin qilish uchun asos bo‘ladigan vaziyatlarda bedarak yo‘qolgan bo‘lib, uning qayerdaligi haqida olti oy mobaynida ma'lumotlar bo‘lmasa, manfaatdor shaxslaming arizasiga muvofiq sud uni vafot etgan deb e’lon qilishi mumkin. Harbiy harakatlar munosabati bilan bedarak yo'qolgan harbiy xizmatchi yoki boshqa fuqaro harbiy harakatlar tamom bo‘lgan kundan e'tiboran, kamida ikki yil o'tgandan keyin sud tomonidan vafot etgan deb e’!on qilinishi mumkin. Sudning fuqaroni vafot etgan deb e’lon qilish haqidagi qarori qonuniy kuchga kirgan kun vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaroning o‘lgan kuni deb hisoblanadi. 0‘lim xavf solib turgan yoki muayyan baxtsiz hodisadan halok bo‘lgan deb taxmin qilish uchun asos boMadigan vaziyatlarda bedarak yo‘qolgan fuqaro vafot etgan deb e’lon qilingan taqdirda, sud uning taxmin qilingan halokat kunini ushbu fuqaroning o‘lgan kuni deb topishi mumkin. Fuqaroni vafot etgan deh e’lon qilish bunday fuqaroning huquq va burchlari borasida untng o‘limi olib kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarni vujudga keltiradi'.