A.A.SMIRNOVNING XOTIRA PSIXOLOGIYASIGA QО‘SHGAN XISSASI 1 MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................ I-BOB. Xotira psixologiyasi sohasida D.D.Smirnov qarashlarining shakllanishi omillari 1.1. A.A.Smirnovdan avval faoliyat yuritgan va uning zamondoshlari tomonidan xotira masalalariga yondoshuvlari……………………………………………. 1.2. A.A.Smirnov qarashlariga vatandosh va chet el olimlari xotira masalasiga oid iliiy izlanishlari ta’siri………………………………………………………………. Bob yuzasidan xulosalar.......................................................................................... II. A.A.Smirnovning xotira psixologiyasiga qо‘shgan xissasi 2.1. A.A.Smirnov ilmiy tadqiqotlarida xotirada ma’lumotlarni saqlash masalalari…. 2.2. A.A.Smirnov tomonidan tashkillangan laboratoriyada о‘tkazilgan tadqiqotlar tavsifi……………………………………………………………………………. II bob yuzasidan xulosalar .................................................................................... Xulosa .................................................................................................................. Adabiyotlar ro’yhati ............................................................................................ Ilovalar ............................................................................................................... 2 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikga erishib o’z oldiga ozod va obod jamiyat qurishni maqsad qilib qo’ygan ekan, barkamol avlodni tarkib toptirish O’zbekiston tarqqiyotining poydevori sifatida qarala boshladi. Birinchi prizidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek “Ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi uning rivojini ham belgilaydigan omnildir. Binobarin ta’lim-tarbiya tizimi o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad -ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”. Xotira jarayonlarini o’rganish bo‘yicha psixologiya fani sohasida bir qancha tadqiqotlar olib borilgan. Xotira va uning jarayonlari olamni bilishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bola olamni bilishda olgan ma’lumotlari ular uchun yangi- yangi ochilishlar bolib hisoblanadi. Idrok etilgan ma’lumotlar uning miyyasida saqlanib qoladi, keyingi ma’lumotlarni idrok etishda avval o‘zlashtirilgan va ongida saralangan ma ‘lumotlarga tayanadi. Xotira kishining bilishida muhim ekan, bu borada ilmiy tadqiqotlar olib borish zarurati tug‘iladi. Maktabgacha yosh davrida bolaning xotira jarayonlarini o‘rganar ekanmiz, bu borada olib borilgan tadqiqotlarni tahlil etish vazifasini qo‘ydik. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki xotirani rivojlantirish mumkin. Dastlab olimlar xotirani mnemonak shaklini o‘rganishga harakat qilgan. Bu esda qoldirishni yengillashtirish maqsadida suniy ravishda maxsus chizmalari, shartli belgilar tariqasida qo‘llaniladigan usullar yig‘indisi sanaladi. Mnemonika ko‘proq assotsiativ (o‘xshashlik, yondoshlik va qarama –qarshilik) qonunlariga asoslangan bo‘lib, faqat o‘zaro bog‘langan ma’lumot va materiallarni esda qoldirish uchun qo‘llaniladigan yordamchi usullar yig‘indisidirYosh avlodni tarkib toptirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Birinchi prizidentimiz I.A.Karimov tabiri bilan aytganda “ Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatini ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo ongni yuksak, mustaqil 3 fikrlaydigan, xulq- atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tarbiyalay olsakgina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va tarqqiyot qaror topadi”. Komil insonni tarkib toptirishda maktabgacha yosh davri muhim o’rin tutadi. Uzliksiz ta’limni boshlang’ich bosqichi maktabgacha ta’lim bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun maktabgacha yosh davrda bolaning aqliy kamolotiga va shaxs hususiyatlarini tarkib topishiga diqqat e’tiborini qaratish lozim. Tadqiqotimizning dolzarbligi ushbu nuqtai nazardan bola xotira jarayonlarining rivojlanishini o’rganishdan kelib chiqadi. Kurs ishining o’rganilganlik darajasi: Rus psixologlari A.A.Smirnov,P.I.Zinchehko, L.S.Vigotskiy va L.N.Leont’yev, A.R. Luriyaning xotira jarayonini o’rganish borasidagi olib borilgan ilmiy tadqiqotlari, o’zbek olimi professor E.G’oziyevning xotira muammosi bo’yicha nazariy asoslari tadqiqotning metodologik asosi bo’lib hizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi. xotiraga oid ilmiy tadqiqotlarini psixologik asoslarini o’rganishni maqsad qilib qo’ydik. Maqsadni amalga oshirish uchun oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Xotira jarayonlari va uni rivojianishi muammosini o’rganish borasida olib borilgan tadqiqotlarni tahlil etish. 2. Xotira jarayonini va uni rivojlantirishni nazariy jihatdan asoslash. 3. A.A.Smirnov va uning xotiraga oid ilmiy tadqiqotlarini tahlil qilish. Kurs ishining ilmiy yangiligi.A.A.Smirnovning xotiraga oid ilmiy tadqiqotlarini kurs ishi darajasida o’rganilishi tadqiqotning ilmiy yangiligi. Kurs ishining predmeti. A.A.Smirnov va uning ilmiy tadqiqotlari Kurs ishining nazariy ahamiyati. A.A.Smirnovning xotiraga oid ilmiy tadqiqotlarini ilmiy-nazariy asoslanishi orqali Umumiy psixologiya , Psixologiya , Yosh davrlar psixologiyasi , Eksperimental psixologiya kabi fanlarni ilmiy boyishiga xizmat qiladi . 4 Kurs ishining amaliy ahamiyati. xotira jarayoni uni rivojlanishini o’ziga xoc xususiyatlarini borasida olingan ma’lumotlarni tarbiyachilar, psixologlar, ota-onalar faoliyatida qo’llanishi mumkin. Ishning tuzulishi. Ish ikkita bobdan, 4 ta paragraf , xulosa, tavsiyalardan foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat . 5 I-BOB. Xotira psixologiyasi sohasida A.A.Smirnov qarashlarining shakllanishi omillari 1.1. A.A.Smirnovdan avval faoliyat yuritgan va uning zamondoshlari tomonidan xotira masalalariga yondoshuvlari Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ulami eslash yoki xotirlash jarayoni dir. Biz har kuni yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini hayot sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi o’zining shu faoliyati uchun muhim bo’lgan voqea, hodisalami yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam ahamiyatga ega bo’lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi. Shu o’rinda xotira borasidagi ta'riflarga qaytsak, ko’pgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha ta'riflanadi. "Indvidning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin mazkur ta’riflami tahlil qilgan professor E.G G ’oziev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi. "Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda rnnish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umurniylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlami ijobiy qayta ishlashgayo 'naltirilgan mnemik faoliyatdir”. Shuni ta’kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta:rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to’la ta'kidlash imkoniyatiga ega. Shaxsning yo’nalishi uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta’sir ko’rsatadi, ya'ni yaxshi esda olib qolishni ta’minlaydi. Biz ko’pincha u yoki bu narsa va hodisalami yomon esda qoldiramiz. Bu xotirani yomonligini emas, balki ularga qiziqish yo’qligini ko’rsatadi. Masalan, o’quvchilar hamma fanlami bir xil o’zlashtira olmaydilar. Bu ulaming har xil xotiraga ega ekanliklar bilan emas, balki o’qitilayotgan fanga qiziqishning har xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib 6 qolishga kishining emosional munosabati ham katta ta'sir ko’rsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta'sirlansak, o’sha uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bog’liqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki, yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni o’zlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy saviyasiga, bilimiga, uquviga fikrlash qobiliyatiga, ko’nikmaa va odatlariga ham bog’liqdir. Shunday qilib, xotiraning tabiati va uning samaraliligi shaxsning xususiyatlari bilan bog’liqdir. Shaxs o’z oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalari asosida o’zining xotirlash jarayonini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi. Xotira sohasida quyidagi asosiy jarayonlar: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bir-biridan farq qilinadi. Bu jarayonlar faoliyatda tarkib topadi va belgilanadi. Ma’lum materialni esda olib qolish hayot faoliyati davomida individual, ya’ni shaxsiy tajribani to’plash bilan bog’iiqdir. To’plangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma’lum materialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoddan chiqarishga olib keladi. Xotiraning nerv-fiziologik asoslari Esda olib qolish nerv tizimining egiluvchan, ya'ni o’zgaruvchanlik, qo’zqatuvchilar ta’sirida o’zida go’yo bir iz qoldirisb, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi. Har qanday insonning miyasi egiluvchaniik xususiyatiga ega bo’lib, uning darajasi har xil bo’ladi. Shaxs xotirasining sifati miyaning faolligi va turli faoliyatga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq ravishda rivojlanadi. Atrofhi o’rab olgan borliqni faol biluvchi kishi o’z miyasi faoliyatini to’xtovsiz kuchaytiradi. Shu bilan birga uning egiluvchaniik darajasini oshiradi. Miya egiluvchanligi vaqtincha pasayishi, xotira samarasining susayishi, ba’zi paytda odamning toliqishiga sabab bo’ladi. Dam olgandan keyin yana tiklanadi. Odatda miya egiluvchanligi yosh o’tishi bilan susayadi. Masalan. keksa kishilar gaplaridan adashib ketadi, ilgari gapirganlari esdan chiqib, o’sha gapni 7 takrorlayveradilar. Miya egiluvchanligining ko’rsatkichi bosh miya po’stlog’ida muvaqqat nerv aloqalarini tezlikda vujudga kelishi, davomli saqlanishi va ulaming tez, oson jonlantirilishi hisoblanadi. Muvaqqat nerv aloqalari assosiasiyalarni hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assosiasiya bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea hodisalaming o ’zaro bog’lanishidir. Biror buyumni esda olib qolish. boshqa buyumlar bilan bog’lash orqali anlalga oshiriladi. Bu o’rinda akademik I.P.Pavlovning quyidagi so’zlari juda xarakterlidir. "Muvaqqat nerv bog’lanishlari - deb yozadi I. P. Pavlov hayvonot olamida va bizning o'zimizda ham b o ’ladigan eng umumiy fiziologik hodisadir. Shu bilan birga и psixik hodisa hatndir, turli-tuman harakat; taassurot be ’Imasa harflar, so’zlar va fikrlar о’rtasida paydo bo’ladigan bog’lanishlar-ki, bu bog’lanishlamipsixologlar assosiasiyaiar deb ataydilarn. Xotira, ya’ni esda olib qolish, idrok qilinayotgan narsalardan hosil bo’lgan obrazlar o’rtasida assosiasiyalaming yuzaga kelishidan iboratdir. Shu bois inson xotirasidagi assosiasiyalar 3 turga ajratiladi. Bular yondoshlik assosiasiyasi, o’xshashlik assosiasiyasi va qarama-qarshtlik assosiasiyalaridan iboratdir. Yondoshlik assosiasiyasining asosida vaqt va fazoviy munosabatlar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, yondoshlik assosiasiyasi bir necha narsa yoki hodisalami ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilishdan hosil bo’ladi. Masalan, bog’chada bolasi har kuni o’zimng tarbiyachi opasi va tarbiyalanayotgan guruhini idrok qiladi. Keyinchalik, ya’ni katta bo’lgandan so’ng bog’chasini eslasa tarbiyachi opasi va aksincha, tarbiyachi opasini eslasa, bog’cha guruhi ko’z o’ngida gavdalanadL Hozirgi paytda idrok qilinayotgan narsa bilan ilgari idrok qilingan narsa o’rtasida ma’lum o’xshashlik bo’lsa, bu narsalar o’rtasida o’xshashlik assosiasiyasi hosil bo’ladi. Masalan, bola dastawal bog’chaga kelgan paytida bog’cha mudirasining tashqi ko’rinishi, ovozi va munosabatlarini o’z onasiga o’xshatishi mumkin. Keyinchalik bola onasini ko’rganda, mudira opasini va aksincha mudira opasini ko’rganda onasini eslaydigan bo'lib qoladi. Bu ikkala odamning bola tasawuridagi obrazlari 8 o’rtasida assosiasiya hosil bo’ladi, Hozirgi idrok qilinayotgan narsalar bilan ilgari idrok qilinayotgan narsalar o’rtasida qarama-qarshi belgilar va xususiyatlar bo’lsa, bunday narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiasiyasi yuz beradi. Masalan yoz-qish, issiq-sovuq kabi narsalar o’rtasida qarama- qarshilik assosiasiyalari hosil bo’ladi. Shunday qilib, xotiraning nerv- fiziologik asosida bosh miya po'stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assosiativ bog’lanishlar votadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida assosiasiyaiar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assosiasiyalaming hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv- fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibemetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalaming o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlaming) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o^garish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. Shu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi. Xotira turiari Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holaflari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko’rinishga egadirlar. Odatda xotiiani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlami 9 amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bog’liqligi olinadi. Shu o’rinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turiari turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, Obrazli xotira - tasawurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar shakllar, bilan bog’liq bo’lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalaming aniq obrazlarini, ulaming xususiyatlari va bog’Ianishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug’ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turiari ajratib ko’rsatiladi va ular quyidagilardan iborat. Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko’rinishi yoki shakli izchii obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlaming namoyon bo'lish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub’ektga bir necha daqiqa oddiy qo’zg’atuvchi yuboriIsa, jumladan 15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so’ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyi Isa, u qizil kvadrat o’mida xuddi shunday geometrik shakl izini ko’rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko’pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz o’sha zahoti, ba’zan bir necha sekunddan keyin paydo bo’lib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha o’sha ob'ektda saqlanib turadi, shundan so’ng asta-sekin oqara boshlaydi. Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida V osnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G. Myuller, A. Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan 10 assotsiativ nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi.[1] XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt nazariyasi bilan almashindi. Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, xotirani belgilab beradi. Bu nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, esda olib qolish va eslashda ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan elementlarning tasodifiy to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik geshtalt nazariyasi ham qator qiyinchiliklar, xususan, inson xotirasining filo- va ontogenezda shakllanishi va rivojlanishining murakkab muammosi bilan to‘qnash keldi. Gap shundaki, odamdagi xotira jarayonlarini ajratuvchi motivatsion holatlar va geshtaltlarning o‘zlari ham tarafdorlari tomonidan oldindan belgilangan va rivojlanmaydigan hosilalar sifatida qabul qilingan edi. Bu bilan xotira genezisi haqidagi masala ustidagi bahslar o‘z nihoyasiga etdi.[2] Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli javob topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona farq bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordamning o‘rnini alohida ta’kidlab, o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta e’tibor qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin bixeviorizmchilar insondagi ongli faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini chetlab o‘tdilar. Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon bermaydigan barcha narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning uchun yoqimli bo‘lganlar saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini topmadi. SHu bilan birga, 11 Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini o‘rganishda esda saqlash va unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy emotsiyalar, motivlar va ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi. Psixoanaliz yordamida insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong osti unutishning psixologik mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi. XX asrning boshlarida xotiraning mantiqiy nazariyasi yuzaga keldi, unga asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni u yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga ega bo‘lgan mazmuni ifodalanadi. Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o‘rnida shaxs faoliyatini uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek, xotira jarayonlarining shakllanishini bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi sifatida namoyon bo‘lgan vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil bo‘lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu aloqalarning xususiyatlari, masalan, mustahkamligi va harakatchanligi ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning ko‘zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat nazariyasining asosiy fikri qisqacha quyidagicha ta’riflanadi: turli tasavvurlar o‘rtasidagi aloqalar, avvalambor, sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan belgilanadi. Inson xotirasining faoliyat sifatida o‘rganilishiga dastlab fransiyalik olimlarning, xususan, P. Janening ishlari sabab bo‘ldi. U birinchilardan bo‘lib, xotirani materialni esda olib qolish, qayta ishlash va saqlashga yo‘naltirilgan harakatlar tizimi sifatida ta’rifladi. Jahon psixologiyasida bu konsepsiya L.S. Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan inson oliy psixik vazifalari kelib chiqishining madaniy-tarixiy nazariyasida rivojlantirildi. So‘ngra u A.N. Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov va boshqalar kabi mashhur psixologlar tomonidan 12 ishlab chiqildi. Natijada o’zining aniq qon turini yo’qotadi, keyinchalik mutlaqo yo’qolib ketadi. Goho butunlay yo’qolishi uchun qaytadan paydo bo’iishi mumkin. Odamlaming individual psixologik xususiyatiariga qarab, izchil obrazlaming aniqligi va davomiyligi turlicha bo’iishi ko’zga tashlanadi. O’zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo’linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so’ngra nigohini oq qog’ozga ko’chirsa, u holda ob'ektda ko’k-yashil rang paydo bo’lganday ko’rinadi. Izchil obrazlaming ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo’ladi. Qorong’u xonada ko’z oldida bir narsaga, masalan, qo’l yaqinlashtirilsa so’ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq o’chgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini ko’rishda davom etadi. Mazkur obraz o’z rangida bir qancha muddat saqlanib, sc’ng ko’zdan yo’qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo’la oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi. Izchil obrazlaming eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kucbliroq namoyon bo’lishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlami farqlash an’ana tusiga kirgan bo’lib, ’’eydos” yunoncha ‘ obraz” degan ma'noni anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar o’z vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta’riflab berildi. Ba'zi odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar ko’z o’ngidan olib qo’yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqianish xususiyatiga ega. Mazkur narsa va jismlaming aniq obrazlari, tasvirlami kuzatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirib ko’rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 minut davomida rasm ko’rsatilgan va tasvir olib qo’yilgandan so’ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonlarda tekshiruvchilar birorta savolga javob bera olmagan bo’lsalar, aniq texnik obrazga ega bo’lgan ishtirokchilar esa rasmni davom etishgandek har bir savolga aniq javob berishga erishganlar. 13 Tajribalaming ko’rsatishicha, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ulaming yo’llari yopilib qolgan bo’lsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliklarsiz ulaming siymosi qayta tiklanishi mumkin. 14 1.2. D.D.Smirnov qarashlariga vatandosh va chet el olimlari xotira masalasiga oid ilmiy izlanishlari ta’siri Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasawur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, tasawur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. A.A.Smirnovning tajribalarida tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma’noli matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaiuvchilar matnni yodlar ekanlar, materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda olib qolish vazifasi qo'yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish unda uchraydigan ma’noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan. Maxsus vositalar va oqilona usullami qo’llash orqali esda olib qolish sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. A.A.Smirnov o’tkazgan tajribasida shuni ko’rsatadiki, matnni maxsus tuzib chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlaming tavsiyasiga binoan yodlash jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o ’zaro almashtirib turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar va talabalar bu usullami mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda ulami muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o’quv faoliyati ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bosqichida qotib qolishi mumkin, bu hoi aqliy o’sishga qarama-qarshidir. Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish kerakki, o’quv materiallarining ma’nosiga tushunib esda olib qolish yo’li oqilona yo’l bo’iib qolmasdan, balki u mexanik esda olib qolish jarayonidan o’zining samaradorligi bilan keskin darajada ajralib turadi. Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok. tafakkur, ichki kechinmalami xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik havotirnizda kitob, jumal, gazeta o’qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning ma’nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada tushunarli bo’lmasa. u taqdirda ulami esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi. O’rganilayotgan materialning mazmuni va 15 ma’nosiga tushunib olish uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir, Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib hoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi. Jahon psixologiya fani to’plagan ma’Iumotlarga qaraganda o’zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma’nosini tushunib o’zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. Esda olib qolish jarayonida o’zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega bo’iishi yoki bo’lmasligi muhimdir. Assosiativ psixologiya maktabining vakili, taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo’lib 1885 yilda oliy ruhiy jarayon bo’lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi negizidi tekshirdi va keng ko’lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini tajriba orqali tekshirishning asosiy yo’nalishini ishlab chiqdi, Xotirani "sof’ ko’rinishda www.ziyouz.com kutubxonasi o’rganishga harakat qilib ma’no kasb etmaydigan bo’g’inlardan foydalandi. lining bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik xotirasiga nisbatan qo’llanishiga xos to’g ’ri yo’nalishdir. G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o'z-o’zini kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo'yilgan ilmiy tajribaviy metod yutuqi sifatida ilmiy-anialiy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini tekshirishda o’z oldiga 38 ta ma'no anglatmaydigan bo’g’inlardan tuzilgan materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo’ygan. Bu materialni o’zlashtirish o'rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda olib qolish uchun 38-40 so’zdan, 11 ta so’z o’zaro bog’liq bo’imagan so’zlardan foydalangan. Bu materialni o’zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga to’g’ri keladi. Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma’noga ega bo’Jgan materialni o’zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo’nalish, ko’rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi, degan fikmi tasdiqlaydi. A.N,Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar bolalaming xotira faoliyatini o’rganganlar. Shuningdek, ular o’qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o’quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar. I.P.Zinchenko, JVLN.Shardakov, AJXipkinalar tadqiqot ishlarining 16 aksariyati shunga bag’ishlangan bo’lib, turli materialni esda olib qolishda tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga to’g’ri yo’nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan hamda esda olib qolish teziigi, aniqligi, mustahkamligi va to’liqligi ta’minlanadi. A.A.Smimovning ta’kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir iimiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o’quvchilariga ahamiyatli bo’lgan materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko’rsatilmagan. Nemis psixologi Vilyam Shtem (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta yoshdagi odamlarda ham ma’nosiga tushunib o’zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to’g’ri, Meymon fikriga ko’ra, inson ulg’ayishi bilan ma’no siz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo’lgan bilimlami esda olib qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o’xshash omillar boshqa psixologlar tomonidan ham to’plangan bo’lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya xrestomatiyalarida o ’z aksini topgan. A.A.Smirnov ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yilgan. Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi. A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo’g’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar. Shuning www.ziyouz.com kutubxonasi uchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining 17 jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chishi ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi. Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turiari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr va ish-harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt о ’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turiari mavjud. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o’tgan voqea va hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan 18 iborat. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi. Materialning ko’p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so’z va iboralami esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng bo’ladi. Hisob-kitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlami esda tushirish xotirasining ko’lami keng bo’ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Vaqt o’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi . G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. To’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur'ati tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Materialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’lgan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotirada asta-sekin yo’qolib boradi. Vaqtning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch-quwat, xatti-harakatlami talab qiladi. G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari tomonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'ati materialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liqdir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u holda unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbatan ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. 19 1 bob yuzasidan xulosalar Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlaridagi individual farqlar esda qoldirishning tezligida, aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana shunday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallami, rang, tasvir, narsa, tovushlami samarali v? mustahkam esda olib qoladilar. Boshqa bir odamlar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas. Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira). 20 II-bob. A.A.Smirnovning xotira psixologiyasiga qо‘shgan xissasi 2.1. A.A.Smirnov ilmiy tadqiqotlarida xotirada ma’lumotlarni saqlash masalalari Ushbu tadqiqotlarda olingan natijalarning ahamiyati shundaki, ular yosh bolalarda mantiqiy yodlashning ancha boy imkoniyatlarini ochib berdi. Bu ularni ta'limda muvaffaqiyatli qo'llash yo'llarini aniqlash - o'quv materialini o'zlashtirish samaradorligini oshirish imkonini berdi. Ular xotiraning tabiati va uning rivojlanishi haqidagi g'oyalarni o'zgartirdilar. Mnemonika texnikasini o‘rgatish bo‘yicha amaliy formativ mashg‘ulotlar o‘tkazish imkoniyati paydo bo‘ldi. A.A. Smirnov shaxsiy xotirani rivojlantirishda ikki tomonlama - ijtimoiy va tabiiy qat'iyatni e'lon qildi. Rus fanida u xotiraning individual farqlari muammosini alohida muammo sifatida qo'yishda ham ustuvor ahamiyatga ega. U birinchi marta rus psixologiyasida "mnemik qobiliyatlar" tushunchasini kiritdi, ularni tezkorlik, aniqlik va yodlash kuchidagi individual farqlar sifatida tushundi. Muallif tomonidan taklif etilgan ikkita tadqiqot strategiyasini o'zida mujassam etgan yangi yondashuv: "chuqur analitik" va "sintetik kenglik" mnemonik qobiliyatlarni miya mexanizmlari bilan chambarchas bog'liq holda va bir vaqtning o'zida individual ravishda ko'rib chiqishga imkon beradi. shaxsiy xususiyatlar (motivatsiya, xarakter xususiyatlari, temperament va boshqalar). Tahlilning uchta darajasida olingan faktlarning butun to'plami: psixologik, psixofiziologik va xulq-atvor, mnemonik qobiliyatlarning ikkita asosiy turini tanlashni asoslaydi: axborotni olish va qayta ishlash. Birinchisi vizual ob'ektlarni xotirada aniq, batafsil saqlash qobiliyatini va vizual izning o'zi uzoq muddatli oqimini anglatadi. Aniqlangan faktlar yodlashda tasvirlashning asosan majoziy shakllaridan foydalanishga individual tendentsiyaga asoslangan degan fikrni taqdim etishga olib keldi. Bu kognitiv qobiliyatlarning turiga va umuman shaxsning individualligiga qarab individual barqaror xususiyat bo'lib chiqadi. Mnemonik qobiliyatlarning ikkinchi turi axborotni yuqori darajadagi umumlashtirish tizimiga aylantirishga yordam beradigan materialni ichki tashkil etish usullari va usullarini, tasniflash va abstraktsiyalash usullarini egallash qobiliyati bilan bog'liq. Olingan natijalar shuni aytishga imkon beradiki, bu turdagi mnemonik qobiliyatlar xotira va fikrlash jarayonlari o'rtasidagi bog'liqlikning 21 individual o'ziga xosligini belgilaydi; darajali tuzilishga ega bo‘lib, u xotirada tashkil etishning kategorik va tematik shakllarining xususiyatlariga asoslanadi. Ajablanarlisi (mnemonik qobiliyatlarning tabiatini tushunish nuqtai nazaridan) ular badiiy va aqliy xarakterga ega bo'lgan odamlar orasida eng ko'p farqlanishi aniqlangan haqiqatdir. Matematik qobiliyatlari aniq bo'lgan maktab o'quvchilari xotirada ob'ektlar tasvirlarini sxematik, umumlashtirilgan saqlash tendentsiyasini, tushunchalarning kategorik xususiyatlarini va ularning munosabatlarini kognitiv qayta ishlashning yaxshi rivojlangan darajasini, xotirani tashkil etishning kategorik shaklining yuqori rivojlanishini, yuqori natijalarni ko'rsatdilar. semantik xotiraning barcha turlarida materialni yanada optimal tashkil etish tufayli , o'z tajribasini og'zaki-mantiqiy usullarda tartibga solishning individual sxemasi; aniq adabiy qobiliyatga ega bo'lgan maktab o'quvchilari ob'ektlarning hissiy xususiyatlarini kognitiv qayta ishlashning yaxshi rivojlangan tizimiga, tasvirlashning o'ziga xos majoziy shaklidan foydalanishni afzal ko'rishga, xotirada asl nusxaga yaqin yaxlit tasvirni saqlash qobiliyatiga, tartibga solishning individual sxemasiga ega. obrazli- emotsional usullar orqali amalga oshirilgan tajriba. Ikki turdagi mnemonik qobiliyatlarning (axborotni bosib chiqarish va qayta ishlash uchun) o'rganishdagi rolini o'rganishda ularning bilimlarni o'zlashtirish muvaffaqiyatiga turli xil ta'siri aniqlandi. Masalan, ikki turdagi shaxsiyat va kognitiv qobiliyatlarga ega bo'lgan kasbiy ta'limga ega bo'lgan maktab o'quvchilarida ularning har birining turli fanlarga ta'sirining o'ziga xos og'irligi bir xil emasligi muhimdir. Odatdagi "yozuvchilar" (individuallikning badiiy ombori vakillari) uchun bilimlarni o'zlashtirishda vizual tabiiy va semantik xotira ko'proq rol o'ynaydi. Matematik qobiliyatga ega bo'lgan maktab o'quvchilarining eng vakillik guruhida (fikrlash turiga ega) bu ko'proq darajada semantik eshitish xotirasi. Analitik strategiya yordamida "mnemonik qobiliyatlar" atamasi orqasida yashiringan jarayonlar va tuzilmalarning sezilarli heterojenligi va ularni ta'minlash uchun miya mexanizmlarining juda ajoyib o'ziga xosligidan dalolat beruvchi ma'lumotlar olindi. Ta'limning turli profilli differentsiatsiyasiga ega bo'lgan maktab o'quvchilarida individual xotira xususiyatlarining motivatsiya, xarakter xususiyatlari, temperament, fikrlash 22 xususiyatlari va asab tizimining individual xususiyatlari bilan o'zaro bog'liqligi aniqlandi. Individuallikning yaxlit tuzilmasida birinchi marta individual xotiraning roli va o'rni operativ tarzda o'rnatildi. Uning xususiyatlari turli xil qobiliyatlarga ega bo'lgan maktab o'quvchilarining tanlangan individuallik turlarida asosiy rol o'ynaydi. Shaxsiylikni mustahkamlovchi va shaxsning individual rivojlanishining o'ziga xosligini aniqlashga qodir bo'lgan asosiy tizim sifatida xotira bo'yicha juda muhim pozitsiya eksperimental asoslanadi. A.A. Smirnov psixologik (A. Smirnov, R. Trubnikova) va psixofiziologiya (E. Golubeva) fanlarini birlashtirgan fanlararo tadqiqotning tashabbuskori bo'ldi, bu uning asab tizimining kuchining ta'siri haqidagi gipotezasini sinovdan o'tkazdi (uning ishlashining xarakteristikasi sifatida). ) yodlangan materialning hajmi va mazmunlilik darajasi kabi xotira ko'rsatkichlari bo'yicha. Smirnov o'zining birinchi monografiyasida shunday yozadi: «Yodda saqlash faqat mnemonik funktsiyaning o'ziga asoslangan o'zini o'zi ta'minlaydigan jarayon emas. U shaxsning barcha jabhalari bilan, uning ruhiy hayotining butun tuzilishi bilan, shaxs mavjudligining o'ziga xos sharoitlari ta'sirida shakllanadigan barcha psixologik fazilatlari bilan bog'liq. U, eng avvalo, xotiraning inson shaxsi bilan ajralmas munosabatiga to‘xtalib, shunday ta’kidlaydi: “Biladigan “ong” emas, “fikr” o‘ylaydigan emas, “xotira” emas, balki eslab, ko‘paytiradi, balki biladi, o‘ylaydi va eslaydi. va har doim faqat tirik, haqiqiy shaxsni, ma'lum bir shaxsni takrorlaydi. Bugungi kunda inson xotirasi ko'p tizimli mavjudot sifatida qaraladi. U nafaqat reproduktiv funktsiyani (ma'lumotni qabul qilish va saqlash), balki juda muhim ishlab chiqarish funktsiyasini ham bajaradi. O'z mohiyatiga ko'ra, barcha jarayonlarni birlashtiruvchi tizim orqali yadro deb hisoblangan xotira insonning ruhiy rivojlanishini belgilaydigan psixikaning integrator funktsiyasini amalga oshiradi. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, A.A.ning maktabi. Smirnov zamonaviy xotira nazariyasini rivojlantirishga qo'shgan hissasi, ko'plab yangi muammolar va tadqiqot yo'nalishlarini (shu jumladan fanlararo) shakllantirish, faktik materiallar bilan to'ldirish va amaliy foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish nuqtai nazaridan. ularning natijalari nafaqat mahalliy, balki dunyo psixologiya fanida ham noyobdir. Smirnov rahbarligida olib borilgan ishlar fundamentallik, eksperimental 23 tadqiqotning yuqori madaniyati va pedagogik amaliyotga e'tiborning o'ziga xos kombinatsiyasi bilan ajralib turadi. Ular bugungi kunda ham o‘z ilmiy qiymatini yo‘qotgani yo‘q. Sovet psixologi Anatoliy Aleksandrovich Smirnov vizual idrok va xotira psixologiyasi sohasidagi eksperimental tadqiqotlari bilan mashhur. U o'z asarlarida ma'lumotni xotirada saqlashning faoliyat turiga, shuningdek yodlashning maqsadi va yo'nalishiga bog'liqligini ko'rsatadi. Ushbu maqolada ushbu tadqiqotlarning faqat birinchi qismi ko'rib chiqiladi. Yodlash natijalari ixtiyorsiz yodlash amalga oshiriladigan faoliyatning mnemonik yo'nalishi bilan qanday aniq bog'liq? Bu savolga javob berish uchun quyidagi tajribalar o'tkazildi. Mavzulardan yaqin o'tmishdagi ba'zi faktlarni eslab qolishlari so'ralgan, ular aniq esda qolmagan. Shu bilan birga, yodlash amalga oshiriladigan faoliyat ma'lum bir xususiyatga ega bo'lib, uzoq vaqt davomida amalga oshirildi. Yodlashning mashg'ulot turiga bog'liqligini aniqlash tadqiqotchilarning vazifasi edi. Bir nechta sub'ektlar ishtirokida ikkita tajriba seriyasi o'tkazildi, ulardan uydan o'qish yoki ish joyiga piyoda borganlarida sodir bo'lgan hamma narsani eslab qolishlari so'ralgan. So'rov sub'ektlar uchun kutilmaganda o'tkazildi va odatda o'qish (ish) boshlanganidan bir yarim-ikki soat o'tgach sodir bo'ldi. Ko'proq savii.uz Bor favikon Mavzular ko'rganlari va eshitganlari, qilganlari, o'ylaganlari va boshdan kechirganlari haqida iloji boricha batafsil ma'lumot berishlari kerak edi. Shu bilan birga, agar ular biron bir tafsilot haqida gapirishni istamasalar, o'zlarini umumiy xususiyatlar bilan cheklashlari yoki hatto ularni eslatishdan butunlay voz kechishlari mumkinligi haqida ogohlantirilib, ular hamma narsa haqida gapirmasliklari va to'liq emasligi haqida ogohlantirdilar. Ushbu tajribalar seriyasining natijalari qanday? Mavzular ular o'ylagan narsadan ko'ra, nima qilganlarini yaxshiroq eslab qolishdi. "Men bu haqda o'yladim, lekin nima ekanligini eslay olmayman" - bu eng tipik javob. Xarakterli jihati shundaki, fikrlar eslab qolingan hollarda ham ular harakatlar bilan bog'liq. Xuddi shu belgi - sayohat paytida ko'rgan yoki eshitgan narsalarning xotiralari. Bu holda sub'ektlar, shuningdek, asosan, ularning harakati bilan, ya'ni ular bajargan faoliyat bilan bog'liq bo'lgan narsalarni eslaydilar. Juda muhim tafsilot: yo'lda to'sqinlik qilgan yoki aksincha, yordam bergan holatlar yaxshiroq eslab qoldi. 24 Mavzular muayyan qiyinchiliklar mavjudligini yoki aksincha, ular bo'lishi mumkin bo'lgan joyda yo'qligini yaxshi esladilar. Ma’lum bo‘lishicha, real voqealar taassurotlari xotirada aqliy tasvir va g‘oyalarga nisbatan ancha yaxshi saqlanadi. Xulosa qilishimiz mumkinki, insonning tabiiy, gologramma xotirasi psixikaning asosiy elementi sifatida birinchi signal tizimiga qaratilgan. Ushbu tizim yuz minglab yillar davomida ishlab chiqilgan va takomillashtirilgan va xotiraning ishlashi uchun aynan shu tizim eng katta ahamiyatga ega. Bu bizning xotiramizning juda muhim xususiyati. Uning bilimi va malakali qo'llanilishi sizga yodlash usullariga urg'uni optimal tarzda o'zgartirishga imkon beradi, xuddi shu harakatlar bilan ancha yuqori samaradorlikka erishadi. Sovet psixologi Anatoliy Aleksandrovich Smirnov eksperimental tadqiqotlarni vizual idrok va xotira psixologiyasi muammolariga bag'ishladi. U o'z asarlarida ma'lumotni xotirada saqlashning u kiritilgan faoliyat tuzilishiga, shuningdek, yodlashning maqsadi va yo'nalishiga bog'liqligini ko'rsatadi. Ushbu maqolada ushbu tadqiqotlarning faqat birinchi qismi ko'rib chiqiladi. Yodlash natijalari ixtiyorsiz yodlash amalga oshiriladigan faoliyatning mnemonik yo'nalishi bilan qanday aniq bog'liq? Hech bo'lmaganda ushbu savolga oydinlik kiritadigan materialni olish uchun quyidagi tajribalar o'tkazildi. Mavzulardan o'zlarining yaqin o'tmishlaridan ba'zi faktlarni eslab qolishlari so'ralgan. Mavzularda eslab qolish uchun hech qanday vazifa yo'q edi - bu faktlar sodir bo'lgan paytda ham, ulardan keyin ham. Ular beixtiyor eslaganlarini eslashlari kerak edi. Shu bilan birga, bu yodlash natijasida amalga oshirilgan faoliyat, boshqa har qanday faoliyat kabi, aniq bir narsaga (va, bundan tashqari, nisbatan uzoq vaqt) qaratilgan edi. Tadqiqotchilarning vazifasi tabiiy hayot sharoitida sodir bo'ladigan yodlashning ushbu faoliyat yo'nalishiga bog'liqligini aniqlash edi. Hammasi bo'lib, bir nechta sub'ektlar bilan ikkita tajriba seriyasi o'tkazildi. Sub'ektlardan uydan institutga, ishlagan joyiga ("ishlash yo'li") borganlarida ular bilan sodir bo'lgan hamma narsani eslab qolishlari so'ralgan. So'rov sub'ektlar uchun kutilmaganda o'tkazildi va odatda ish boshlanganidan 1,5 - 2 soat o'tgach sodir bo'ldi. Mavzular ko'rganlari, eshitganlari, qilganlari, o'ylaganlari, his-tuyg'ularini boshdan kechirganlari haqida iloji boricha batafsil ma'lumot berishlari kerak edi. Shu bilan 25 birga, agar ular biron bir tafsilot haqida gapirishni istamasalar, ular o'zlarining fikrlarida bo'lgan narsalarning eng umumiy tavsifi bilan cheklanib qolishlari yoki hatto qanchalik aniq va aniq ekanligini ko'rsatib, aytishdan butunlay voz kechishlari mumkinligi haqida ogohlantirildi. Ular tasvirlashni xohlamasliklarini to'liq esladilar. Ushbu tajribalar seriyasining umumiy natijalari qanday? Ob'ektlarning xotiralari sub'ektlarning o'ylagan narsalaridan ko'ra ko'proq nima qilganiga bog'liq. Fikrlarning mazmuni kamdan-kam esga olinadi va juda kam uchraydi, garchi sayohat paytida fikrlash haqiqati sub'ektlar uchun shubhasizdir va ular tomonidan ko'p marta aytilgan. "Men bu haqda o'yladim, lekin nima haqida o'ylaganimni eslay olmayman", - bu keltirilgan barcha guvohliklarga eng xos bo'lgan javob. Shu bilan birga, sub'ektlar aniq nima qilganlarini juda yaxshi eslashadi. Xarakterli jihati shundaki, fikrlar eslab qolingan hollarda ham ular sub'ektning harakatlari bilan bog'liq. Yo'lda idrok etilgan narsalarning xotiralari bir xil xarakterga ega. Bu holatda sub'ektlar, shuningdek, asosan ularning harakati bilan bog'liq bo'lgan narsalarni eslashadi, ya'ni. ular qilayotgan faoliyati bilan. Juda muhim tafsilot: yo'lda to'sqinlik qilgan yoki aksincha, yordam bergan holatlar yaxshiroq eslab qoldi. Muayyan qiyinchiliklarning mavjudligi yoki aksincha, ular bo'lishi mumkin bo'lgan joyda, ular kutilgan yoki odatda sodir bo'lgan joyda yo'qligi - bu har bir mavzu bo'yicha guvohliklarning muhim qismining mazmunidir. Ma’lum bo‘lishicha, real voqealar taassurotlari xotirada aqliy tasvir va g‘oyalarga nisbatan ancha yaxshi saqlanadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, insonning tabiiy, gologramma xotirasi psixikaning asosiy elementi sifatida birinchi signal tizimiga qaratilgan. Bu odamlarda yuz minglab yillar davomida rivojlangan va takomillashgan birinchi signal tizimining faoliyati edi va aynan shu faoliyat xotira ishida maksimal, tabiiy aks ettirilgan. Bu bizning xotiramizning juda muhim xususiyati bo'lib, uni bilish va undan to'g'ri foydalanish bizga yodlash usullariga urg'uni optimal tarzda o'zgartirishga, xuddi shu harakatlar bilan ancha yuqori samaradorlikka erishishga imkon beradi. Xususan, yodlash texnikasi. Ma'lumki, xotira fonida ma'lum bir ko'cha (yo'lda joylashtirish) yoki ma'lum bir xona (xona yoki Tsitseron usuli) yordamida biz "to'xtatilgan holatda" yodlashdan ko'ra ancha yaxshi eslaymiz. Xotira ishining aynan shu 26 xususiyatidan kelib chiqib, men "fon xotira kartalari" deb atagan yodlash texnikasiga e'tibor qaratiladi. Sovet psixologi Anatoliy Aleksandrovich Smirnov eksperimental tadqiqotlarni vizual idrok va xotira psixologiyasi muammolariga bag'ishladi. U o'z asarlarida ma'lumotni xotirada saqlashning u kiritilgan faoliyat tuzilishiga, shuningdek, yodlashning maqsadi va yo'nalishiga bog'liqligini ko'rsatadi. Ushbu maqolada ushbu tadqiqotlarning faqat birinchi qismi ko'rib chiqiladi. Yodlash natijalari ixtiyorsiz yodlash amalga oshiriladigan faoliyatning mnemonik yo'nalishi bilan qanday aniq bog'liq? Hech bo'lmaganda ushbu savolga oydinlik kiritadigan materialni olish uchun quyidagi tajribalar o'tkazildi. Mavzulardan o'zlarining yaqin o'tmishlaridan ba'zi faktlarni eslab qolishlari so'ralgan. Mavzularda eslab qolish uchun hech qanday vazifa yo'q edi - bu faktlar sodir bo'lgan paytda ham, ulardan keyin ham. Ular beixtiyor eslaganlarini eslashlari kerak edi. Shu bilan birga, bu yodlash natijasida amalga oshirilgan faoliyat, boshqa har qanday faoliyat kabi, aniq bir narsaga (va, bundan tashqari, nisbatan uzoq vaqt) qaratilgan edi. Tadqiqotchilarning vazifasi tabiiy hayot sharoitida sodir bo'ladigan yodlashning ushbu faoliyat yo'nalishiga bog'liqligini aniqlash edi. Yandex o'yinlar AD • 0+ Tanaffus qiling! Dama o'ynang Rus shashka. Oddiy o'yin qoidalari. Kompyuter bilan raqobatlashing va g'alaba qozoning! jangarilar Qo'shimcha ma'lumot olish uchun okgnn.info AD Himankers elimini shu yerda sotib oling! Ulgurji savdo! Yuqori yuklarga mo'ljallangan langar TE100. Muayyan vazifa uchun ankrajni tanlash Kompaniyamiz haqida Bizning ishlab chiqarish Nega biz Mahsulot sertifikatlari Sotib olish Hammasi bo'lib, bir nechta sub'ektlar bilan ikkita tajriba seriyasi o'tkazildi. Sub'ektlardan uydan institutga, ishlagan joyiga ("ishlash yo'li") borganlarida ular bilan sodir bo'lgan hamma narsani eslab qolishlari so'ralgan. So'rov sub'ektlar uchun kutilmaganda o'tkazildi va odatda ish boshlanganidan 1,5 - 2 soat o'tgach sodir bo'ldi. Mavzular ko'rganlari, eshitganlari, qilganlari, o'ylaganlari, his-tuyg'ularini boshdan kechirganlari haqida iloji boricha batafsil ma'lumot berishlari kerak edi. Shu bilan birga, agar ular biron bir tafsilot haqida gapirishni istamasalar, ular o'zlarining fikrlarida bo'lgan narsalarning eng umumiy tavsifi bilan cheklanib qolishlari yoki hatto qanchalik aniq va aniq ekanligini 27 ko'rsatib, aytishdan butunlay voz kechishlari mumkinligi haqida ogohlantirildi. Ular tasvirlashni xohlamasliklarini to'liq esladilar. Ushbu tajribalar seriyasining umumiy natijalari qanday? Ob'ektlarning xotiralari sub'ektlarning o'ylagan narsalaridan ko'ra ko'proq nima qilganiga bog'liq. Fikrlarning mazmuni kamdan-kam esga olinadi va juda kam uchraydi, garchi sayohat paytida fikrlash haqiqati sub'ektlar uchun shubhasizdir va ular tomonidan ko'p marta aytilgan. "Men bu haqda o'yladim, lekin nima haqida o'ylaganimni eslay olmayman", - bu keltirilgan barcha guvohliklarga eng xos bo'lgan javob. Shu bilan birga, sub'ektlar aniq nima qilganlarini juda yaxshi eslashadi. Xarakterli jihati shundaki, fikrlar eslab qolingan hollarda ham ular sub'ektning harakatlari bilan bog'liq. Yo'lda idrok etilgan narsalarning xotiralari bir xil xarakterga ega. Bu holatda sub'ektlar, shuningdek, asosan ularning harakati bilan bog'liq bo'lgan narsalarni eslashadi, ya'ni. ular qilayotgan faoliyati bilan. Juda muhim tafsilot: yo'lda to'sqinlik qilgan yoki aksincha, yordam bergan holatlar yaxshiroq eslab qoldi. Muayyan qiyinchiliklarning mavjudligi yoki aksincha, ular bo'lishi mumkin bo'lgan joyda, ular kutilgan yoki odatda sodir bo'lgan joyda yo'qligi - bu har bir mavzu bo'yicha guvohliklarning muhim qismining mazmunidir. Ma’lum bo‘lishicha, real voqealar taassurotlari xotirada aqliy tasvir va g‘oyalarga nisbatan ancha yaxshi saqlanadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, insonning tabiiy, gologramma xotirasi psixikaning asosiy elementi sifatida birinchi signal tizimiga qaratilgan. Bu odamlarda yuz minglab yillar davomida rivojlangan va takomillashgan birinchi signal tizimining faoliyati edi va aynan shu faoliyat xotira ishida maksimal, tabiiy aks ettirilgan. Bu bizning xotiramizning juda muhim xususiyati bo'lib, uni bilish va undan to'g'ri foydalanish bizga yodlash usullariga urg'uni optimal tarzda o'zgartirishga, xuddi shu harakatlar bilan ancha yuqori samaradorlikka erishishga imkon beradi. Xususan, yodlash texnikasi. Ma'lumki, xotira fonida ma'lum bir ko'cha (yo'lda joylashtirish) yoki ma'lum bir xona (xHozirgi kunda A.A nomini tilga olish. Smirnovni ba'zan xotira psixologiyasiga bag'ishlangan bir nechta asarlarda uchratish mumkin. Uning ushbu muammoga bag'ishlangan ajoyib asarlari, birinchi navbatda, "Xotira psixologiyasi" (1948) rus psixologiya fanining Oltin fondiga kiritilgan. Bu asarlardan boshqa hech narsa 28 yaratmagan bo‘lsa ham, uning fanimiz tarixidagi o‘rnini haqli ravishda sharafli deb atash mumkin edi. Biroq, uning hissasi tugamaydi. Smirnovning psixologiyaning turli sohalarida olib borgan ko'plab tadqiqotlari va uning misli ko'rilmagan tashkiliy sa'y-harakatlari uni XX asr rus psixologiyasidagi asosiy shaxslarning birinchi qatoriga qo'ydi. Anatoliy Aleksandrovich Smirnov 1894 yil 5 noyabrda Moskva yaqinidagi Ruza shahrida advokat oilasida tug'ilgan. U onasidan erta ayrilib, Varshavada (o‘sha paytda Rossiya imperiyasining viloyat markazlaridan biri) xolasi qo‘lida tarbiyalangan, 1912 yilda gimnaziyani tamomlagan. Oliy ma’lumotni Moskvaning tarix-filologiya fakultetida olgan. Universitet. Universitetga qabul qilingan yili G.I. rahbarligida ish boshlandi. Chelpanov nomidagi Psixologiya instituti (rasmiy ravishda ikki yildan keyin, 1914 yilda ochilgan). Smirnov psixologiya bilan qiziqdi, seminarlar va tadqiqot ishlarida faol ishtirok etdi. U allaqachon Chelpanov ta'sirida birinchi bo'lib assotsiativ psixologiya nuqtai nazaridan yondashgan xotira muammosi bilan qiziqdi. Chelpanov unga katta hamdardlik bilan munosabatda bo'ldi va unda eksperimental psixologiyani chinakam rivojlantira oladigan avlod vakilini ko'rdi. To'g'ri, Chelpanovning o'zi bu tadqiqotlarning falsafiy jihatiga katta ahamiyat bergan, Smirnov esa masalaning falsafiy tomoniga unchalik qiziqmagan - u ruhiy hodisalarni eksperimental fan usullaridan foydalangan holda o'rganishni, faktlarni tahlil qilish va umumlashtirishni va har qanday fanni qurishni afzal ko'rgan. nazariya shu asosda. Uning 1914–1915 yillarda olib borilgan birinchi ilmiy tadqiqoti “Vakilliklarning aniqlovchi va assotsiativ oqimi to‘g‘risida” deb nomlangan; mavzular Cholpanovskiy "seminariyasi" ning boshqa talabalari - A.F. Losev (keyinchalik yirik faylasuf), N.I. Jinkin, P.A. Shevarev, S.V. Kravkov (kelajakda - taniqli sovet psixologlari). app.payme.uz AD 1916 yilda Smirnov universitetni tugatdi va birinchi darajali diplom bilan taqdirlandi. O'sha yili u Mariya Fedorovna Kapustinskayaga uylandi, u barcha masalalarda uning sodiq hamrohi bo'ldi. O'sha paytda odamlar hali ham "o'lim bizni ajratmaguncha" formulasini jiddiy qabul qilishgan va unga muvofiq yashashgan - Smirnovlarning turmush o'rtoqlari 64 yil birga yashashgan. A.A. Smirnov - otliq ofitser Birinchi jahon urushi bo‘ldi, universitet bitiruvchisi darhol 29 harbiy xizmatga chaqirildi. Smirnov otliq qo'shinda bir yildan ko'proq vaqt xizmat qildi va 1918 yil boshida u xizmat qilgan armiyaning o'zi mavjud bo'lmaganligi sababli demobilizatsiya qilindi. 1918 yil fevral oyidan boshlab u Moskva shahar kengashining madaniy ta'lim bo'limida instruktor, keyin Moskva markaziy ishchilar kooperativining shunga o'xshash bo'limida o'smir ishchilar to'garaklarini tashkil etish bo'yicha instruktor bo'lib ishladi. Iyun oyida u yana chaqirildi - bu safar Qizil Armiyaga, ammo faqat ko'ngilli maqomida (sobiq chor zobitlariga ishonchsizlik ta'sir ko'rsatdi). Smirnov faqat 1921 yil avgust oyida demobilizatsiya qilindi. Shu paytdan boshlab uning butun hayoti Moskva universitetlari va ilmiy-tadqiqot institutlari, birinchi navbatda, Moskva davlat universitetining Psixologiya instituti (hozirgi Rossiya Ta'lim Akademiyasi Psixologiya instituti) bilan bog'liq edi. demobilizatsiyadan keyin ish boshladi va qisqa tanaffus bilan (1923-1933) umrining oxirigacha ishladi va 28 yil direktor lavozimini egalladi. 1921 yilda Psixologiya institutida sezilarli qayta tashkil etish bo'lib o'tdi, xususan, direktor saylovi tashkil etildi. Bu lavozim, "idealistik o'tmish"iga qaramay, Chelpanov tomonidan saqlanib qoldi - uning nomzodi Ilmiy kengashning ko'pchilik ovozi bilan qo'llab-quvvatlandi. Smirnov 1922 yil yanvar oyidan boshlab birinchi darajali ilmiy xodim (zamonaviy tilda katta ilmiy xodim) lavozimini egalladi. U ishda faol ishtirok etdi va vakilliklarni o'rganishni davom ettirdi. Ushbu mavzu bo'yicha u 1923 yil yanvar oyida bo'lib o'tgan birinchi Butunrossiya psixonevrologik kongressida ma'ruza qildi, ammo kongressning asosiy voqeasi ilmiy ishlarni muhokama qilish emas, balki K.N. Psixologiyani marksistik asoslarda qayta qurish uchun kurashga rahbarlik qilgan Kornilov. Ushbu kurashning natijalari Psixologiya instituti va uning xodimlari taqdirida o'z aksini topdi. 1923 yil noyabr oyida Chelpanov institut rahbariyatidan chetlashtirildi va uning ko'plab talabalari, shu jumladan Smirnov ham u bilan birga institutni tark etishdi.ona yoki Tsitseron usuli) yordamida biz "to'xtatilgan holatda" yodlashdan ko'ra ancha yaxshi eslaymiz. 1924 yil yanvar oyidan Smirnov Sinfdan tashqari ish usullari institutida katta ilmiy xodim bo'ldi. 1931 yil yanvar oyida u Oliy maktablar institutining professori bo'ldi. U o'qituvchilik faoliyatini tark etmadi. Bu davrda uning ilmiy qiziqishlarining asosiy yo'nalishi bolani pedologiyaga muvofiq 30 o'rganish muammolari, shuningdek, psixotexnika muammolari (asosan kasbiy o'zini o'zi belgilash) edi. Pedologiya sohasida Smirnovning eng muhim asarlari 4 nashrdan o'tgan "Bolalar va o'smirlar psixologiyasi" (1926) va "Inson xulq-atvorini o'qitish bilan bog'liq holda pedologiyaga kirish" (1927). Bola rivojlanishini o'rganishga murojaat qilib, u o'sha vaqtga qadar to'plangan tadqiqotlar natijalarini jamladi va ularga o'g'illari (bu ishni kimga bag'ishlagan) haqida o'z kuzatishlari natijalarini qo'shdi. Bu ishlarda boshlang'ich tamoyil evolyutsion-genetik yondashuv edi. Smirnovning leytmotivi - bolani doimiy rivojlanayotgan mavjudot sifatida ko'rish kerak. Bundan tashqari, bolaning shaxsiyati va xulq-atvorining har bir xususiyatini ma'lum bir yoshdagi bolaga xos bo'lgan boshqa barcha xarakterli xususiyatlar bilan chambarchas bog'liq holda ko'rib chiqish zarurligini ta'kidladi. Yoshga qarab, u bir xil xarakterli xususiyat turli xil psixologik ildizlarga ega bo'lishi mumkinligini aniq ko'rsatdi. Smirnov turli yosh davrlarida bolaning rivojlanishining ko'p qirrali rasmini yaratdi, uning eng muhim xususiyatlarida bolaning aqliy va jismoniy rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini, kognitiv jarayonlarni shakllantirish xususiyatlarini, o'yinning ahamiyatini va bolada mehnatning boshlang'ich shakllarini ko'rib chiqdi. hayoti, bolalar rasmining roli va uning bolaning ichki dunyosini bilishdagi ahamiyati . Kitoblarning asosli ilmiy mazmuni taqdimotning qulay shakli va amaliy foydali tavsiyalar bilan birlashtirildi. beeline.uz AD O'sha yillarda yozilgan maqolalarida Smirnov pedagogik amaliyot uchun doimo dolzarb bo'lgan maktab faoliyati muammosini ham ko'rib chiqdi. Bu muammo, ta'kidladi u, tor pedagogik bo'lishi mumkin emas. Asosiy vazifa talabalarning muvaffaqiyatsizligi sabablarini, manbalarini tushunishdir. Va buning uchun bolani nafaqat uning maktabdagi muvaffaqiyati tomondan bilish, balki uning hayotining boshqa jihatlarini, tanasi va shaxsiyatining xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. "Maktab muvaffaqiyatini hisobga olish bola shaxsini kengroq, pedologik o'rganishning ajralmas qismi bo'lishi kerak, aniqrog'i: ro'yxatga olish ma'lumotlari faqat ushbu tadqiqot fonida haqiqiy ma'noga ega bo'ladi", dedi Smirnov. Buxgalteriya hisobining qaysi shakllari ushbu talablarga eng mos keladi? — soʻradi Smirnov. Va men test usuli bu borada bir qator afzalliklarga ega degan xulosaga 31 keldim. Ammo u bir qator xavf-xatarlarni va muhim kamchiliklarni ham o'z ichiga oladi. Ularning oldini olish uchun testlarni juda ehtiyotkorlik bilan tuzish va ularning yordami bilan olingan natijalarni tahlil qilish kerak. Smirnov bu masalaga eng jiddiy e'tibor berdi. Uning muharrirligi ostida maktab testlaridan foydalanish bo'yicha batafsil uslubiy qo'llanma (Maktab testlari, 1929) nashr etildi, unda testlarni qurish tamoyillari, ularni o'tkazish texnikasi va natijalarni sharhlash belgilandi. To'plam test sinovlarining aniq maqsadini qo'ydi - "zamonaviy maktab o'quvchisining bilim va ko'nikmalarining haqiqiy zaxirasini qat'iy belgilangan shaklda so'rov o'tkazish imkoniyatini berish va shu bilan uni to'ldirish mumkin bo'lgan materiallarni olish. aniq mazmunli maktab dasturlarining umumiy konturlari." 32 2.2. A.A.Smirnov tomonidan tashkillangan laboratoriyada о‘tkazilgan tadqiqotlar tavsifi Anatoliy Aleksandrovich Smirnov 1894 yil 5 noyabrda Moskva yaqinidagi Ruza shahrida advokat oilasida tug'ilgan. U onasidan erta ayrilib, Varshavada (o‘sha paytda Rossiya imperiyasining viloyat markazlaridan biri) xolasi qo‘lida tarbiyalangan, 1912 yilda o‘rta maktabni tamomlagan. Oliy maʼlumotni Moskva universitetining tarix-filologiya fakultetida olgan. Universitetga qabul qilingan yili G.I. rahbarligida ish boshlandi. Chelpanov nomidagi Psixologiya instituti (rasmiy ravishda ikki yildan keyin, 1914 yilda ochilgan). Smirnov psixologiya bilan qiziqdi, seminarlar va tadqiqot ishlarida faol ishtirok etdi. U allaqachon Chelpanov ta'sirida birinchi bo'lib assotsiativ psixologiya nuqtai nazaridan yondashgan xotira muammosi bilan qiziqdi. Chelpanov unga katta hamdardlik bilan munosabatda bo'ldi va unda eksperimental psixologiyani chinakam rivojlantira oladigan avlod vakilini ko'rdi. To'g'ri, Chelpanovning o'zi bu tadqiqotlarning falsafiy tomoniga katta ahamiyat bergan, Smirnov esa masalaning falsafiy tomoniga unchalik qiziqmagan - u ruhiy hodisalarni eksperimental fan usullaridan foydalangan holda o'rganishni, faktlarni tahlil qilish va umumlashtirishni va har qanday fanni qurishni afzal ko'rgan. Uning 1914-1915 yillarda olib borgan birinchi ilmiy tadqiqoti “Vakilliklarning aniqlovchi va assotsiativ oqimi to‘g‘risida” deb nomlangan; mavzular Chelpanov "seminariyasi" ning boshqa talabalari - A.F. Losev (keyinchalik yirik faylasuf), N.I. Jinkin, P.A. Shevarev, S.V. Kravkov (kelajakda - taniqli sovet psixologlari). 1916 yilda Smirnov universitetni tugatdi va birinchi darajali diplom bilan taqdirlandi. O'sha yili u Mariya Fedorovna Kapustinskayaga uylandi, u barcha masalalarda uning sodiq hamrohi bo'ldi. O'sha paytda odamlar hali ham "o'lim bizni ajratmaguncha" formulasini jiddiy qabul qilishgan va unga muvofiq yashashgan - Smirnovlarning turmush o'rtoqlari 64 yil birga yashashgan. Birinchi jahon urushi boshlandi va universitet bitiruvchisi darhol harbiy xizmatga chaqirildi. Smirnov otliq qo'shinda bir yildan ko'proq vaqt xizmat qildi va 1918 yil boshida u xizmat qilgan armiyaning o'zi mavjud bo'lmaganligi sababli demobilizatsiya qilindi. 1918 yil fevral oyidan boshlab u Moskva shahar 33 kengashining madaniy ta'lim bo'limida instruktor, keyin Moskva markaziy ishchilar kooperativining shunga o'xshash bo'limida o'smir ishchilar uchun to'garaklar tashkil etish bo'yicha instruktor bo'lib ishladi. Iyun oyida u yana chaqirildi - bu safar Qizil Armiyaga, ammo faqat ko'ngilli maqomida (sobiq chor zobitlarining ishonchsizligi ta'sirlandi). Smirnov faqat 1921 yil avgustda demobilizatsiya qilindi. Shu paytdan boshlab uning butun hayoti Moskva universitetlari va ilmiy-tadqiqot institutlari, birinchi navbatda, Moskva davlat universitetining Psixologiya instituti (hozirgi Rossiya ta'lim akademiyasining Psixologiya instituti) bilan bog'liq bo'lib, u erda demobilizatsiyadan keyin ish boshlagan va - qisqa tanaffus (1923-1933) - umrining oxirigacha, 28 yil davomida direktor lavozimida ishlagan. 1921 yilda Psixologiya institutida sezilarli qayta tashkil etish bo'lib o'tdi, xususan, direktor saylovi tashkil etildi. Bu lavozim, "idealistik o'tmish"iga qaramay, Chelpanov tomonidan saqlanib qoldi - uning nomzodi Ilmiy kengashning ko'pchilik ovozi bilan qo'llab-quvvatlandi. Smirnov 1922 yil yanvar oyidan boshlab birinchi darajali ilmiy xodim (zamonaviy tilda katta ilmiy xodim) lavozimini egalladi. U ishda faol ishtirok etdi va vakilliklarni o'rganishni davom ettirdi. Ushbu mavzu bo'yicha u 1923 yil yanvar oyida bo'lib o'tgan birinchi Butunrossiya psixonevrologik kongressida taqdimot qildi. Biroq, qurultoyning asosiy voqeasi ilmiy ishlarni muhokama qilish emas, balki K.N.ning ma'ruzasi edi. Psixologiyani marksistik asoslarda qayta qurish uchun kurashga rahbarlik qilgan Kornilov. Ushbu kurashning natijalari Psixologiya instituti va uning xodimlari taqdirida o'z aksini topdi. 1923 yil noyabr oyida Chelpanov institut rahbariyatidan chetlashtirildi, uning ko'plab talabalari, shu jumladan Smirnov ham u bilan birga institutni tark etishdi. 1924 yil yanvar oyidan Smirnov Maktabdan tashqari ish usullari institutida katta ilmiy xodim bo'ldi. 1931 yil yanvar oyida u Oliy maktablar institutining professori bo'ldi. U o'qituvchilik faoliyatini tark etmadi. Bu davrda uning ilmiy qiziqishlarining asosiy yo'nalishi bolani pedologiyaga muvofiq o'rganish muammolari, shuningdek, psixotexnika muammolari (asosan kasbiy o'zini o'zi belgilash) edi. Pedologiya sohasida Smirnovning eng muhim asarlari to'rtta nashrdan o'tgan "Bolalar va o'smirlar psixologiyasi" (1926) va "Inson xulq-atvorini o'qitish bilan bog'liq holda 34 pedologiyaga kirish" (1927) edi. Bola rivojlanishini o'rganishga murojaat qilib, u o'sha vaqtga qadar to'plangan tadqiqotlar natijalarini jamladi va ularga o'g'illari (bu ishni kimga bag'ishlagan) haqida o'z kuzatishlari natijalarini qo'shdi. Bu ishlarda boshlang'ich tamoyil evolyutsion-genetik yondashuv edi. Smirnovning leytmotivi - bolani doimiy rivojlanayotgan mavjudot sifatida ko'rish kerak. Bundan tashqari, u bolaning shaxsiyati va xatti-harakatlarining har bir xususiyatini boshqalar bilan chambarchas bog'liq holda hisobga olish kerakligini ta'kidladi. 1933 yil yanvar oyida Smirnov Psixologiya institutiga qaytib keldi va umrining oxirigacha u bilan ajralmadi. Butunittifoq Bolsheviklar Kommunistik partiyasi Markaziy Qo'mitasining "Xalq ta'lim komissarligi tizimidagi pedologik buzilishlar to'g'risida" (1936) qaroridan so'ng, Smirnov "tavba qilish" dan qochib qutula olmadi va "pedologik buzuqliklarni" tanqid qilishga majbur bo'ldi. maktabda, xususan, E. Torndike va C. Spearman asarlaridan foydalanish bilan bog'liq. Shundan so‘ng bir muncha vaqt boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning psixologik muammolarini o‘rgandi va 1938 yildan boshlab xotira laboratoriyasining mudiri bo‘lib, mnemonik jarayonlar bo‘yicha ko‘p yillik tadqiqotlar uchun mustahkam poydevor yaratdi. Uning keng ko'lamli eksperimental materiallarga asoslangan xotira psixologiyasi sohasidagi birinchi yirik ishi 1930-yillarning oxirida mashhur retroaktiv inhibisyon muammosiga bag'ishlangan. Retroaktiv inhibisyonning mavjud nazariyalarini tahlil qilish uni keyingi tadqiqotlarni talab qiladigan asosiy muammo bu retroaktiv inhibisyonning oldingi va keyingi faoliyat mazmuniga bog'liqligi degan xulosaga keldi. Tadqiqot mavzusi sifatida u ikkala faoliyatning o'xshashligining ahamiyati va retroaktiv inhibisyonning rivojlanishidagi keyingi faoliyatning qiyinligining roli haqidagi savolni tanladi. Tadqiqot natijasida u oldingi va keyingi faoliyat o'rtasidagi o'xshashlik kamayishi bilan retroaktiv inhibisyon miqdori kamayishini ko'rsatdi. Keyingi faoliyatning qiyinchilik darajasi ham muhim rol o'ynamaydi. Smirnov ishining natijalari nafaqat aqliy faoliyat mexanizmlarini tushunishda muhim fikrlarni aniqlab berdi, balki yodlash bilan bog'liq har qanday amaliy ishlarni 35 tashkil etishga yordam berdi. Keyinchalik Smirnov faollik yondashuviga asoslangan xotira psixologiyasi bo'yicha keng qamrovli tadqiqot dasturini boshladi. Ulug 'Vatan urushi davrida Smirnov urush sharoitlari talab qilgan vazifalarni bajarish bilan bir qatorda tadqiqot va o'qitishni davom ettirdi. 1941 yildan (1952 yilgacha) Moskva davlat universiteti professori. RSFSR Pedagogika fanlari akademiyasining tashkil etilishi munosabati bilan 1944 yil 11 martda Smirnov uning muxbir a'zosi etib tasdiqlandi. 1944 yil aprel oyida u RSFSR APN Psixologiya instituti direktorining o'rinbosari bo'ldi va 1945 yil 5 iyulda institut direktori etib tasdiqlandi. 1947 yil 20 fevralda u RSFSR APNning haqiqiy a'zosi etib saylandi (keyinchalik u akademiya prezidiumi a'zosi etib saylandi va bir muddat vitse-prezident vazifasini bajardi). Bu davrda Smirnovning asosiy ilmiy qiziqishlari faoliyat yoʻnalishi va xarakterining yodlashga taʼsirini oʻrganishga va yodlashda fikrlash jarayonlarining rolini aniqlashga qaratilgan edi. 1940-yillarning oxiriga kelib u xotira psixologiyasiga oid fundamental ishni tugatdi. Yodlash psixologiyasining ko'plab muammolari orasidan Smirnov uchta savollar doirasini tanladi: yodlashning ikkita asosiy turi - ixtiyoriy va ixtiyorsiz nisbati; yodlashning mazmunliligi, yodlash jarayonida fikrlash jarayonlarining xususiyatlari; yodlash jarayonida takrorlashning ma'nosi va vazifalari. Smirnov ixtiyoriy yodlashni tavsiflab, mnemonik yo'nalishning har xil turlarini (aniqlik, to'liqlik, izchillik, esda saqlash kuchi bo'yicha), ularning manbalari va yodlash samaradorligiga ta'sirini ko'rib chiqdi. U yodlash motivlari muammosini, ularning unumdorligi uchun ahamiyatini e'tiborsiz qoldirmadi. U beixtiyor yodlash jarayonlarini tahlil qilish jarayonida uning faoliyat yo`nalishiga, mazmuni va tabiatiga bog`liqligini ishonchli tarzda ko`rsatib berdi. Ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlashni qiyosiy tahlil qilib, Smirnov ularning har birining afzalliklari qanday sharoitlarda namoyon bo'lishini aniqladi, ularning nisbati bo'yicha yosh farqlarini qayd etdi va insonning haqiqiy hayotiy amaliyotida ularning doimiy munosabatini ko'rsatdi. Olingan ma'lumotlar ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlash o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikning umumiy naqshini shakllantirishga imkon berdi: 36 yodlashning u yoki bu turining afzalligi uning faoliyat maqsadiga muvofiqligi darajasiga, aniqlangan intellektual faoliyat darajasiga bog'liq. faoliyatning tabiatiga ko'ra. Yodlash jarayonida psixik jarayonlarning xususiyatlarini o'rganib, Smirnov xotira va fikrlash jarayonlari o'rtasidagi munosabatlarning ikki tomonlama xususiyatini, ularning o'zaro ta'sirini tasdiqlovchi katta hajmdagi eksperimental material oldi. Shu nuqtai nazardan, u esda saqlashda tushunishning rolini o'rganib chiqdi, ular o'rtasida ham ijobiy, ham salbiy o'zaro ta'sir qilish imkoniyatini ko'rsatdi, bu jarayonlarning rivojlanishida yoshga bog'liq dinamikani ochib berdi. Ushbu tadqiqot tufayli yodlashning mazmunliligi muammosi jonli, aniq mazmun bilan to'ldirildi va haqiqiy pedagogik amaliyotga kirish imkoniyatiga ega bo'ldi.Smirnovning "Xotira psixologiyasi" (1948) monografiyasi doimiy ilmiy qadriyat va jahon miqyosida tan olingan fundamental tadqiqotlardan biridir. 1949 yil yanvarda Smirnovga professor ilmiy unvoni berildi va 1951 yil fevralda Oliy attestatsiya komissiyasi unga pedagogika fanlari doktori (psixologiya) ilmiy darajasini olish uchun tasdiqladi. 1958 yilda u 1950-yillarda Smirnov faoliyatining tabiati biroz o'zgardi. Ilmiy ish bilan bir qatorda ko'plab ilmiy va tashkiliy faoliyat bilan shug'ullanishi kerak edi. Lavozim uni nafaqat kasbiy manfaatlariga, balki o'sha davrning butun psixologiya fani uchun muhim bo'lgan muammolarga ham e'tibor berishga majbur qildi. Xususan, ikki akademiyaning Pavlovsk sessiyasidan keyin (1950) psixologiya qiyin vazifaga duch keldi: mafkuraviy yo'nalish bilan ochiq to'qnashuvga kirmasdan (o'sha yillarda u istisno qilingan), shu bilan birga "yuzani qutqarish", o'z g'oyalarini himoya qilish. mustaqillik, maqbul yo'nalish tadqiqotini topish. Va bunda Smirnov muhim rol o'ynadi. Xuddi shu yillarda, uzoq tanaffusdan so'ng (1932 yilda "Psixologiya" jurnali yopildi) psixologlar o'zlarining maxsus jurnallarini nashr etish imkoniyatiga ega bo'lishdi. 1955 yilda "Psixologiya savollari" jurnali paydo bo'la boshladi, uning bosh muharriri Smirnov qisqa tanaffus bilan umrining oxirigacha edi. 1957 yilda Psixologlar jamiyati tuzildi, uning tashkilotida Smirnov ham katta rol o'ynagan va uning birinchi prezidenti bo'lgan. 37 Xuddi shu davrda, uzoq tanaffusdan so'ng, "temir parda" biroz ochildi va sovet olimlari chet ellik hamkasblar bilan aloqa qilish uchun bir qator imkoniyatlarga ega bo'lishdi. 1953 yilda Smirnov Parijdagi Xalqaro bolalar kunlarida sovet olimlari delegatsiyasiga rahbarlik qildi va u erda SSSRda bolalar va ta'lim psixologiyasining rivojlanishi haqida taqdimot qildi. Shuningdek, u boshqa ilmiy forumlarda, xususan, 15 va 16-Xalqaro psixologik kongresslarda ishtirok etgan. 1966 yilda Moskvada 18- Xalqaro psixologik kongress bo'lib o'tdi. U rekord darajadagi ishtirokchilarni birlashtirdi. Qurultoyni o'tkazish juda katta tashkiliy ishlarni talab qildi, buning asosiy yuki Psixologiya instituti xodimlari va tashkiliy qo'mita raisi sifatida Smirnov zimmasiga tushdi. Xotira muammolari haqidagi ma'ruzadan tashqari, Smirnov sovet psixologiyasining rivojlanishiga bag'ishlangan kongressda kechki ma'ruza qildi. Uning nutqi matni rus, frantsuz va ingliz tillarida Moskvada nashr etilgan, keyin esa boshqa mamlakatlardagi ko'plab jurnallarda qayta nashr etilgan. 1966 yil 1 avgustda KPSS Markaziy Qo'mitasi va SSSR Vazirlar Soveti tomonidan RSFSR Pedagogika fanlari akademiyasini Butunittifoqga aylantirish to'g'risida qaror qabul qilindi. Qayta tashkil etish 1969 yil oxirida yakunlandi. O'zgarishlar unga kiritilgan muassasalarga ta'sir qilishi kerak edi. Shu bilan birga, SSSR Fanlar akademiyasi tarkibida yangi Psixologiya institutini yaratish bo'yicha ishlar olib borildi. Shu munosabat bilan APS Psixologiya instituti ishining profilini o'zgartirish, uning tadqiqotini pedagogik psixologiya muammolari bilan cheklash masalasi ko'tarildi. Smirnov xushmuomalalik bilan, lekin juda qat'iy ravishda institutda ilmiy muammolarning butun spektrini, birinchi navbatda, umumiy psixologiya muammolarini ishlab chiqish zarurligini himoya qildi. Uning sa'y-harakatlari tufayli umumiy psixologiya institut nomining bir qismiga aylandi (1970 yil yanvar oyidan boshlab institut SSSR APS Umumiy va pedagogik psixologiya ilmiy-tadqiqot instituti deb nomlangan). 1973 yil yanvar oyida Smirnov xotira laboratoriyasi mudirini saqlab qolgan holda institut direktori lavozimini tark etdi. 1975 yil may oyida u konsalting professori lavozimiga o'tdi. Umri davomidagi so'nggi yirik nashrlardan biri "Individual farqlarning psixologiyasi va psixofiziologiyasi" kitobidagi maqola bo'lib, u uchun uzoq yillik do'sti va hamkasbi B.M. Teplov haqida xotiralar yozgan. 1980 yil 24 38 may A.A. Smirnov ketdi. Psixologiya instituti xodimlarining qarori bilan Katta auditoriyaga kiraverishda, unda Ilmiy kengash majlislari A.A. Smirnov o'ttiz yil davomida yodgorlik lavhasi doimiy ravishda o'rnatildi. 39 II bob yuzasidan xulosalar Smirnovning psixotexnika bo'yicha ishlari bir xil aniq, amaliy yo'naltirilgan maqsadlarga ega edi. Bu sohadagi eng muhimi "Kasblar psixologiyasi" (1927) monografiyasi edi. Nazariy jihatdan kasb tanlashda psixofiziologik, iqtisodiy va ijtimoiy omillarga asoslanishi kerakligi hammaga ayon. Biroq, real hayotda o'sha asoslarning tasodifiyligi va tasodifiyligi oshkor bo'ladi, ular tufayli ko'pchilik hayotiy kasb muammosini hal qiladi. Bundan shaxs ham, jamiyat ham aziyat chekmoqda. Shuning uchun kasb tanlashni ilmiy tashkil etish zarur. Smirnov o'z monografiyasida bunday tashkilotning asosiy yo'llarini (kasbga yo'naltirish, kasbiy maslahat, kasb tanlash) ko'rsatdi, bu uning vositalarini (birinchi navbatda, kasbiy yaroqlilikni o'rganishning adekvat usullari) va professiogrammalarni ishlab chiqish tamoyillarini ko'rsatdi. U shaxsiy omilga e'tibor qaratdi va bir qator ishchi kasblarga ularni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan psixo-fiziologik fazilatlar nuqtai nazaridan tavsif berdi. Ushbu pozitsiyalardan turli kasblarni taqqoslash psixotexnik tadqiqotlarning eng muhim yo'nalishlaridan birini aniqlashga yordam berdi. Maktabga kelsak, Smirnov psixotexnik va pedologik muammolarni bir tomirda ko'rib chiqdi. Maktabning vazifalari orasida u psixologik materialga asoslangan kasbiy yo'naltirish va kasbiy maslahat ishlarini ko'rdi (har bir o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini va uning rivojlanish dinamikasini aniqlash, ehtiyoj va qiziqishlarni o'rganish va boshqalar). Smirnovning pedologiya va psixotexnika sohasidagi faoliyati muvaffaqiyatli va samarali bo'ldi. Biroq, 20-yillarning oxiriga kelib, fandagi vaziyat keskin o'zgara boshladi. Rasmiy bosimning kuchayishi ostida ilmiy nashrlarning uslubi o'zgardi va mafkuraviy frazeologiyalar majburiy bo'lib qoldi. 40 Xulosa Smirnovning 1932 yilda nashr etilgan maktabda kasbga yo'naltirish to'g'risidagi maqolasi ushbu qiyin davrning yorqin hujjatli dalilidir.Uning mazmuni odatda yaxshi ilmiy materiallarga asoslangan, ammo kirish qismida siyosatsizlik, pedagogik neytralizm, tor kasbiy va kasbiy faoliyatni engish zarurligi allaqachon qayd etilgan. birinchi navbatda kasb tanlash va kasbiy maslahatlashuvni har bir narsani siyosiy-ma’rifiy ish deb hisoblang, uning maqsadi har qanday kasbiy va mehnat faoliyatiga sotsialistik munosabatni to‘g‘ri tushunishdir. Mafkuraviy bosim kuchaydi. Tadqiqotning ilmiy darajasini saqlab qolish tobora qiyinlashdi. Smirnovning pedologiya va psixotexnika sohasidagi faoliyati, xususan, uning "Bolalar va o'smirlar psixologiyasi" kitobi tanqid qilindi (bu tanqidning aks-sadolari hatto 1948 yilda VASKhNIL sessiyasidan keyin Veysmanizm-Morganizm tanqidi bilan bog'liq holda paydo bo'ldi). Bunday vaziyatda Smirnov bu sohada ishlashni to'xtatishga qaror qildi. 1933 yil yanvar oyida Smirnov Psixologiya institutiga qaytib keldi va umrining oxirigacha u bilan birga bo'lmadi. Butunittifoq Bolsheviklar Kommunistik partiyasi Markaziy Qo'mitasining "Maorif Xalq Komissarligi tizimidagi pedologik buzilishlar to'g'risida" (1936) qaroridan so'ng, Smirnov "tavba qilishdan" qochib qutula olmadi va "pedologik buzuqliklarni" tanqid qilishga majbur bo'ldi. maktabda, xususan, E. Torndik va Ch. Spearman asarlaridan foydalanish bilan bog'liq. Shundan so‘ng bir muncha vaqt boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning psixologik muammolarini o‘rgandi va 1938 yildan boshlab xotira laboratoriyasining mudiri bo‘lib, mnemonik jarayonlar bo‘yicha ko‘p yillik tadqiqotlar uchun mustahkam poydevor yaratdi. Keng eksperimental materiallarga asoslangan xotira psixologiyasi sohasidagi birinchi yirik ishi 30-yillarning oxirlarida mashhurlikka bag'ishlangan. retroaktiv tormozlash muammosi. Retroaktiv inhibisyonning mavjud nazariyalarini tahlil qilish uni keyingi tadqiqotlarni talab qiladigan asosiy muammo bu retroaktiv inhibisyonning oldingi va keyingi faoliyat mazmuniga bog'liqligi degan xulosaga keldi. Tadqiqot mavzusi sifatida u ikkala faoliyatning o'xshashligining ahamiyati va retroaktiv inhibisyonning rivojlanishidagi keyingi faoliyatning qiyinligining roli haqidagi savolni tanladi. 41 Tadqiqot natijasida u oldingi va keyingi faoliyat o'rtasidagi o'xshashlik kamayishi bilan retroaktiv inhibisyon miqdori kamayishini ko'rsatdi. Keyingi faoliyatning qiyinchilik darajasi ham muhim rol o'ynamaydi. Smirnov ishining natijalari nafaqat aqliy faoliyat mexanizmlarini tushunishda muhim fikrlarni yoritib berdi, balki yodlash bilan bog'liq har qanday amaliy ishlarni tashkil etishga yordam berdi. Keyinchalik Smirnov faollik yondashuviga asoslangan xotira psixologiyasi bo'yicha keng qamrovli tadqiqot dasturini boshladi. Ulug 'Vatan urushi davrida Smirnov urush sharoitlari talab qilgan vazifalarni bajarish bilan bir qatorda tadqiqot va o'qitishni davom ettirdi. 1941 yildan (1952 yilgacha) Moskva davlat universiteti professori. RSFSR Pedagogika fanlari akademiyasining tashkil etilishi munosabati bilan 1944 yil 11 martda Smirnov uning muxbir a'zosi etib tasdiqlandi. 1944 yil aprel oyida u RSFSR APN Psixologiya instituti direktorining o'rinbosari bo'ldi va 1945 yil 5 iyulda institut direktori etib tasdiqlandi. 1947 yil 20 fevralda u RSFSR APNning haqiqiy a'zosi etib saylandi (keyinchalik u akademiya prezidiumi a'zosi etib saylandi va bir muddat vitse-prezident vazifasini bajardi). Bu davrda Smirnovning asosiy ilmiy qiziqishlari faoliyat yo‘nalishi va xarakterining yod olishga ta’sirini o‘rganishga va fikrlash jarayonlarining yodlashdagi rolini aniqlashga qaratilgan. 40-yillarning oxiriga kelib. xotira psixologiyasiga oid fundamental ishni tugatdi. Yodlash psixologiyasining ko'plab muammolari orasidan Smirnov uchta savollar doirasini tanladi: yodlashning ikkita asosiy turi - ixtiyoriy va ixtiyorsiz nisbati; yodlashning mazmunliligi, yodlash jarayonida fikrlash jarayonlarining xususiyatlari; yodlash jarayonida takrorlashning ma'nosi va vazifalari. Smirnov ixtiyoriy yodlashni tavsiflab, mnemonik yo'nalishning har xil turlarini (aniqlik, to'liqlik, izchillik, esda saqlash kuchi bo'yicha), ularning manbalari va yodlash samaradorligiga ta'sirini ko'rib chiqdi. U yodlash motivlari muammosini, ularning unumdorligi uchun ahamiyatini e'tiborsiz qoldirmadi. U beixtiyor yodlash jarayonlarini tahlil qilish jarayonida uning faoliyat yo`nalishiga, mazmuni va tabiatiga bog`liqligini ishonchli tarzda ko`rsatib berdi. Ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlashni qiyosiy tahlil qilib, Smirnov ularning har birining afzalliklari qanday sharoitlarda namoyon bo'lishini aniqladi, ularning nisbati bo'yicha yosh farqlarini 42 qayd etdi va insonning haqiqiy hayotiy amaliyotida ularning doimiy munosabatini ko'rsatdi. Olingan ma'lumotlar ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlash o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikning umumiy naqshini shakllantirishga imkon berdi: yodlashning u yoki bu turining afzalligi uning faoliyat maqsadiga muvofiqligi darajasiga, aniqlangan intellektual faoliyat darajasiga bog'liq. faoliyatning tabiatiga ko'ra. Yodlash jarayonida psixik jarayonlarning xususiyatlarini o'rganib, Smirnov xotira va fikrlash jarayonlari o'rtasidagi munosabatlarning ikki tomonlama xususiyatini, ularning o'zaro ta'sirini tasdiqlovchi katta hajmdagi eksperimental material oldi. Shu nuqtai nazardan, u esda saqlashda tushunishning rolini o'rganib chiqdi, ular o'rtasida ham ijobiy, ham salbiy o'zaro ta'sir qilish imkoniyatini ko'rsatdi, bu jarayonlarning rivojlanishida yoshga bog'liq dinamikani ochib berdi. Ushbu tadqiqot tufayli yodlashning mazmunliligi muammosi jonli, aniq mazmun bilan to'ldirildi va haqiqiy pedagogik amaliyotga kirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Smirnovning "Xotira psixologiyasi" (1948) monografiyasi doimiy ilmiy qadriyat va jahon miqyosida tan olingan fundamental tadqiqotlardan biridir. 1949 yil yanvarda Smirnovga professor ilmiy unvoni berildi va 1951 yil fevralda Oliy attestatsiya komissiyasi unga pedagogika fanlari doktori (psixologiya) ilmiy darajasini olish uchun tasdiqladi. 1958 yilda u RSFSRda xizmat ko'rsatgan fan arbobi unvonini oldi. 50-yillarda. Smirnov faoliyatining tabiati biroz o'zgargan. Ilmiy ish bilan bir qatorda ilmiy va tashkiliy faoliyatga ham katta e'tibor qaratishi kerak edi. Lavozim uni nafaqat kasbiy manfaatlariga, balki o'sha davrning butun psixologiya fani uchun muhim bo'lgan muammolarga ham e'tibor berishga majbur qildi. Xususan, ikki akademiyaning Pavlovsk sessiyasidan so'ng (1950) psixologiya qiyin vazifaga duch keldi: mafkuraviy yo'nalish bilan ochiq qarama-qarshilikka kirmasdan (o'sha yillarda chiqarib tashlangan), bir vaqtning o'zida "o'z yuzini" saqlab qolish, mustaqilligini himoya qilish, maqbul kanal tadqiqotini topish. Va bunda Smirnov muhim rol o'ynadi. Xuddi shu yillarda, uzoq tanaffusdan so'ng (1932 yilda "Psixologiya" jurnali yopildi) psixologlar o'zlarining maxsus jurnallarini nashr etishga muvaffaq bo'lishdi. 1955 yilda "Psixologiya savollari" jurnali chiqa boshladi va Smirnov umrining oxirigacha qisqa tanaffus bilan bosh muharrir bo'ldi. 1957 yilda Psixologlar jamiyati 43 tuzildi, uning tashkilotida Smirnov ham katta rol o'ynagan va uning birinchi prezidenti bo'lgan. Xuddi shu davrda, uzoq tanaffusdan so'ng, "temir parda" biroz ochildi va sovet olimlari chet ellik hamkasblar bilan aloqa qilish uchun bir qator imkoniyatlarga ega bo'lishdi. 1953 yilda Smirnov Parijdagi Xalqaro bolalar kunlarida sovet olimlari delegatsiyasiga rahbarlik qildi va u erda SSSRda bolalar va ta'lim psixologiyasining rivojlanishi to'g'risida ma'ruza qildi. Shuningdek, u boshqa ilmiy forumlarda, xususan, 15 va 16-Xalqaro psixologik kongresslarda ishtirok etgan. 1966 yilda Moskvada 18-Xalqaro psixologik kongress bo'lib o'tdi. U rekord darajadagi ishtirokchilarni birlashtirdi. Qurultoyni o'tkazish juda katta tashkiliy ishlarni talab qildi, buning asosiy yuki Psixologiya instituti xodimlari va tashkiliy qo'mita raisi sifatida Smirnov zimmasiga tushdi. Xotira muammolari haqidagi ma'ruzadan tashqari, Smirnov sovet psixologiyasining rivojlanishiga bag'ishlangan kongressda kechki ma'ruza qildi. Uning nutqi matni rus, frantsuz va ingliz tillarida Moskvada nashr etilgan, keyin esa boshqa mamlakatlardagi ko'plab jurnallarda qayta nashr etilgan. 1966 yil 1 avgustda KPSS Markaziy Qo'mitasi va SSSR Vazirlar Sovetining RSFSR Pedagogika fanlari akademiyasini Butunittifoqqa aylantirish to'g'risidagi qarori qabul qilindi. Qayta tashkil etish 1969 yil oxirida yakunlandi. O'zgarishlar unga kiritilgan institutlarga ta'sir qilishi kerak edi. Shu bilan birga, SSSR Fanlar akademiyasi tarkibida yangi Psixologiya institutini yaratish bo'yicha ishlar olib borildi. Shu munosabat bilan APS Psixologiya instituti ishining profilini o'zgartirish, uning tadqiqotini pedagogik psixologiya muammolari bilan cheklash masalasi ko'tarildi. Smirnov xushmuomalalik bilan, lekin juda qat'iy ravishda institutda ilmiy muammolarning butun spektrini, birinchi navbatda, umumiy psixologiya muammolarini ishlab chiqish zarurligini himoya qildi. Uning sa'y- harakatlari tufayli umumiy psixologiya institut nomining bir qismiga aylandi (1970 yil yanvar oyidan boshlab institut SSSR APS Umumiy va pedagogik psixologiya ilmiy-tadqiqot instituti deb nomlangan). 44 Фойдаланилган адабиетлар ройхати 1. Р.Аткинсон Человеческая память в процесс обучения. .- Москва.1980.132с 2. Л.Житникова. Учите детей запоминать. Москва «Просвещение» 1988.110 стр 3. Т.А.Уруктаева, Афонькина Ю.А., Практикум подетекой психологии, М, 1995, 165 стр. 4. Р.В.Овчарова Практическая психология в начальное школе – М, 1999, 190 стр 5. П.Я.Гальперин К вопросу об инстинктах у человека // Хрестоматия по детской психологии / Под ред. Г.В. Бурменской. М.,1996. 6. E.G’.G’oziev. “ Umumiy psixologiya” Toshkent, “Universitet”, 2010,542b 7. E.G’G’oziev. Xotira psixologiyasi. –ToshDu , 1994.