Ilmiybaza.uz “ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI” Mavzusida KURS ISHI Ilmiybaza.uz ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI REJA: KIRISH……………………………………………………...…..3 ASOSIY QISM 1. Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi……………………….6 2. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati……….………………………..9 3. Hikoyalarda peyzaj, portret tasviri va monologlar…………………...11 4. Yozuvchi asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikirlari…………....……22 XULOSA……………………………………………………34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………….36 Ilmiybaza.uz KIRISH Shavkat Mirziyoyev: “Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat yashaydi” O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy- amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega. Muhtaram prezidentimiz ushbu fikrlarni bildirar ekan, bugungi hayotimizda adabiyot, san’at va madaniyatning nechog‘lik ahamiyat kasb etishi haqida alohida to‘xtalib o‘tgan. Har bir xalqning ma’naviy yuksalishida oʻsha xalqning is’tedodli ijodkorlari yaratgan madaniy meros katta rol oʻynaydi. Aytish joizki, ulkan soʻz san’atkori Abdulla Qahhorning adabiy merosi xalqimiz ma’naviy tafakkurini komillikka yetaklovchi choʻqqilardan biridir. U betakror ijodkor sifatida ham, ulugʻvor fazilatlarga ega boʻlgan shaxs sifatida ham xalqimiz ma’naviy hayotida mangulikka aylangan siymodir. Abdulla Qahhor xilma-xil janrdagi asarlari bilan ona Yurtimizning yaqin oʻtmishining tarixi va oʻz davrining toʻlaqonli manzarasini, zamondoshlarimizning yuksak fazilatlarini faqat oʻzigagina xos boʻlagan siqiq va tabiiy hamda boy tafakkurga ega boʻlgan ijodiy uslubda tasvirlab adabiyotimizda maktab yaratdi, unga yangi nafas olib kirdi. Abdulla Qahhor hikoyalari bilan nafaqat oʻzbek adabiyotida, balki jahon adabiyotda ham oʻz oʻrniga ega boʻldi. Prezidentimiz birinchi navbatda, eʼtibor Yangi Oʻzbekiston uchun eng katta investitsiya boʻlgan taʼlimni qoʻllab-quvvatlashga qaratishni taʼkidlar ekan, bunda oʻqituvchilarning maqomini, ularning shaʼni va qadr-qimmatini himoya qilishni Konstitutsiyada alohida belgilash zarurligi qayd etildi. Shavkat Mirziyoyev oliy taʼlim tizimidagi korrupsiyani ham keskin tanqid qildi. “Mana oliy taʼlimga kirishdagi korrupsiya yoʻq boʻldi. Lekin oliy taʼlim muassasalari ichidagi Ilmiybaza.uz korrupsiya hali ham saqlanib qolmoqda”. Demak, taʼlimdagi korrupsiyani yoʻq qilish, taʼlim sifatini yaxshilashga olib keladi.1 Mavzuning dolzarbligi: Abdulla Qahhor xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan, yozuvchi, edi. Abdulla Qahhor ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan, hikoyalari tashkil etadi. Mazkur hikoyalarni davr va shaxs talqini nuqtayi nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, …biz hali yurtimizni uning oʻziga xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni toʻliq oʻrganganimiz yoʻq. Mavzuning oʻrganilganlik darajasi: Abdulla Qahhor hayoti, ijodiy merosining qiymati, qadri doimo tanqidchilar va adabiyotshunoslarning diqqat markazida boʻlib kelgan. Adibning ijod namunalari 30-yillardayoq maktab va oliy oʻquv yurtlari dasturlaridan oʻrin olgan. Hozirgacha mustaqilligimizni yanada mustahkamlash, zamondoshlarimiz badiiy-estetik salohiyatini oʻstirishiga xizmat qilib kelmoqda. Abdulla Qahhor hayoti va ijodiy merosining oʻrganilishini shartli ravishda ikki davrga boʻlib oʻrganish maqsadga muvofiq keladi. Abdulla Qahhor hayoti va ijodi davomida turli hayot uchun muhim hisoblangan va namuna bo’lgan asarlarni yozgan. 1. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davr. 2. Mustaqillik davri. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davrlarda G‘afur G‘ulom hayoti va ijodi Oybek, Hamid Olimjon, Homil Yoqubov, Salohiddin Mamajonov, Matyoqub Qoʻshjonov, Naim Karimov, Ozod Sharafiddinov, Baxtiyor Nazarov, Umarali Normatov, Niniel Vladimirova, Sobir Mirvaliyev, Solih Qosimov, Berdiali Imomov, Marhamat Amilova, Sharif Yusupov, Qozoqboy 1 Madamin Madazimov. Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlisga va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasiga munosabat Ilmiybaza.uz Yoʻldoshev, Abdug‘afur Rasulov, Hamidulla Boltaboyev, Tozagul Matyoqubova va boshqa oʻnlab olimlarning diqqatini jalb qilgan. Mavzuning maqsadi: Abdulla Qahhor hayoti va ijodi, uning hikoyanavislik mahoratini oʻrganish. Mavzuning vazifalari: Kurs ishida mavzuning vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi:  Abdulla Qahhor ning mohir hikoyanavis, taniqli nosir sifatida shakllanishi hamda mahoratini oshirib borishiga ta’sir etgan omillarni adabiy ta’sir va badiiy mahorat nuqtayi nazaridan oʻrganish;  yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivojini tahlil va tadqiq qilish;  yozuvchi obrazlarini mehr-shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanish tamoyilini koʻrsatish. Mavzuning ob’ekti: Abdulla Qahhor ijodiy faoliyati, hikoyalari Mavzuning tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan tashkil topgan. Ilmiybaza.uz 1. Abdulla Qahhor hikoyalarining mavzu yo‘nalishi Asli Qoʻqonlik temirchi oilasida tugʻilgan Abdulla Qahhorning bolaligi Qoʻqon va uning atrofidagi qishloqlarda oʻtgan. Keyinchalik yozuvchi oʻzining , “Oʻtmishdan ertaklar” asarida bu haqida batafsil ma’lumotlar kiritib o‘tadi. Abdulla Qahhor ijodi she’riyat bilan boshlangan boʻlsa-da, uning adabiy merosi negizini nasriy asarlar tashkil etadi. “Boshsiz odam” (1929) hikoyasi chop etilgan vaqtdan boshlab, umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa va roman janrlarida samarali ijod qildi. Uning “Boshsiz odam” hikoyasi bilan boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o‘tmish aks ettirilgan. Abdulla Qahhor o‘rinli so‘z qo‘llash mahoratini puxta egallgan adibdir. Ijodida voqelikni realistik talqin etish ustuvorlik qiladi. Adib serqirra ijodkor sifatida adabiyotning deyarli barcha tur va janrlarida qalam tebratgan. Uning “Olam yasharadi” nomli birinchi hikoyalar to‘plami 1932-yilda bosilgan. Abdulla Qahhor ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar e’lon qilgan. Bu kitoblar orasida 30 ga yaqin hikoyalar ham bo‘lib, ular o‘zbek adabiyotida hikoya janrining badiiy ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir. Yozuvchi “Boshsiz odam”, “Anor”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Millatchilar”, “San’atkor”, “Adabiyot muallimi”, “O‘jar”, “Asror bobo” kabi o‘nlab hikoyalar yozgan. O‘zidan bo‘yoqlar yog‘diruvchi qalam qanday dunyoga kelganligini ko‘rsatish uchun esa, portretnavis Abdulla Qahhor tarjimayi holi to‘g‘risida qisqacha ma’lumot beradi va bunda asosiy e’tiborni adib hayotida bo‘lar-bo‘lmas tafsilotlarga emas, balki ijodiy parvozida , iste’dodining kamol topishida muhim iz qoldirgan voqea-hodisalarga qaratgan. Uning isbotlashicha, Abdulla Qahhor qalamiga tiniqlik baxsh etgan asosiy omil o‘zidagi iste’dodi bilan bir qatorda N.V.Gogol, A.P.Chexov, M.Gorkiy singari ulug‘ yozuvchilarning ta’siri hisoblanadi. Agar ilgarilari A.P.Chexov hikoyalarining Abdulla Qahhor ijodiga ta’sir ko‘rsatganligi tanqidchilikda, xususan, H.Yoqubov maqolalarida qisman yoritilgan bo‘lsa, N.V.Gogol va M.Gorkiy an’analari yosh adibda qanday ilhom uyg‘otganligi P.Qodirov portretida ilk bor dalillar yordamida namoyon qilingan edi. Mulohazalari ishonchli chiqishi uchun P.Qodirov an’ana va novatorlik Ilmiybaza.uz masalasini yoritishda ko‘proq adibning o‘ziga so‘z beradi, uning dil iqrorlaridan foydalanadi. Ular orasida Abdulla Qahhorning “Birinchi domlam” maqolasidan keltrilgan xotiralari uning N.V.Gogol ijodidan qanday ta’sirlanganligini juda aniq tasavvur qilishga imkon beradi. M.Gorkiy asarlarining yosh adib ijodiga qanday ta’sir ko‘rsatganligini yuzaga chiqarishda esa, P.Qodirov ularning asarlarini qiyosiy tahlil qilish usulidan foydalanadi. Tahlil davomida u kitobxonni Abdulla Qahhorning “Qishloq hukm ostida” nomli povestida nimasi bilandir M.Gorkiy asarlarini eslatuvchi o‘rinlar borligiga iqror qiladi. Ulug‘ yozuvchilarning an’analaridan va ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining go‘zal tamoyillaridan ta’sirlanish Abdulla Qahhor ijodida qanday samaralar berganligini P.Qodirov juda asosli xulosalash orqali namoyon qiladi. Mana o‘sha xulosa: “Shunday qilib, Abdulla Qahhor o‘zining birinchi to‘plamlarida to‘g‘ri g‘oyaviy yo‘nalishdan borishni, qahramonlarning xarakteriga ham qo‘l urishni, yozma adabiyot traditsiyalari bilan birga folklordan ham foydalanishni o‘rgandi. Bu uning faktlar rudasidan haqiqat nuqrasini ajratishga va shu nuqradan yuksak g‘oyali quyma obrazlar yaratishiga asos bo‘ldi”.2 Afsuski, Abdulla Qahhorning ilk mashqlaridan ulug‘ yozuvchilar asarlarini eslatuvchi o‘rinlarni, uslubiy yaqinlikunsurlarini to‘g‘ri topgani holda P.Qodirov ularning barchasini ijodiy ta’sirlanishning samarasi, ya’ni ijobiy hodisa sifatida talqin qiladi. Masalan, u A.P.Chexov va Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalaridagi o‘xshashliklar haqida gapira turib: “Bu taqliddan yiroq bo‘lgan ijodiy ta’sir, albatta”, - deb qat’iy xulosa chiqaradi. Bu xulosa esa, haqiqatga birmuncha ziddir, chunki Abdulla Qahhorning o‘zi qayta-qayta, xususan, “Birinchi domlam”, “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalarida uzoq vaqtgacha N.V.Gogol va A.P.Chexovga ochiqdan-ochiq taqlid qilganligini, “Millatchilar” hikoyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chexovning “Xameleon” asaridagi itini yangidan tasvirlab qo‘yganligini ro‘y-rost tan olgan edi. Ilk portretda bunday munozarali, shubhali o‘rinlarning bo‘lishi tabiiy edi, chunki o‘sha vaqtda (1957- 2 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1987. Ilmiybaza.uz yilda) “Birinchi domlam”ni istisno qilganda, Abdulla Qahhorning yuqoridagi dil izhorlari, ya’ni “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalari hali dunyoga kelmagan edi. Chunonchi, yozuvchi ijodidagi A.P.Chexov an’analari haqida gapirib, adabiyotshunoslikda birinchi marta I.Borolina Abdulla Qahhorning “Millatchilar” hikoyasida “Xameleon”dan o‘rganishda taqlidiy unsurlarning ustun turishini jasorat bilan qayd qiladi. U yozuvchining 30-yillardagi ijodiga xos bir kamchilikni quyidagicha izohlaydi: “Qahhor o‘zining dastlabki asarlarida yangilikni, progressiv hodisani to‘g‘ri qayd qilgani, o‘sha yangilikning belgilovchi tomonlarini yuzaga chiqargani va uning istiqboli porloq ekanligini ko‘rsatgani holda , bironta ham yorqin ijobiy qahramon obrazini yaratmadi”. Ilmiybaza.uz 2. Yozuvchi ijodida satiraning o‘rni, peysaj, portret tasviri va monologlar I.Borolina o‘z kitobida Abdulla Qahhor ijodining ba’zi bosqichlariga xos ayrim xususiyatlarni ro‘yobga chiqarish bilan bir qatorda yozuvchining yirik asarlarini keng tahlil qilishga alohida e’tibor bergan. Dekada paytidagi adabiy- tanqidiy asarlar muhokamasida N.Nadyarnix mazkur kitob haqida gapirib, quyidagilarni aytgan edi: Abdulla Qahhor mahoratini tahlil qilishda yana bitta kamchilik ko‘zga tashlanib turadi. Unda ko‘proq Abdulla Qahhorning o‘ziga xos bo‘lmay, umuman novellistlar uchun mushtarak bo‘lgan tomonlar qamrab olinadi. Masalan, Borolina bunday deb yozadi: “Personajlarning mana shunday ozligi, hikoyaning ixchamligi…odatdagiday, unda juda tez va dinamik tarzda rivojlanadigan bitta syujet liniyasini shart qilib qo‘yadi”. Yozuvchi asosiy syujet tayanchiga aloqasi kam bo‘lgan chekinishlardan iloji boricha o‘zini olib qochadi. Shuning uchun ham ba’zi ikkinchi darajali syujet situatsiyalari hikoyada juda kam uchraydi. Kitobxonning e’tibori hikoya zaminida yotgan asosiy epizodga jalb etiladi”… Bundan Qahhor yaxshi novellist edi, yoki yaxshi novellist Qahhor edi, degan xulosa chiqadi. Ko‘pincha bir necha betdan iborat bu novellalar o‘zining ko‘lamliligi bilan kishini hayratga soladi: mana shu ozgina sahifadan qanchalik ko‘p narsani o‘qib olish mumkinligini hatto tasavvur ham qilish qiyin“. O‘zining mazkur salmoqdor xulosasini isbotlash uchun V.Smirnova “O‘g‘ri” va “Ko‘r ko‘zning ochilishi” hikoyalarini tahlil qilishga intiladi. Biroq, afsuski, u tahlil o‘rniga ko‘proq hikoyalarning mazmunini qayta bayon qilishga berilib ketadi. “Anor” hikoyasining tahlilida esa, uning mazmunini qisqacha eslatish munaqqidning qarashini asoslash uchun qo‘l keladi. Mazkur hikoyani u mashhur Amerika yozuvchisi O.Genrining “Shaftoli” novellasi bilan qiyoslagan holda tahlil etadi. Ikkala asar mazmunining qiyosiy tarzda muxtasar hikoya qilinishi “Anor”dagi ijtimoiy mazmunning teranroq ekanligini isbotlashga imkon beradi. Demak, qiyosiy tahlil vositasida munaqqid Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalari chindan ham jahon novelliotikasining eng yaxshi namunalari qatorida turishini ishonarli tarzda Ilmiybaza.uz ro‘yobga chiqaradi. Afsuski, asarlarga juda katta talabchanlik bilan yondoshgan tanqidchining o‘shanday namunalar qatoriga Abdulla Qahhorning “Karavot” hikoyasini ham kiritishi kishini hayratga soladi. Nahotki, 60-yillarda ham V.Smirnova “Karavot” hikoyasi mash’um konfliktsizlik “nazariya”sining ta’sirida yozilganligini payqamagan bo‘lsa? Hikoya qahramoni G‘anijon o‘ta a’lo odam, chunki u uzoq yillar kutgan o‘g‘ilchasi tug‘ilganda, juda quvonadi, xotinini haddan ortiq sevadi va yangi mehmonga karavot olish uchun shaharga yuguradi. U karavotni otiga o‘ngarib qaytayotganda biro dam qo‘l ko‘tarib, olib ketishini so‘ragandek bo‘ladi. Orqasidan avtomashina kelayotgani uchun G‘anijon to‘xtamay o‘tib ketaveradi. Shundan keyin unda ruhiy iztirob boshlanadi. G‘anijon qattiq eziladi, yo‘lda qolgan odamni juda ko‘p o‘ylaydi.3 Endi u go‘yo yaxshi odamga aylanib qolgandek bo‘ladi. Mana sizga konfliktsizlik “nazariya”si talab qilgan “a’lo” bilan ,,yaxshi“ orasidagi ziddiyat. Shu qolipga moslab tasvirlangani uchun konflikt ishonarli chiqmagan: yarim kechadan o‘tib ketsa ham G‘anijon yo‘lda qolgan odamni o‘ylayveradi va tunda shaharga qaytishga ahd qiladi. Yo‘ldagi odamning allaqachon ketib qolganini payqab turgan kitobxon esa, bu harakatga mutlaqo ishongan omillar to‘g‘risidagi nozik kuzatishlar bilan ham o‘rtoqlashadi. 3. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati 3 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. Adabiyot va san’at, 1987. Ilmiybaza.uz Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib kelinayotgan “O‘g‘ri” hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda qo‘llab ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. Tahlilni kampirning tong qorong‘isida xamir qilgani turib, ho‘kizidan xabar olishi sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek ayollari, ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi o‘z holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi sifatida ham ko‘rsatadi: u xamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay, kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non bilan ertalik qilsa, yanada yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak yeydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi o‘quvchilar e’tibori “...xamir qilgani” turgan kampirning ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki, har kim o‘zi uchun qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabar olishga, badavlat odam davlatidan ogoh turishga intiladi. Bu chol-u kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatbaho narsa – ho‘kiz. Shu bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri – ham tushunarli, ham ishonarli. O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat “O!..” gapi tashiydigan serqirra ma’noga, u ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin? Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning kechinma- yu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng o‘quvchilar e’tibori hikmatga o‘xshab ketadigan: “Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi Ilmiybaza.uz yo‘qolmasin” jumlasiga tortilgani ma’qul. Chunki qashshoqlik atalmish bedavo dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Shu sabab kambag‘al odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Havas – xayol-u orzu qilingan imkoniyatdan tug‘iladigan ruhiy hosila. Dehqonni yo‘qchilik xayol-u orzudan mahrum etgan. Qashshoq dehqonning uyi betakror me’moriy obida yoki yonib ketsa kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki “...bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish” bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas va unchalar qiynalmay, yangisini tiklab olishi mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib ketishi mumkin bo‘lgan ortiqcha boylik ham yo‘qki, unga achinilsa. Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday bo‘lganiga diqqat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda o‘ylab ko‘rish har bir timsolning o‘ziga xosligini tushunish imkonini beradi. Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi...” “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan...” bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar voqealari inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin, keyinchalik ko‘p o‘zbek ayollarini dod solishga majbur etgan asosiy sabab – ichkilik u zamonlar hali yo‘q edi. Ammo... Shuni hisobga olish kerakki, mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak, xalqimiz Rossiya qo‘li ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa, eng avval, ayollar tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima bor-u nima yo‘qligini ayollar yaxshi bilishadi. Ustiga-ustak, ular onalar hamdir. Farzandlarining ehtiyojlarini qondirish tashvishi avval ularga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida bolalar o‘z dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har kuni u yo‘q, bu yo‘q deb “egovlaydi”. Kambag‘al erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis Ilmiybaza.uz emasligini yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmay qiynaladi. Xotin esa, tabiatiga ko‘ra uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi. Aytgani bo‘lavermay, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi, nolinadi, unga tik gapiradi. O‘zbekning erkagi kimligi va qandayligidan qat’iy nazar xotinidan gap eshitishga o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan sababni bartaraf etishning emas, balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan ayolining isyonini bostirish yo‘lini tutadi: uni kaltaklaydi. O‘zbekning ayoli, odatda, eri kaltaklasa, dod sola bermaydi. Agar o‘zining aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin, keyinchalik ham birovga “tish yormaydi”. Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalansa, endi bizning ayollarni ma’zur tutib qo‘yasiz. U endi erining kambag‘alligi va noshudligini yetti mahallaga yoyishga o‘zini haqli hisoblaydi. Adabiyot o‘qituvchisi dod ovozi paydo bo‘lish sabablarining ikkinchisiga e’tibor qaratadi: “...birovning uyi xatga tushadi”. Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi haqiqatni payqamasligi ham mumkin. Shuning uchun unga oydinlik kiritilgani ma’qul: kambag‘al odam bir balo qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasining ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun barcha yo‘qsillarning sinalgan usulini ishga soladi, ya’ni birovdan qarz oladi. Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Qarz olinayotganda qarzdorning pichoqqa ilingudek mulki garovga qo‘yiladi. Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va “bir qop somon-u bir arava qamishdan” bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsa-da, boshpanasidan ajralgan odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ro‘y berib turgani uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan. Hikoyada: “Ammo kampirning dodiga odam tez to‘plandi”, – deb ta’kidlanadi. O‘ylab ko‘rish kerak: nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, uzoq yillar davomida chol- u kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy o‘zlariniki, ho‘kizlari ham bor edi. Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi dodlovchi ovozlarga “begona” tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq. Ilmiybaza.uz Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib boraveradi. Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham o‘quvchilarning ichdan his etishiga urinish lozim. Hikoyadagi: “Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi” 4 tasviriga e’tibor qaratilishi kerak. Agar ushbu tasvir Qobil bobo holatini ichdan his etilmay, shunchaki o‘qib yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi. Qandaydir bir odamning qiynalganini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu, o‘sha odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish tamomila boshqa narsa. Shuning uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalangbosh, yalangoyoq, buning ustiga yaktakchan? Qariyalarimiz hozir ham boshyalang yurishni odobsizlik deb bilishadi. U paytlarda-ku yalangbosh yurish borib turgan shakkoklik hisoblangandir. Hikoyadagi bobo esa yalangbosh, yalangoyoq ekani kamlik qilganday, el ko‘ziga yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu savollarga javob topish uchun e’tibor qahramonlarning tashqi holatini idrok etishdan ichki dunyosini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda “yaktakchan” so‘zi mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga ham e’tibor qaratilishi lozim. Ayrim joylarning aholisi uchun “yaktakchan” degani yaktaksiz demakdir. Yurtimizning ko‘pchilik mintaqalaridagi kishilar esa “yaktakchan” so‘zini birgina yaktakda mazmunida qo‘llashadi. Badiiy vaziyatni anglab yetgan o‘quvchigina adib qaysi holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi. 5 Cholning tizzalari “bukilib-bukilib” ketishiga sabab nima? Avvalo, bu so‘zning ikki marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega “dag‘-dag‘” titraydi? Yaktaksizligi sabab sovqatganidanmi yoki boshqa – jiddiyroq va og‘riqliroq ichki sabab bormi? Obrazning: “...hammaga qaraydi, ammo hech 4 Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – T: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019. 5 Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. Ma’naviyat nashr. 1999. Ilmiybaza.uz kimni ko‘rmaydi” tarzidagi holatini qanday tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari xirami yoki kutilmagan baxtsizlik uning ko‘z oldini qorong‘ilashtirdimi? O‘zi aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli? Shu o‘rinda tahlil qamroviga ellikboshi ham tortilishi lozim. Burunsizligi, ovozining pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining dabdurustdan boboni sensirab: “Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!” – deya karomat qilishi kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar estetik nishon to‘g‘ri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning tagiga ham yetish mumkin. Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan yerini nima sababdan ikki bor taftish qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto, ustunni qimirlatib ham ko‘rgani sababini izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz ko‘rinib qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib ko‘rsatib, choldan biror narsa undirmoqchi. Buning uchun u jabrlanuvchining ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo ellikboshidagi bu g‘arazni sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini xiralashtirib qo‘ygan.6 Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababi haqida o‘ylab ko‘rish kerak. Bu haqda bosh qotirish o‘quvchida boshqa insonni tuyish, o‘zgani tushunish sifatlarini shakllantiradi. Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanini yanada yaqqol ko‘rsatadi: “Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”. Ellikboshining keksa odamga, buning ustiga, kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani haqda o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas, balki undan tezroq biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni to‘g‘rilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora ololmay qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq ishontirish uchun esa uni sensirab, dag‘dag‘a qiladi. 6 Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. – T: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984 Ilmiybaza.uz Manfaatga qul bo‘lgan odam iymondan ayrilib, o‘z nafsining yugurdagiga aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda chiqarishga urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ularni nari surib qo‘yadi. Shu bois: “Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”, – deb cholni masxaralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan tortinmaydi. O‘qituvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi masxaraomuz ma’noga e’tibor qaratishi shart. “...Oqposhshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa” topiladigan ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tasvir maromidan sezilib turganiga bolalar e’tibori qaratilishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib ketadiganday, Afg‘on yerlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududdan chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani masxaralashdan boshqa narsa emasligi anglab yetilishi zarur. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq anglashilmay qolishi mumkin. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir. Endi o‘quvchilar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan tadbirning nechog‘lik bema’ni va nokerak ekaniga qaratilishi zarur. Choldan oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: “beto‘xtov aminga xabar qilaman”, – deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘rmoqchi bo‘lgan tadbiri keraksizligi Qobil bobo va kampiridan boshqa hammaga oldindan ayon bo‘lsa-da, u, hatto, shu keraksiz ishni ham bajarmaydi. Xo‘sh, u holda ellikboshi nima sababdan aminni tilga oldi? Buning sababi shundaki, amin ham haqsizlik zanjirining muhim halqalaridan bo‘lib, boshiga ish tushgan himoyasiz bechoralar uni ham boqishlari darkor edi. O‘quvchilar ho‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilib, undan: “beto‘xtov pristavga xabar qilaman”, – degan g‘oyat “muhim” tadbir va’dasini olish uchun aminga ham pora bergan Qobil bobo holatini his etishlari muhim. Dahshatlisi shundaki, na ellikboshi, na amin qimirlagani uchun, oxir-oqibatda, pristavga ham boboning o‘zi xabar yetkazadi va qanday baxtsizlikka yo‘liqqanini aytib yordam so‘rashning o‘zi uchungina ham o‘ris amaldorga, ham uning tilmochiga pora berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va Ilmiybaza.uz aminnikidan ham g‘aroyibroq, ya’ni “Aminga bor”, – deyishdangina iboratligiga o‘qituvchi e’tibori qaratilishi lozim. Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham, nega harakat qilishmaydi? Mutlaqo jon koyitmay turib, birovdan narsa ta’ma qilishdan xijolat bo‘lmasliklari sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar bezovta qilishi kishida katarsis jarayoni boshlanganini bildiradi. O‘quvchilarda qarshilik ko‘rsata olmaydigan, o‘z haqini ajrata bilmaydigan ojiz odamlarni toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga achinishi badiiy adabiyot uchun ham, uning o‘qitilishi uchun ham muhim natijadir. Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. Arzga kelgan cholni ko‘riboq “og‘zini ochmay kekirgan, so‘ng baqbaqasini selkillatib kulgan”, ho‘kizni atay sigir deb cholni masxaralagan, “yo‘qolmasdan oldin bormidi”, “Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo‘yilmagan ekanda!” – deya qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo oldida “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga” tiqib, so‘ng “etigining tagiga art”gan, hech tortinmay bobodan pora so‘ragan amin qiyofasidagi noinsoniy belgilarni butun dahshati, xunukligi, jirkanchligi bilan his etgan o‘quvchi ham uni yomon ko‘rib qoladi, ham shunday yuvuqsiz kishiga ishi tushgan Qobil boboning fojiali holatini chuqur anglaydi. O‘quvchilarni o‘ylab ko‘rishga undash zarur: amin hamisha ham o‘zini shunday tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar ochiq ko‘satayotganiga sabab nima? Ehtimol, jazosizlikdadir? Balki, amin Qobil boboni odam o‘rnida ko‘rmagani uchun unga bir hayvon yanglig‘ munosabatda bo‘lib, qariyadan uyalishni ham lozim topmayotgandir. Chindanda amin cholni uyalishga ham arzimaydi, deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqib, qolog‘ini etigining tagiga artadi. Amin qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lsa-da, boshqa kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan esa tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo odam emas. Odam bo‘lmagan yaratiqdan esa Ilmiybaza.uz uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat gladiatorlar bekalarini hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar qullardan uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bo‘lganidek, faqat insondangina uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil boboga munosabatida ana shu holat belgi beradi. Amin nechog‘lik yuzsiz bo‘lmasin, unda baribir oz bo‘lsa-da, qandaydir o‘zbeklik unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan, masxara bo‘layotganidan alami kelib yig‘lasa, “yig‘lama” deyishga o‘zbekligi qo‘ymasa, “yig‘lamang” deyishga amaldorligi yo‘l bermaydi. Shu bois “yig‘lanmasin” deb vaziyatdan chiqadi. Hikoyanavis timsollar tabiatidagi eng mayda holatlarni ham bexato ilg‘agan va mahorat bilan aks ettirgan. Ellikboshi Qobil boboga ta’sirini o‘tkazish, yolg‘oniga ishontirish uchun oldin unga sensirab gapirgan bo‘lsa, oladiganini olib bo‘lgach esa, cholga doimgiday sizlab muomala qilaveradi. Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib, adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek kabi yozuvchilar bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini yaratdi. Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, “Maston”, “Qanotsiz chittak”, “San’atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalari o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi. Abdulla Qahhor hikoyalarini mazmuni va janr xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga ajratib tahlil etish mumkin. Bularning bir guruhini o‘tmish haqidagi hikoyalar tashkil qilsa, ikkinchi guruh hikoyalarning bosh qahramonlari zamondoshlarimizdir. Yaqin o‘tmishdagi o‘zbek voqeligi “Anor”, “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Tomoshabog‘”, “Millatchilar” kabi hikoyalarda aks etgan. Keyinchalik esa, adib o‘tmish mavzusida yana “Dahshat” hikoyasini yaratdi. Shuningdek,, “O‘tmishdan ertaklar” qissa deb atalgan bo‘lsa-da, mohiyati bilan ayrim-ayrim hikoyalardan Ilmiybaza.uz tashkil topgan. Shuning uchun ularni ham adibning o‘tmish haqidagi asarlari deb bilish mumkin. Abdulla Qahhor qissa va roman janrlarini taraqqiy etishiga ham salmoqli hissa qo‘shdi. U “Sarob”, “Oltin yulduz”, “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”, “O‘tmishdan ertaklar”, “Muhabbat” singari ajoyib roman va qissalar yozib, katta janrda ham mohir san’atkor ekanini isbotladi. Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar, go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va obrazli qilib ifodalaydi. Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Abdulla Qahhorning hissasi nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek hikoyachiligining zamonaviy jahon hikoyachiligi darajasiga ko’tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi degan nom oldi. Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki ularni jahon navalistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo’yish mumkin” deb yozgan edi rus tanqidchisi Semerovna. Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining ko‘pchiligi urush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k konvert”, “Qizil konvert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinlar”, “Asror bobo”, “Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar” kabilardir. Albatta, ularning hammasi ham bir xil darajada badiiy yuksak emas. Ularning ichida mazmunan sayozroqlari ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan birga, hech shubhasiz, adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham bor. Bu gap, ayniqsa, “Ming bir jon” va “Asror bobo” hikoyalariga taalluqlidir.7 “Ming bir jon” - insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi. Hikoyani o’qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o’zbek ayolining jasorati, hayotga bo’lgan shijoati, bir insonning hayotga bo’lgan muhabbati, 7 Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. Fan, 1989. Ilmiybaza.uz so’nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo’lamiz. Masturaning turmush o’rtog’ining o’z ayoliga bo’lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta shifoxonada kasallar orasida sog’ bo’lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni ko’rish mumkin. U umrining oxirigacha o’z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo’lgan tashnalik, kamtarlik sezilib turadi. Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam” (O‘tmishdan). Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf bilan ochilgan: “Dahshat”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza” va boshqalar. Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla Qahhorga yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa ifodalashning ham yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini aytish bayon, xabar, xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida kitobxon ishonishi uchun buni badiiy detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning uchun ham qalami yaktagining yengi yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib, “yaktagi yirtildi” deb qo‘ya qolardi. Biroq eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi, uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin bo‘lgan yengini yirtishi mumkin, lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda hodisaning olis shabadasiga ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham mumkin edi, biroq Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi. Demak, syujet yanada keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada zamonning tashvishlari, o’sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy ahvoliga bitta anor timsolida yozuvchi o’z hikoyasida ochib bera olgan chinakam realistik hikoyanavis ekanligini dalili desak to’g’ri bo’ladi. “O‘g‘ri” hikoyasini tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda Ilmiybaza.uz nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish mumkin. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar baxtsizligi evaziga kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon hissini shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, adibning “Dahshat”, “O‘g‘ri”, hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat tuyg’usidan mahrum kimsalarning bechora kishilarni xo’rlashdan cheksiz lazzatlanishi betakror manzaralarda, ta’sirchan detallarida ko’rsatiladi. Ayniqsa, “Dahshat” hikoyasida Unsinning qabriston oldiga brogan tasviri, uning ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi bo’lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon hikoyani o’qiganda his eta oladi va go’yoki, o’sha muhitga o‘zini xuddiki tushib qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor hikoylarida har bir obrazlarning detallari uning ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun qilib qo‘yadi. Chunki ularda insoniy munosabatlar murakkabligi gavdalantiriladi. Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al bechoralarga achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi kechayotgan ruhiy kechinmalarini go’yoki, mavhum, goho oshkora tasvirlaydi. U voqelikni odamlar munosabatidagi ziddiyatni xolis turib gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish, qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson uchun sharaf sanaladi. Abdulla Qahhor ulug‘ ijodkorlar ilgari surgan insonparvarlik g‘oylariga mos betakror asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida o‘zining mohir hikoyanavisligi to‘laligicha namoyon eta bildi. Ilmiybaza.uz 4.Abdulla Qahhor asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikrlari Yozuvchining o‘zi 1965-yildagi “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga qadar” maqolasida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tgan: Jo‘n narsalarni bilib olishga murakkab yo‘l bilan erishadi kishi. Ko‘plar qatori men ham o‘z tajribalarim, shaxsiy taassurotlar adabiy asar uchun eng qimmatli material ekanini tushunib olgunimcha «yozuvchilik»da ko‘p sarson bo‘lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog‘imda ko‘rganim odamlar, yoshligimda sodir bo‘lgaa voqea-hodisalar ko‘zimga boshqa tusda ko‘rindi. Vino chuqur yerto‘lalarda tingani singari o‘tmish — kishining xotirasida tinadi; kishining yoshlikda ko‘rgan-kechirganlari ko‘p yillik vino singari tiniq va kuchli bo‘ladi. Mana shunday o‘tmishda ko‘rgan-kechirganlarim ko‘p hikoyalarim va yirik asarlarimdagi epizodlarga asos bo‘ldi. «Bemor» degan hikoyamda tasvir etgan voqeaga o‘xshash hodisa taxminan 13- yilda o‘z boshimdan kechgan edi. Bu vaqtda men besh yashar edim. Biz Qo‘qonga yaqin Yaypan qishlog‘ida turar edik. Onam g‘ira-shira qorong‘i uyda to‘lg‘oq tutib yotar, ichkaridan uning ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi. Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning tushiga ham kirgan emas, Bunday kezlarda qo‘ni-qo‘shnidan biron keksa ayol chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘lishi ham shart emas, qariligining o‘zi kifoya edi. Yaypanda qarindosh-urug‘imiz yo‘q. Dadam qo‘shni bir kampirni chaqirib keldi. Kampir kelib uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘tirdik. Ertalabdan beri tuz tatimagan edik. Qorong‘i tushdi. Meni uyqu bosdi.8 Yonimda o‘tirgan dadam birdan o‘rnidan turdi. Ko‘zimnn ochdim. Tepamda boyagi qo‘shni kampir turar edi. — Qalay? — dedi dadam hovliqib. 8 ,,Adabiyot nazariyasi“. Ikki tomlik. Fan, 1978. Ilmiybaza.uz — Qiynalyapti bechora,— dedi kampir va bir oz jim qolganidan keyin menga ishora qildi.— O‘g‘lingizga ayting, ayasini duo qilsin, go‘dakning duosi ijobat bo‘ladi. Dadam engashib mening qulog‘imga shivirladi. — Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt! Dadam juda tashvishmand edi. Men boshimni ko‘tardim. Osmon to‘la yulduz bo‘lsa ham, qop-qorong‘n edi. Yuragimni vahima bosdi. Dadam qistar edi. Yig‘lamsirab duo qildim. Hikoyada voqea boshqacharoq. Bir xotin og‘ir dardga chalinib, uzoq yotib qoladi. Eri uni doktorga qaratgani qurbi yetmay, arzon haq oladigan mulla, tabib, qo‘shnidan najot kutadi, pirovardnda qo‘shni kampirning «Begunoh go‘dakning saharlari qilgan duosi ijobat bo‘ladi», degan maslahati bilan ish tutishga majbur bo‘ladi. U har kuni saharda to‘rt yashar qizchasini uyg‘otib duo o‘rgatardi. Bemor ayol og‘irlashib bir kuni sahar payti olamdan o‘tadi. Eri qizchasini o‘lik yonidan olib boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘onadi, lekin ko‘zini ochmasdan odatdagicha duo qiladi: “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin9...” deydi. Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o‘xshamaydi. Haqiqatan bizning xonadonimizda bo‘lib o‘tgan bu voqea mohiyati e’tiboribilan o‘sha davr uchun oddiy bir hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi mana shunday qashshoq, jaholatda umr kechiradigan odam uchun oddiy voqea ekanligidadir. Biroq, gap faqat shundan iborat emas, insonning hayot-mamot holatini, uning nihoyatda og‘ir turmush sharoitidagi nochor ahvolini, o‘limga mahkum qilib qo‘yilganligini ko‘rsatish talab qilinar edi. “Bemor” mening uchun harholda bolaligimdagi o‘sha taassurotlar bilan chambarchas bog‘langandir. Men bu gapni taassurotlarni “o‘z ichiga olganligi” uchungina emas, balki o‘sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham aytayotibman. Men faktni qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish qilayotibman deb sira o‘ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni o‘shanday 9 Ahmedov S, Qo‘chqorov V, Rizayev Sh. Adabiyot darslik. – T: Ma’naviyat nashriyoti, 2017. Ilmiybaza.uz ko‘rsatib to‘g‘ri qilgan ekanman; besh yasharligimda ayamdan ajralib yetim qolishim o‘sha davr sharoitida hech gap emas ekan. Bu judolik natijasida yuz berishi mumkin bo‘lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi tushunib yetdim. Dahshatli manzaralarning chalasini tasavvur chizib berdi[21]. Mening otam temirchi edi. Bir joyda muqim turolmay, qishloqma-qishloq ko‘chib yurar edik. “Bemor”da tasvir etilgan voqeadan keyin ikki yil o‘tgach, Buvaydaga ko‘chdik. «Anor» degan hikoyam ana shu qishloqda ko‘rgan- kechirganlarimdan biri asosida vujudga kelgan. Hikoyada tasvir etilgan Turobjon bizga qo‘shni bo‘lib, uning asl oti Babar edi. Biron savodli kishi andijonlik buyuk lashkarboshi, ajoyib shoir Bobur Mirzoning xotirasi hurmati uchun unga shunday nom qo‘ygan bo‘lsa kerak. Biroq na Babarning o‘zi, na uning qo‘shnilari Hindistondek buyuk bir mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirgan bu mashhur odam kimligi, qay vaqtda o‘tganini, ehtimol, hatto eshitmagandir. Babar mashhur avlodi Boburga o‘xshamaganidek, uning qisqa, cheksiz zabun, baxtsiz hayoti ham inson hayotiga o‘xshamas edi. Ehtimol, uning birdan-bir tolei, dunyoga kelib ko‘rgani yaxshi ko‘rgan qiziga uylanganligidir. “Anor”da uning ana shu eng quvonchli kunlari tasvir etilgan. Babarning qolgan umri qanday o‘tganini shundan qiyos qilsa bo‘ladi. Uning hayotidagi eng baxtli daqiqalarini ham yo‘qchilik tatitmagan: bechora boshqorong‘i xotiniga eng oddiy narsa — ikkitagina anor olib-bergani qurbi yetmaydi, chunki bir qadoq anor falon pul! Uning akasi bo‘lmasa, ukasi bo‘lmasa, o‘lib-tirilib ishlab bir oyga oladigani o‘n sakkiz tanga pul! Turobjon xotinining ana shu arzimagan talabini ham qondirishga ojizligidan qiynaladi, alamidan: “boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da!” deydi. Uning bu gapi xotinining bag‘rini teshib ketadi, “Bu yer yutkur qanday balo ekan! Odamlarday, gulvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘i bo‘lsam-chi!” deydi. Janjal bo‘ladi. Turobjon ko‘chaga chiqib ketadi va boyning bog‘iga tushib anor o‘g‘irlab keladi. Menimcha, Turobjon bu ishni qilgani yo‘q, zotan, o‘g‘irlik qilish qo‘lidan keladimi! Lekin, yana pisanda qilaman, har nechuk bu voqeani ichimdan chiqarganim yo‘q. Mening onam ham boshqorong‘i bo‘lganini eslayman. Hikoyada aytilgan bog‘ esimda bor, bizning hovlidan ancha narida, Olim sarkor Ilmiybaza.uz deganning bog‘i edi. Men bu boqqa sira kirgan emasman. Lekin xayolimda alomat bo‘lib gavdalanar edi. Garchi bog‘ning atrofi besh paxsa devor bilan o‘rab olingan, devorday ko‘kka bo‘y cho‘zgan teraklardan o‘zga hech narsa ko‘rinmasa ham, har xil anor, anvoyi shaftoli, o‘rik borligini bilar edim. Olim sarkor bog‘idagi uylarni ijaraga berar, unda ko‘k shapka kiygan rus injenerlari turar edi. Mening bolalik va yoshlik yillarim katta-katta, og‘ir va shafqatsiz voqealar yuz berib turgan vaqtlarga to‘g‘ri keldi. Qishloqma-qishloq ko‘chib yurganimiz sababli, men ko‘pgina fojiali hodisalarni ko‘rganman, eshitganman. Ana shunday hodisalardan biri 1916-yilda bo‘lsa kerak, Buvayda qishlog‘ida sodir bo‘lgan edi. Kuppa-kunduz kuni yuzboshi degan boyning uyiga bosqin bo‘ldi. Yuzboshining hovlisini o‘n ikkita mergan qo‘riqlaydi deb eshitgan edik. Bosqinchilar otgan o‘q ovozi, aytgan ashulalari eshitilib turar edi: Oyda-yilda bir kelgan Mehmonidan ayrilmasin... Ertasiga eshitishimizga ko‘ra bosqinchilar uydan bir quti oltin topishibdi, uni hovliga olib chiqib, oyoq-qo‘li bog‘log‘liq yuzboshining oldiga qo‘yib, “Yeganing-cha ye, qolganini tashib ketamiz”, deyishibdi. Yuzboshi tilladan yutolganicha yutibdi, yana bir necha donasini bosqinchilar zo‘rlab og‘ziga tiqishibdi, keyin yuzboshini jodida uch bo‘lib o‘ldirishibdi. O‘ligiga kerosin sepib o‘t qo‘yishibdi. Men buni “Qo‘shchinor chiroqlari”da eslaganman. Boshqa bir voqea “Ko‘r ko‘zning ochilishi” degan hikoyamga asos bo‘lgan. Bu voqea bosmachilik davrida, o‘n to‘qqizinchi yillari Oqqo‘rg‘on qishlog‘ida sodir bo‘lgan edi. U paytda biz Buvaydadan o‘sha qishloqqa ko‘chib kelgan edik. Voqea qo‘rboshi qo‘ngan uyning hovlisida bo‘lib o‘tadi. Uning oti esimda yo‘q, uning Mahmud degan o‘g‘li bilan katta machitdagi maktabda birga o‘qir edik. Ularning hovlisi maktab bilan uyimiz o‘rtasida, shundoqqina yo‘l bo‘yida edi. 1953 yilda Oqqo‘rg‘onga bordim. Odamlardan Mahmudni surishtirdim. O‘ttizinchi yillarda bir jinoyati uchun otishga hukm qilingan ekan. Haqiqatda bo‘lib o‘tgan o‘sha voqea hikoyada tasvirlangan voqeaga yaqin. Ahmad polvon bosmachilarning yirik bir odamini o‘ldirishda ayblanadi. Polvon Ilmiybaza.uz kuchli va uddaburon kishi. U qiynoqda o‘lar holatga yetganiga qaramay, o‘lim oldida qo‘rboshining “dardini olish yo‘lini bilaman”, deb jallodlarni ishontiradi, paytdan foydalanib yigitlarga qisqa, lekin alangali nutq so‘zlaydi va qo‘rboshining boshini tosh bilan majaqlaydi. Bunda o‘zimdan bir oz qo‘shganman: aslida bo‘lgan voqea to‘liq va ta’sirli bo‘lsa ham, uning ma’nosini psixologik jihatdan ochib berish kerak edi. Ahmad polvon o‘z boshini o‘limdan xalos qilish uchun qahramonlik ko‘rsatdimi, yoki bu ishga uni boshqa kattaroq maqsad ham undadimi? Fikrimcha, hikoyada bu so‘roqqa to‘g‘ri javob topganman, shunga ko‘ra voqeani rivojlantirganman, to‘ldirganman: hikoyaning so‘nggi satrlarida yigitlar ikkiga bo‘linib, o‘zaro otishma boshlanadn. “Bemor”, “Anor”, “Ko‘r ko‘zning ochilishi” bilan bir qatorda bir qancha boshqa ruhdagi hikoyalar ham yozganman. Bularni kundalik eng muhim hodisalarning hajviy “qiyofasi” deyish mumkin. Bularga qo‘l urganligimning sababi, hayotda shunga o‘xshash salbiy faktlarni ko‘p ko‘rganligim, bularning tipik ekanligiga ishonganligim bo‘ldi. Har qalay bunaqa satirik qiyofalarning deyarli hammasi muayyan prototipdan ko‘chirilgan, lekin, shu bilan birga, uni boshqa hayotiy personajlarning tegishli xislatlari bilan ham boyitganman. “Adabiyot muallimi” hikoyasi yozilgunga qadar men juda ko‘p chalasavod adabiyot o‘qituvchilarini ko‘rganman. U vaqtlarda bunaqa o‘qituvchilar ko‘p uchrar edi. Rus va jahon klassiklari asarlarining tarjimasi juda oz, ko‘pchilik, xususan qishloqdagi kitobxon rus tilini chala bilar edi, ko‘p o‘qituvchilarning ma’lumoti yuzaki xrestomatiyalarda beriladigan parchalardan nari o‘tmas, buni ham ular imtihonni topshirib diplom olish zarur bo‘lganligi uchungina o‘qishar edi. Bunday odamlarning o‘z fanlarini bilmasliklarigina emas, hatto tushunmasliklariga ham taajjublanmasa bo‘ladi. Bir kuni qarindoshlarimizdan biri — adabiyot muallimi otpuskaga keldi; kechqurun teatrga bordi, sahnada tarjima pesa ketayotgan edi, spektaklni ko‘rib uyga juda xunob bo‘lib keldi: sahnadagilar hammasi o‘risu, o‘zbekcha gaplashadi! Biroq hikoyaning yozilishiga Qurbon Beregin degan tanishim aytib bergan bir necha fakt turtki bo‘ldi. Beregin Markaziy qo‘mita apparatida ishlar edi. 1936 Ilmiybaza.uz yili maktablarda adabiyot o‘qitilishini tekshirish uchun tuzilgan katta brigadaga bosh bo‘lib Samarqand oblastiga borgan edi. U aytib bergan faktlar haqiqatan ham kulgili edi. Darsda M. Gorkiyning “Ona” romanini o‘tgan bir o‘qituvchi hech esimdan chiqmaydi. Komissiya uning darsiga kiribdi. O‘qituvchi markazdan kelgan komissiyani qoyil qoldirish uchun rosa olib qochibdi, keyin shu darsda «Ona» romanini kim yozganligini bilmagani ochilib qolibdi. Beregin bu gapni menga kula-kula aytib berdi. Tekshirish natijalari keng muhokama qilinishi kerak edi, biroq muhokama qilinmadi shekilli, hech bir gap eshitmadim va to‘plangan faktlarning bittasi ham matbuot qo‘liga tushmadi. Shundan keyin bu haqda hikoya yozgim kelib qoldi. Beregin aytib bergan o‘sha o‘qituvchi xayolimdan sira ketmas edi. Men uni darsdagina emas, uyida ham ko‘ra boshladim. Uning qiliqlari, intilishlari, adabiyotga qanchalik aloqador ekanligini ham tasavvur qildim. Hikoyaning kompozitsiyasi o‘z-o‘zidan qolipga tushib qoldi. Faqat Gorkiyning “Ona”si o‘rniga Chexovning “Uyqu istagi”ni oldim. Uning sababi, birinchidan, Chexov yaratgan obrazlar butun aql-hushimni chulg‘ab olganligi edi. “San’atkor” hikoyasi ham bir nodon, chalasavod artist haqida yozilgan. Bu odam san’atkor bo‘lish uchun tovushi bo‘lsa bas, hatto sahnada turib, aytadigan so‘zlarning ma’nosi bilan ham ishi yo‘q. Madaniyat taratuvchilar va san’atkorlar orasida baxtga qarshi hozir ham uchrab turadigan bu toifa odamlar kishining g‘azabini keltiradi. Hikoya o‘ttiz oltinchi yili yozilgan, lekin bu hikoya uchun “material bo‘lgan” odamni Qo‘qonda ekanimda ko‘rganman, ya’ni yigirma ikkinchi yildan beri bilar edim. U o‘z davrida nomi chiqqan ashulachi bo‘lib, o‘sha vaqtlarda qo‘qonlik ziyolilar bir necha marta kontsert uyushtirib, uni Italiyaga o‘qishga yuborish uchun pul to‘plashgan edi. U haqiqatan chet elga jo‘nab ketdi, biroq Italiyaga yetib borolmadi, Parijga borib tushgach, u yerdagi nozaninlarga mahliyo bo‘lib, o‘sha yerda qolib ketadi, bud-shudidan ajralgach, qaytib kelibdi. U oddiy chalasavod ashulachi bo‘lib yetishdi, ashula aytganida ayrim so‘zlarni shunchalik buzib aytar ediki, ashulaning ta’sirli joyida odamning kulgisi Ilmiybaza.uz qistar edi. San’atkor bir kuni ashula aytar ekan, “Labingdan bo‘sa oldim, ey shakar lab” deyish o‘rniga “Bo‘lsa olsam” deydi. Payqagan odamlar kulib qo‘yishadi. Bir kuni ikkovimiz ko‘chada ketayotgan edik, san’atkor mendan so‘rab qoldi: — O‘zingiz shunday yaxshi yozuvchisizu (mening biron satrimni o‘qigan emas albatta), nima uchun haligacha opera yozib tashlamadingiz? Men o‘zimni tutolmay xaxolab kulib yubordim. San’atkor ranjidi. U xuddi mana shu yerda hikoya qahramoni bo‘lib ko‘z oldimda gavdalandi. Bu odam hajvchi uchun tayyor tipik material edi. Hikoyani boshqa shunga o‘xshagan odamlardan kuzatganim xislatlar bilan to‘latdim. Shuni e’tirof qilishim kerakki, satirik hikoyaning yozilishiga turtki bo‘lgan fakt, hayot hodisasi o‘zicha satirik mazmunga ega bo‘lavermaydi. Hodisa shaklning yaralishiga turtki bo‘ladi, hikoya yozib chiqilgandan keyin, boshqa mazmunga kirishi mumkin. Bunday holatda gap yana shundaki, yozuvchi ongida ma’lum bir hayot hodisasining alomatlari to‘planadi; bu alomatlar obrazda gavdalanish uchun faqat muayyan sababga, muayyan shaxs yoki vaziyatning topilishiga qarab qoladi. Bunda yozuvchi tasavvurida shakllanib qolgan tipga bunday muayyan shaxs ichki tomondan qanchalik mos kelishining ahamiyati qolmaydi. Hodisaning mohiyatini yozuvchi belgilab olgandan keyin uni faqat ma’lum shaklga solish qoladi. “O‘jar” hikoyasida mashhur o‘zbek artisti Mirshohid Miroqilovning uyida bo‘lib o‘tgan voqeani tasvirlaganman. Voqeaning ishtirokchilari Mirshohid, uning o‘n ikki yoshlar chamasidagi o‘g‘li va mening o‘zim. Sirasini aytganda voqea hikoyaning zamirida bo‘lgan ma’noga ega emas edi. Kuldirishga g‘oyat mohir bo‘lgan Mirshohid hikoyada ko‘rsatilganidek masxara darajasida “nodon”lik qilgani yo‘q, shu rolni “o‘ynagan”, shu bilan mening xayolimni o‘sha vaqtda band qilib yurgan mavzuga shakl topib bergan edi. Yana bir hikoyaning tarixi. O‘ttizinchi yillarda men Toshkentning O‘qchi mahallasida turar edim. Qo‘shnilarimiz orasida o‘larday ishyoqmas, takasaltang bitta odam bor edi. U qovoq-tumshug‘i soliq devday bir yigit edi. O‘sha mahallada shuncha turib birovga tom shuvashganini yoki g‘isht quyib berganini bir-ikki marta eshitganman, xolos. Ilmiybaza.uz Bu odam umrida biron ish qilgan emas, birdan-bir ishi xotinini tergash edi. Kechqurun xotini ishdan qaytgan paytda u ham choyxonadan oshxo‘rlik qilib qaytib kelar edi-da, xotiniga bir og‘iz issiq gap yo‘q, g‘idi-bidi boshlar edi. Uning xotini yosh, istarasi issiq, nozikkina bir ayol edi. Erining har xil ta’na- dashnomlari va siqiqlaridan o‘zi ishlaydigan bolalar bog‘chasiga paranji yopinib borib-kelar, har kuni yig‘lar edi. Bu oila nima bo‘lganini bilmayman. Biz mahalladan ko‘chib ketdik. O‘qchi mahallasidagi o‘sha odam “Jonfig‘on” hikoyasida tasvirlangan. Albatta, hikoyada odamlar ham, voqea ham boshqacha tasvir etilgan. Chunonchi, qo‘shnimning xotini hikoyamning qahramoniga sira o‘xshamaydi. Boshqa ko‘pgina tafsilotlar ham to‘qilgan. Qo‘shnim hech qachon xotinining ko‘ylaklarini yoqib yuborgan emas, yoqilguday ko‘ylaklari ham bo‘lmagan, uning ishlab topgan puli so‘laqmon erini boqishga uchma-uch yetgan. Tanqidchilar ijobiy va salbiy obrazlar orasida mutanosiblik yo‘q, Jonfng‘onga qaraganda uning xotini xiraroq chiqqan, Jonfig‘onga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi, holbuki hikoyani yozishdan maqsad shu g‘oyani oldinga surish, deyishdi. Bu e’tiroz to‘g‘ri bo‘lsa kerak. Bu kamchilikning sababi shuki, salbiy obrazni yaratishda menga materialni hayot bergan, ijobiy obrazni esa ko‘p jihatdan o‘zim “ijod” qilganman. Men hikoyani yozgan vaqtimda ijobiy obrazning hayotdagi nusxasi ko‘z oldimda turgan emas edi. Bunday nusxalarni men keyinchalik, «Sinchalak»ni yozganimda ko‘plab ko‘rgan edim. Nazarimda, misol yetarli bo‘ldi. Siz hikoyalarimdagi ko‘pchilik voqealar, odamlar, hayotda ko‘rganim, bilganim fakt va odamlarga o‘xshab ketishini ko‘rib turibsiz. Lekin har bir yozilgan sahifaning «asli»ni o‘tmishdan qidirish kerakmas. Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘tarishdan iborat bo‘lsa, bundan oson ish bo‘lmas edi. Hayotdan aynan ko‘chirish, kitobdan ko‘chirishday gap. Kopiya kopiya bo‘lib qolaveradi. Bunday narsalardan originallik kutish behuda. Originallik hayot haqiqatini dildan o‘tkazish, unga ko‘ngildagi gaplarni singdirish, tilagingni qo‘shib ifodalash bilan yuzaga keladi. Badiiy haqiqatni vujudga keltiradigan mahalla komissiyasining “shunga ishoninglar”, degan mazmundagi Ilmiybaza.uz spravkasiga hojat qolmaydigan me’yor, fakt va uydirma me’yorini topishning mushkulligi ham xuddi mana shundadir. Sirasini aytganda zamonaviy mavzuga qo‘l urgan yozuvchi hamma vaqt murakkab ahvolga tushib qoladi: kitobxonning bir qismi hayotda bunaqa narsalar bo‘lmaydi, deb turib olsa, ikkinchi qismi, aksincha yozuvchining o‘ylab chiqarishga haqi borligini sira ham tan olmaydi, barcha voqea va odamlarning “aslini” surishtiradi. “Boshsiz odam” degan hikoyam munosabati bilan sodir bo‘lgan, sirtdan qaraganda kulgili, mohiyatan jiddiy bir hodisa sira esimdan chiqmaydi. Erga zo‘rlab berilgan qiz va uning fojiali qismati to‘g‘risidagi bu hikoyani 1929 yilda yozganman. U vaqtda Qo‘qonda chiqadigan “Yangi Farg‘ona” gazetasida ishlar edim. Bu hikoyani u vaqtda, u kunlari yozishga nima turtki bo‘lganligi esimda yo‘q, lekin hikoyadagi voqea unda ko‘rsatilgan joyda va voqea hikoyada qanday tasvirlangan bo‘lsa, shunday sodir bo‘lgan emas; garchi ayrim epizodlar, jumladan, kasalxonadagi epizodni, ya’ni hikoya qahramonini uning eri ko‘rmoqchi bo‘lib kelganida doktorxona xodimlari haydab yuborishganini eslab qolgan bo‘lsam ham, haqiqiy faktlar tikiladigan kashtaga tag bo‘lgan, xolos. Xullas, men hikoya qilgan voqea asliga juda oz darajada o‘xshaydi. Hikoya “Yer yuzi” jurnalida bosilib chiqdi. Shundan keynn ko‘p o‘tmay prokuraturadan chaqiruv qog‘ozi oldim. Prokuror meni sovuq qarshi oldi, hikoyani yozgan men ekanligimga ishongach, boshimga ta’na-dashnom yog‘dira ketdi. — Yozuvchilar hammasi qo‘rqoq bo‘ladi!..— dedi. Prokuror men tasvirlagan faktlarni tekshiribdi. Buni qarangki, hikoyadagi faktlar to‘g‘ri, lekin nomlar uydirma bo‘lib chiqibdi. Qo‘qonda bunaqa odamlar topilmabdi. Ishni tekshirib, jinoyatchini jazolash mumkin bo‘lsin uchun men odamlarni o‘z nomlari bilan atashga jur’at qilolmagan emishman. Prokurorga gap uqtirolmadim. Bu hodisadan o‘z vaqtida “Sarob” romanida foydalangan edim. Ehtimol, bu hodisa unchalik ham tasodifiy emasdir. Ilmiybaza.uz Men hammasi bo‘lib saksonga yaqin hikoya yozganman, lekin 1957 yilda chiqqan tanlangan asarlarim to‘plamiga shulardan faqat 26 tasini kirgizishni loyiq ko‘rdim, xolos. To‘plamga kirmagan hikoyalarimning bir qismi yozuvchilik faoliyatimning dastlabki davrida yozilgan, usta ko‘rmagan shogirdning mashqlari, bir qismi o‘zimga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra bo‘sh, juda bo‘sh chiqqan bo‘ldi. “Boshsiz odam” bundan mustasno. Chunki hikoyada men obraz yaratishga intilganman va bunga ma’lum darajada erishganman. Shuning uchun dastlabki hikoyalarimdan to‘plamga shuni kirgizdim. 1936 yilda men dovon oshdim. Bu yil mening uchun Chexov bilan tanishish yili bo‘ldi. Bungacha Chexovni birovlardan eshitgan, “Mujiklar”dan boshqa hech narsasini o‘qimagan, uni ham rus tili o‘qituvchisining yordami bilan o‘qigan edim. 1936 yilda Moskvadan Chexovning 22 tomlik asarlar to‘plamini olib keldim, olib keldimu, mukka tushib o‘qishga kirishdim. Chexov menga ashyo va hodisalarga qarab, ularni qanday ko‘rishni o‘rgatdi. Ilgari go‘yo olamga xira ko‘zoynak orqali qaragan ekanman. Endilikda bu ko‘zoynak tiniq, beg‘ubor bo‘ldi-yu, hayotni ravshan, hamma narsani o‘z rangida, ilgari chaplashib yotgan ikir-chikirni aniq ko‘ra boshladim. Hayot hodisalari, odam xarakterining zamiridagi ma’noni payqaydigan bo‘ldim. Voqelik murakkab bo‘lib, yozuvchi uni tarkiblarga ajratishi, ya’ni tahlil qilishi, shundan keyingina qog‘ozda qayta tiklashi kerakligini angladim. Shunday qilinganda voqelikda ko‘zga juda muhim bo‘lib ko‘ringan ko‘p narsalar qog‘ozga tushganda ortiqcha bo‘lib qolishi mumkin. “O‘g‘ri” degan hikoyam 1936 yilda, xuddi Chexov asarlarini shimirib yurgan vaqtlarimda yozilgan. Hikoya bolaligimda ko‘rgan va tuyganlarimga bag‘ishlangan. Ammo bu hikoyani yozishda “Anor”dagi Babar, “Bemor”dagi ona xizmatini o‘tagan odamni ko‘rgan, shunga o‘xshash biron voqeaning shohidi bo‘lgan emasman. Xotiram va qo‘yin daftarim yordam bergan bo‘lsa bordir, lekin bu kartinani men tasavvur qilganman, o‘ylab chiqmaganman. Ammo hamma gap shundaki, xotiram yoki qo‘yin daftarim bu yerda menga xuddi shu detallarni Ilmiybaza.uz eslatdi. Shu detallardan xarakter unib chiqdi. Prozada detallarning ahamiyati va imkoniyati to‘g‘risida Chexovning menga bergan saboqlaridan biri ham shu edi. Kunlardan bir kuni yon daftarimga xalqning hazil-mutoyibalardan “Yo‘qolmasdan ilgari bormidi”, degan iborani yozib qo‘ygan edim. Beg‘araz hazil tarzida aytiladigan bu iborani amin ho‘kizi yo‘qolib arzga kelgan mo‘ysafid dehqonga aytganda, hech kutilmagan darajada o‘tkir va chuqur ma’no kasb etdi, mening ixtiyorimdan tashqari ijtimoiy kuchga ega bo‘ldi, ayni, choqda shaxs xarakterini ochib yubordi. Bu hikoyani men boshdan-oyoq detallar, xarakterli savol-javob asosiga qurdim. Bir vaqt qarasam aslida yo‘q keksa dehqon ham, uni kalaka qiluvchi amaldor ham voqelikdan ko‘chirib yozgan ilgarigi qahramonlarimga qaraganda jonliroq chiqibdi. Buni ko‘rib hayron bo‘ldim va suyunib ketdim. Bu hol menga yangi yo‘llarni ko‘rsatib berdi, chunonchi, ma’lum darajada hozirgi davr ijtimoiy buyurtmasiga binoan “Bolsheviklar” hikoyasini yozishga jur’at etdim. Lekin Chexov ta’sirining o‘ziga xos xavfli tomoni ham bor. Bu ajoyib san’atkor shunday badiiy kashfiyotlar qilganki, adabiyot sohasida ishlovchi kishi bularni hisobga olmasligi mumkin emas. Biroq ko‘pincha bularni uning individual uslubiy yutuqlaridan uchratish mushkul, buning ustiga Chexov obrazlari shunchalik jo‘n, ishonarli, uning kuzatishlari shunchalik puxtaki, kishini mahliyo qilib qo‘yadi, ularni turmushda o‘z ko‘zing bilan ko‘rganday bo‘laverasan. 1938 yilda yozilgan “Millatchilar” nomli hikoyamda original yo‘l topdim deb o‘ylab edim. Ikki kishi — biri jaridaning noshiri, ikkinchisi shoiri — kulishib, chaqchaqlashib borar edi, banogoh kattakon temir darvoza ostida cho‘zilib yotgan xirsday it boshini ko‘tarib ikkoviga irillaydi. Ikkovi itdan zo‘rg‘a qochib qutuladi- yu, uning egasi boyga har qaysisi o‘zining yaqinroq ekanini it vositasida isbotlamoqchi bo‘ladi. Asar bosilib chiqqandan keyingina bu it Chexovning iti ekanini payqadim. (“Buqalumun” hikoyasini eslang.) Ilmiybaza.uz Bunday hol rus, ingliz, chex va dunyodagi boshqa tillarda yozgan yozuvchilarda ham bo‘lgan-ku, deb o‘zimga tasalli berdim. Mening yoshimda kishi bir gapga tushib ketgandan keyin to‘xtatish qiyin. Yana ko‘p narsalarni eslashim mumkin, lekin shuning o‘zi kifoyadir. Men asarlarimni qayta-qayta o‘ylaganman. Ba’zilarini ikki-uch marta qayta bichib-tikkanman, har safar yo‘l qo‘yilgan xatolarning ipidan-ignasigacha tekshirib ko‘rganman. Shunday bo‘lsa ham hozir birov mendan yozuvchilikda senga nima xalal bergan va nima ko‘maklashgan, ya’ni qandoq yozish kerak va qanday yozmaslik kerak, deb so‘rasa javob berishga qiynalaman, bunga javoban yuqorida aytganlarimni qaytarishdan boshqa so‘zim yo‘q: kitob yozishda biz izlagan, yozishimizga sababchi bo‘lgan badiiy haqiqatni hayotning o‘zidan qidirish kerak, lekin uni tayyor holda uchratolmaymiz. Men turli janrlarda asarlar yozdim. Hikoyalardan tashqari romanlar, povestlar, pesalar yaratdim, qulog‘ingizga aytay, yoshligimda she’r ham mashq qilganman. Bundan chiqargan xulosam shu bo‘ldiki, janrni biz emas, bizni janr tanlar ekan. Aniqroq qilib aytganda, janr tasavvurimizni egallab olgan hayot materialiga bog‘liqdir. Lekin ikkinchi tomondan har bir janr o‘z xususiyatlariga, uzoq yillar davomida jahondagi adabiyotlar va o‘tib ketgan adiblar to‘plagan maxsus usullarga ega bo‘ladi. Buni e’tiborga olmaslik bugungi kunda gugurt turgani holda, chaqmoq chaqib o‘t yoqish bilan baravar bo‘lar edi. Men bu gaplarni yoshlarga qarata aytayotibman. Talanti yo‘q odam yozuvchi bo‘lolmaydi. Talanti bor odam yozuvchilikni kamolga yetgan yozuvchilarning tajribasidan o‘rganishi, o‘z xatolarini tahlil qilishi, yozgan narsalarini tobora mukammallashtirishga zo‘r berishi, yozgan narsasini ba’zan yirtib tashlashga ham o‘rganishi kerak. Birov “Yaxshi epigramma yomon poemadan afzalroq” degan ekan. Men mutlaqo aminmanki, inson qanday bo‘lishi kerak, qanday bo‘lmasligi lozim ekanini, yozuvchi qalbining chuqur joylarigacha ko‘rsatadigan ikki sahifalik chinakam proza biz uchun pala-partish, lekin ustaroq so‘zlar bilan yozilgan “silliq” Ilmiybaza.uz asardan ko‘p darajada foydaliroqdir. Adabiyot haqida men bilgan gapning javhari shu. Ilmiybaza.uz Xulosa Abdulla Qahhorning satirik hikoyalar ustasi ekanligini anglab yetish kitobxondan katta tajriba talab qilmaydi. Chunki Qahhor ijodi, uning hikoyalari, nafaqat hikoyalari, balki boshqa janrdagi asarlari ham Qahhorona uslub bilan yozilganligi uchun boshqa yozuvchilar ijodidan ajralib turadi. Uning “Sarob” romani; “Sinchalak” qissasi; “Anor” hikoyalar to‘plami; “O‘tmishdan ertaklar” nomli avtobiografik asarlarini o‘qib chiqqanman. Qahhorning so‘z qo‘llash mahoratiga qoyil qolmay iloj yo‘q. U so‘zlarni o‘z o‘rnida shunday mahorat bilan qo‘llaydiki, hikoyadagi biror so‘zni olib tashlasangiz, hikoya voqealari buzilib ketadiganday tuyiladi. Masalan, “Anor” hikoyasida butun boshli hikoya voqealari anorga bog‘liq davom etadi. O‘zi hikoyaning markazida anor turibdi. Hamma voqealar anor atrofida aylanadi. Shuningdek, “Boshsiz odam” hikoyasida ham yozuvchi necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bir mavzuni qalamga oladiki, hikoya eng befarq kitobxonni ham o‘ylashga majbur qila oladi. “O‘tmishdan ertaklar” asarini mutolaa qilish jarayonida ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Ya’ni, Qahhor ayrim hikoyalarini shundayligicha o‘z hayotidan ko‘chirib qo‘ygan. Bularga misol qilib: “Hur qiz”, “Boshsiz odam” kabi hikoyalarni keltirishimiz mumkin. Meni eng hayron qoldirgan, dolzarb va asrlar osha “o‘lmaydigan” mavzular asosiga qurilgan ikki hikoya. Ushbu hikoyalar bilan tanish bo‘lgan kitobxon “O‘tmishdan ertaklar” asarida hikoyadagi voqealar real hayotda bo‘lganligi, Qahhor o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligini bilib, hayron qolishi tabiiy. Chunki, hikoyani o‘qishda maksimal ishonch bo‘lmasligi mumkin, lekin avtobiografik asarda hech qanday badiiy bo‘yoqlarsiz, ochiq yoritilgan matnni ko‘rib, ishonch komil bo‘ladi. Ana endi “Boshsiz odam”dagi yoshgina juvonga, uning onasiga: “Hur qiz” hikoyasidagi otasi sabab o‘lim topgan qizchaga rahmi keladi, endi kitobxon his qiladi, chindan achinadi. Menimcha, yozuvchining har bir asarini o‘qishdan, tahlil qilishdan avval uning hayot yo‘li bilan tanishish muhim rol o‘ynaydi. Sabab, ijodkorning hayotini qanchalik yaxshi bilsak, asarlarida nima demoqchi bo‘layotgani, u asarni nimalarni his qilib yozganini yaxshiroq anglaymiz. Hech bo‘lsa, yozuvchi his qilgan tuyg‘ularning ma’lum bir qismini his Ilmiybaza.uz qilamiz. Qahhorning ham ko‘p hikoyalarida hayoti aks etgan, jamiyatdagi o‘zini qiynagan, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealarni qalamga olgan. Bugungi kunda ham, avvalgi davrda ham o‘zbek adabiyotida Qahhordek kam so‘z qo‘llab, ko‘p ma’no ifodalaydigan yozuvchilar yo‘q, deyarli. Qahhor jahon adabiyotidagi Chexov uslubiga monand ijod qilganligini yuqorida ta’kidlab o‘tdik. Jahon adabiyotida Chexov, o‘zbek adabiyotida esa Qahhor so‘zga ziqna, so‘zni qadrlaydigan yozuvchi sifatida kitobxonlarda taassurot uyg‘otgan. Qahhorning qisqa hajmli ayrim hikoyalari kitobxonni hatto, oylab o‘ylashga majbur qila oladi. Jamiyatdagi hamma uchun qiziq, dolzarb mavzularni qalamga oladiki, umuman kitob o‘qimaydigan inson ham uning hikoyalarini o‘qisa, fikrlaydi, asarda olib chiqilgan mavzu uni ham o‘yga toldiradi, u ham fikr bildiradi. Qahhorning asarlari hamma toifadagi insonlarni o‘ziga jalb qila oladi. Qahhor ijodini o‘rganish jarayonida shunga amin bo‘ldimki, u katta hajmli (roman, qissa kabi) janrlarda ijod qilganidan ko‘ra, hikoya janrida yozganlari afzalroq ekan. Nima bo‘lganda ham Abdulla Qahhor siymosi o‘zbek kitobxoni uchun hikoyanavis sifatida xotirda qoladi. Jahon adabiyotshunoslari ham Abdulla Qahhorning hikoyanavisligini alohida e’tirof etishganligi bejiz emas. Ilmiybaza.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent:Adabiyot va san’at, 1987. 2. Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida. –Toshkent:Adabiyot va san’at, 1987. 3. Karimov N. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. – Toshkent: Fan, 1978. 4. Aliyev A. Ijod va izlanishlar. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1976. 5. Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. – Toshkent: Fan, 1989. 6. Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019 7. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980. 8. Jabborov A. O‘z davrining mashhur asari. – Toshkent: Yoshlik, 1990. 9. Karimov N. va boshqalar. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1999. 10. Nazarov B. O‘zbek adabiy tanqidchiligi. – Toshkent: Fan, 1979. 11. Normatov U. Go‘zallik bilan uchrashuv. – Toshkent: Yosh gvardiya, 1976. 12. Normatov U. Yetuklik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1986. 13. Normatov U. Qalb inqilobi. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1986 QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR 14. Qahhorova K. Chorak asr hamnafas. – Toshkent: Yosh gvardiya, !987. 15. Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1988. 16. Qozoqboy Yo‘ldosh, Muhayyo Yo‘ldosh. – Toshkent: Adabiyot o‘qitish metodikasi. 17. Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. – Toshkent: Ma’naviyat nashr. 1999. 18. Rasulov A. Ozod Sharafiddinov. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1980. 19. Dehqonova M va Mirzagaliyeva U. Abdulla Qahhor hikoyalarida xotin – qizlar obrazi – Maqola. 20. Abdurahmonova M. Abdulla Qahhor hikoyalarida tasviriy ifodalar – Maqola. Ilmiybaza.uz INTERNET MANBALARI 21. www.kutubxona.com 22. Ilmiybaza.uz