ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI (Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

24

Sahifalar soni

38

Faytl hajmi

58,6 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
 
“ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI” 
 
Mavzusida 
 
KURS ISHI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz “ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI” Mavzusida KURS ISHI
Ilmiybaza.uz 
 
 
ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI 
REJA: 
KIRISH……………………………………………………...…..3 
ASOSIY QISM 
1. Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi……………………….6 
2. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati……….………………………..9 
3. Hikoyalarda peyzaj, portret tasviri va monologlar…………………...11 
4. Yozuvchi asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikirlari…………....……22 
XULOSA……………………………………………………34 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………….36 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI REJA: KIRISH……………………………………………………...…..3 ASOSIY QISM 1. Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi……………………….6 2. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati……….………………………..9 3. Hikoyalarda peyzaj, portret tasviri va monologlar…………………...11 4. Yozuvchi asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikirlari…………....……22 XULOSA……………………………………………………34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………….36
Ilmiybaza.uz 
 
KIRISH 
 
Shavkat Mirziyoyev: “Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, 
butun insoniyat yashaydi” 
 O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va 
targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz 
berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-
amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, 
katta ahamiyatga ega. Muhtaram prezidentimiz ushbu fikrlarni bildirar ekan, 
bugungi hayotimizda adabiyot, san’at va madaniyatning nechog‘lik ahamiyat kasb 
etishi haqida alohida to‘xtalib o‘tgan.  
Har bir xalqning ma’naviy yuksalishida oʻsha xalqning is’tedodli ijodkorlari 
yaratgan madaniy meros katta rol oʻynaydi. Aytish joizki, ulkan soʻz san’atkori 
Abdulla Qahhorning adabiy merosi xalqimiz ma’naviy tafakkurini komillikka 
yetaklovchi choʻqqilardan biridir. U betakror ijodkor sifatida ham, ulugʻvor 
fazilatlarga ega boʻlgan shaxs sifatida ham xalqimiz ma’naviy hayotida 
mangulikka aylangan siymodir. Abdulla Qahhor xilma-xil janrdagi asarlari bilan 
ona Yurtimizning yaqin oʻtmishining tarixi va oʻz davrining toʻlaqonli 
manzarasini, zamondoshlarimizning yuksak fazilatlarini faqat oʻzigagina xos 
boʻlagan siqiq va tabiiy hamda boy tafakkurga ega boʻlgan ijodiy uslubda tasvirlab 
adabiyotimizda maktab yaratdi, unga yangi nafas olib kirdi. 
Abdulla Qahhor hikoyalari bilan nafaqat oʻzbek adabiyotida, balki jahon 
adabiyotda ham oʻz oʻrniga ega boʻldi. 
Prezidentimiz birinchi navbatda, eʼtibor Yangi Oʻzbekiston uchun eng katta 
investitsiya boʻlgan taʼlimni qoʻllab-quvvatlashga qaratishni taʼkidlar ekan, bunda 
oʻqituvchilarning maqomini, ularning shaʼni va qadr-qimmatini himoya qilishni 
Konstitutsiyada alohida belgilash zarurligi qayd etildi. Shavkat Mirziyoyev oliy 
taʼlim tizimidagi korrupsiyani ham keskin tanqid qildi. “Mana oliy taʼlimga 
kirishdagi korrupsiya yoʻq boʻldi. Lekin oliy taʼlim muassasalari ichidagi 
Ilmiybaza.uz KIRISH Shavkat Mirziyoyev: “Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat yashaydi” O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy- amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega. Muhtaram prezidentimiz ushbu fikrlarni bildirar ekan, bugungi hayotimizda adabiyot, san’at va madaniyatning nechog‘lik ahamiyat kasb etishi haqida alohida to‘xtalib o‘tgan. Har bir xalqning ma’naviy yuksalishida oʻsha xalqning is’tedodli ijodkorlari yaratgan madaniy meros katta rol oʻynaydi. Aytish joizki, ulkan soʻz san’atkori Abdulla Qahhorning adabiy merosi xalqimiz ma’naviy tafakkurini komillikka yetaklovchi choʻqqilardan biridir. U betakror ijodkor sifatida ham, ulugʻvor fazilatlarga ega boʻlgan shaxs sifatida ham xalqimiz ma’naviy hayotida mangulikka aylangan siymodir. Abdulla Qahhor xilma-xil janrdagi asarlari bilan ona Yurtimizning yaqin oʻtmishining tarixi va oʻz davrining toʻlaqonli manzarasini, zamondoshlarimizning yuksak fazilatlarini faqat oʻzigagina xos boʻlagan siqiq va tabiiy hamda boy tafakkurga ega boʻlgan ijodiy uslubda tasvirlab adabiyotimizda maktab yaratdi, unga yangi nafas olib kirdi. Abdulla Qahhor hikoyalari bilan nafaqat oʻzbek adabiyotida, balki jahon adabiyotda ham oʻz oʻrniga ega boʻldi. Prezidentimiz birinchi navbatda, eʼtibor Yangi Oʻzbekiston uchun eng katta investitsiya boʻlgan taʼlimni qoʻllab-quvvatlashga qaratishni taʼkidlar ekan, bunda oʻqituvchilarning maqomini, ularning shaʼni va qadr-qimmatini himoya qilishni Konstitutsiyada alohida belgilash zarurligi qayd etildi. Shavkat Mirziyoyev oliy taʼlim tizimidagi korrupsiyani ham keskin tanqid qildi. “Mana oliy taʼlimga kirishdagi korrupsiya yoʻq boʻldi. Lekin oliy taʼlim muassasalari ichidagi
Ilmiybaza.uz 
korrupsiya hali ham saqlanib qolmoqda”. Demak, taʼlimdagi korrupsiyani yoʻq 
qilish, taʼlim sifatini yaxshilashga olib keladi.1 
Mavzuning dolzarbligi: Abdulla Qahhor xalqimiz va butun ezgu niyatli 
bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan, 
yozuvchi, edi. Abdulla Qahhor ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, 
xususan, hikoyalari tashkil etadi. Mazkur hikoyalarni davr va shaxs talqini nuqtayi 
nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini 
shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida 
oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, …biz hali yurtimizni uning oʻziga 
xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni 
toʻliq oʻrganganimiz yoʻq.  
Mavzuning oʻrganilganlik darajasi: Abdulla Qahhor hayoti, ijodiy 
merosining qiymati, qadri doimo tanqidchilar va adabiyotshunoslarning diqqat 
markazida boʻlib kelgan. Adibning ijod namunalari 30-yillardayoq maktab va oliy 
oʻquv yurtlari dasturlaridan oʻrin olgan. Hozirgacha mustaqilligimizni yanada 
mustahkamlash, zamondoshlarimiz badiiy-estetik salohiyatini oʻstirishiga xizmat 
qilib kelmoqda. Abdulla Qahhor hayoti va ijodiy merosining oʻrganilishini shartli 
ravishda ikki davrga boʻlib oʻrganish maqsadga muvofiq keladi.  
 
Abdulla Qahhor hayoti va ijodi davomida turli hayot uchun muhim 
hisoblangan va namuna bo’lgan asarlarni yozgan. 
1. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davr. 
2. Mustaqillik davri. 
Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davrlarda G‘afur 
G‘ulom hayoti va ijodi Oybek, Hamid Olimjon, Homil Yoqubov, Salohiddin 
Mamajonov, Matyoqub Qoʻshjonov, Naim Karimov, Ozod Sharafiddinov, 
Baxtiyor Nazarov, Umarali Normatov, Niniel Vladimirova, Sobir Mirvaliyev, 
Solih Qosimov, Berdiali Imomov, Marhamat Amilova, Sharif Yusupov, Qozoqboy 
                                                 
1  Madamin Madazimov. Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlisga va O‘zbekiston xalqiga 
Murojaatnomasiga munosabat 
Ilmiybaza.uz korrupsiya hali ham saqlanib qolmoqda”. Demak, taʼlimdagi korrupsiyani yoʻq qilish, taʼlim sifatini yaxshilashga olib keladi.1 Mavzuning dolzarbligi: Abdulla Qahhor xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan, yozuvchi, edi. Abdulla Qahhor ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan, hikoyalari tashkil etadi. Mazkur hikoyalarni davr va shaxs talqini nuqtayi nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, …biz hali yurtimizni uning oʻziga xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni toʻliq oʻrganganimiz yoʻq. Mavzuning oʻrganilganlik darajasi: Abdulla Qahhor hayoti, ijodiy merosining qiymati, qadri doimo tanqidchilar va adabiyotshunoslarning diqqat markazida boʻlib kelgan. Adibning ijod namunalari 30-yillardayoq maktab va oliy oʻquv yurtlari dasturlaridan oʻrin olgan. Hozirgacha mustaqilligimizni yanada mustahkamlash, zamondoshlarimiz badiiy-estetik salohiyatini oʻstirishiga xizmat qilib kelmoqda. Abdulla Qahhor hayoti va ijodiy merosining oʻrganilishini shartli ravishda ikki davrga boʻlib oʻrganish maqsadga muvofiq keladi. Abdulla Qahhor hayoti va ijodi davomida turli hayot uchun muhim hisoblangan va namuna bo’lgan asarlarni yozgan. 1. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davr. 2. Mustaqillik davri. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davrlarda G‘afur G‘ulom hayoti va ijodi Oybek, Hamid Olimjon, Homil Yoqubov, Salohiddin Mamajonov, Matyoqub Qoʻshjonov, Naim Karimov, Ozod Sharafiddinov, Baxtiyor Nazarov, Umarali Normatov, Niniel Vladimirova, Sobir Mirvaliyev, Solih Qosimov, Berdiali Imomov, Marhamat Amilova, Sharif Yusupov, Qozoqboy 1 Madamin Madazimov. Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlisga va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasiga munosabat
Ilmiybaza.uz 
Yoʻldoshev, Abdug‘afur Rasulov, Hamidulla Boltaboyev, Tozagul Matyoqubova 
va boshqa oʻnlab olimlarning diqqatini jalb qilgan.  
Mavzuning maqsadi: Abdulla Qahhor hayoti va ijodi, uning hikoyanavislik 
mahoratini oʻrganish. 
Mavzuning vazifalari: Kurs ishida mavzuning vazifalari sifatida quyidagilar 
belgilab olindi: 
 Abdulla Qahhor ning mohir hikoyanavis, taniqli nosir sifatida shakllanishi 
hamda mahoratini oshirib borishiga ta’sir etgan omillarni adabiy ta’sir va 
badiiy mahorat nuqtayi nazaridan oʻrganish; 
 yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivojini tahlil va 
tadqiq qilish; 
 yozuvchi obrazlarini mehr-shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanish 
tamoyilini koʻrsatish. 
Mavzuning ob’ekti: Abdulla Qahhor ijodiy faoliyati, hikoyalari 
Mavzuning tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 4 paragraf, xulosa, 
foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan tashkil topgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz Yoʻldoshev, Abdug‘afur Rasulov, Hamidulla Boltaboyev, Tozagul Matyoqubova va boshqa oʻnlab olimlarning diqqatini jalb qilgan. Mavzuning maqsadi: Abdulla Qahhor hayoti va ijodi, uning hikoyanavislik mahoratini oʻrganish. Mavzuning vazifalari: Kurs ishida mavzuning vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi:  Abdulla Qahhor ning mohir hikoyanavis, taniqli nosir sifatida shakllanishi hamda mahoratini oshirib borishiga ta’sir etgan omillarni adabiy ta’sir va badiiy mahorat nuqtayi nazaridan oʻrganish;  yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivojini tahlil va tadqiq qilish;  yozuvchi obrazlarini mehr-shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanish tamoyilini koʻrsatish. Mavzuning ob’ekti: Abdulla Qahhor ijodiy faoliyati, hikoyalari Mavzuning tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan tashkil topgan.
Ilmiybaza.uz 
1. Abdulla Qahhor hikoyalarining mavzu yo‘nalishi 
        Asli Qoʻqonlik temirchi oilasida tugʻilgan Abdulla Qahhorning bolaligi 
Qoʻqon va uning atrofidagi qishloqlarda oʻtgan. Keyinchalik yozuvchi oʻzining , 
“Oʻtmishdan ertaklar” asarida bu haqida batafsil ma’lumotlar kiritib o‘tadi.  
    Abdulla Qahhor ijodi she’riyat bilan boshlangan boʻlsa-da, uning adabiy 
merosi negizini nasriy asarlar tashkil etadi. “Boshsiz odam” (1929) hikoyasi chop 
etilgan vaqtdan boshlab, umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa 
va roman janrlarida samarali ijod qildi. Uning “Boshsiz odam” hikoyasi bilan 
boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o‘tmish aks ettirilgan. 
  Abdulla Qahhor o‘rinli so‘z qo‘llash mahoratini puxta egallgan adibdir. 
Ijodida voqelikni realistik talqin etish ustuvorlik qiladi. Adib serqirra ijodkor 
sifatida adabiyotning deyarli barcha tur va janrlarida qalam tebratgan. Uning 
“Olam yasharadi” nomli birinchi hikoyalar to‘plami 1932-yilda bosilgan. Abdulla 
Qahhor ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar e’lon qilgan. Bu kitoblar orasida 
30 ga yaqin hikoyalar ham bo‘lib, ular o‘zbek adabiyotida hikoya janrining badiiy 
ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir. Yozuvchi  “Boshsiz odam”,  “Anor”,  
“Bemor”, “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Millatchilar”, “San’atkor”, “Adabiyot muallimi”, 
“O‘jar”, “Asror bobo” kabi o‘nlab hikoyalar yozgan.  
  O‘zidan bo‘yoqlar yog‘diruvchi qalam qanday dunyoga kelganligini 
ko‘rsatish uchun esa, portretnavis Abdulla Qahhor tarjimayi holi to‘g‘risida 
qisqacha ma’lumot beradi va bunda asosiy e’tiborni adib hayotida bo‘lar-bo‘lmas 
tafsilotlarga emas, balki ijodiy parvozida , iste’dodining kamol topishida muhim iz 
qoldirgan voqea-hodisalarga qaratgan. Uning isbotlashicha, Abdulla Qahhor 
qalamiga tiniqlik baxsh etgan asosiy omil o‘zidagi iste’dodi bilan bir qatorda  
N.V.Gogol, A.P.Chexov, M.Gorkiy singari ulug‘ yozuvchilarning  ta’siri 
hisoblanadi. Agar ilgarilari A.P.Chexov hikoyalarining Abdulla Qahhor ijodiga 
ta’sir ko‘rsatganligi tanqidchilikda, xususan, H.Yoqubov maqolalarida qisman 
yoritilgan bo‘lsa, N.V.Gogol va M.Gorkiy an’analari yosh adibda qanday ilhom 
uyg‘otganligi P.Qodirov portretida ilk bor dalillar yordamida namoyon qilingan 
edi. Mulohazalari ishonchli chiqishi uchun P.Qodirov an’ana va novatorlik 
Ilmiybaza.uz 1. Abdulla Qahhor hikoyalarining mavzu yo‘nalishi Asli Qoʻqonlik temirchi oilasida tugʻilgan Abdulla Qahhorning bolaligi Qoʻqon va uning atrofidagi qishloqlarda oʻtgan. Keyinchalik yozuvchi oʻzining , “Oʻtmishdan ertaklar” asarida bu haqida batafsil ma’lumotlar kiritib o‘tadi. Abdulla Qahhor ijodi she’riyat bilan boshlangan boʻlsa-da, uning adabiy merosi negizini nasriy asarlar tashkil etadi. “Boshsiz odam” (1929) hikoyasi chop etilgan vaqtdan boshlab, umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa va roman janrlarida samarali ijod qildi. Uning “Boshsiz odam” hikoyasi bilan boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o‘tmish aks ettirilgan. Abdulla Qahhor o‘rinli so‘z qo‘llash mahoratini puxta egallgan adibdir. Ijodida voqelikni realistik talqin etish ustuvorlik qiladi. Adib serqirra ijodkor sifatida adabiyotning deyarli barcha tur va janrlarida qalam tebratgan. Uning “Olam yasharadi” nomli birinchi hikoyalar to‘plami 1932-yilda bosilgan. Abdulla Qahhor ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar e’lon qilgan. Bu kitoblar orasida 30 ga yaqin hikoyalar ham bo‘lib, ular o‘zbek adabiyotida hikoya janrining badiiy ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir. Yozuvchi “Boshsiz odam”, “Anor”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Millatchilar”, “San’atkor”, “Adabiyot muallimi”, “O‘jar”, “Asror bobo” kabi o‘nlab hikoyalar yozgan. O‘zidan bo‘yoqlar yog‘diruvchi qalam qanday dunyoga kelganligini ko‘rsatish uchun esa, portretnavis Abdulla Qahhor tarjimayi holi to‘g‘risida qisqacha ma’lumot beradi va bunda asosiy e’tiborni adib hayotida bo‘lar-bo‘lmas tafsilotlarga emas, balki ijodiy parvozida , iste’dodining kamol topishida muhim iz qoldirgan voqea-hodisalarga qaratgan. Uning isbotlashicha, Abdulla Qahhor qalamiga tiniqlik baxsh etgan asosiy omil o‘zidagi iste’dodi bilan bir qatorda N.V.Gogol, A.P.Chexov, M.Gorkiy singari ulug‘ yozuvchilarning ta’siri hisoblanadi. Agar ilgarilari A.P.Chexov hikoyalarining Abdulla Qahhor ijodiga ta’sir ko‘rsatganligi tanqidchilikda, xususan, H.Yoqubov maqolalarida qisman yoritilgan bo‘lsa, N.V.Gogol va M.Gorkiy an’analari yosh adibda qanday ilhom uyg‘otganligi P.Qodirov portretida ilk bor dalillar yordamida namoyon qilingan edi. Mulohazalari ishonchli chiqishi uchun P.Qodirov an’ana va novatorlik
Ilmiybaza.uz 
masalasini yoritishda ko‘proq adibning o‘ziga so‘z beradi, uning dil iqrorlaridan 
foydalanadi. Ular orasida Abdulla Qahhorning  “Birinchi domlam”  maqolasidan 
keltrilgan xotiralari  uning N.V.Gogol ijodidan  qanday  ta’sirlanganligini juda aniq 
tasavvur qilishga imkon beradi. M.Gorkiy asarlarining yosh adib ijodiga qanday 
ta’sir ko‘rsatganligini yuzaga chiqarishda esa, P.Qodirov  ularning asarlarini 
qiyosiy tahlil qilish usulidan foydalanadi. Tahlil davomida u kitobxonni Abdulla 
Qahhorning  “Qishloq hukm ostida” nomli povestida  nimasi bilandir  M.Gorkiy  
asarlarini eslatuvchi o‘rinlar borligiga iqror qiladi. Ulug‘ yozuvchilarning 
an’analaridan va ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining  go‘zal tamoyillaridan ta’sirlanish 
Abdulla Qahhor ijodida qanday samaralar berganligini P.Qodirov juda asosli 
xulosalash orqali namoyon qiladi. Mana o‘sha xulosa: “Shunday qilib, Abdulla 
Qahhor o‘zining birinchi to‘plamlarida to‘g‘ri g‘oyaviy yo‘nalishdan borishni, 
qahramonlarning xarakteriga ham qo‘l urishni, yozma adabiyot traditsiyalari bilan 
birga folklordan ham foydalanishni o‘rgandi. Bu uning faktlar rudasidan haqiqat 
nuqrasini ajratishga va shu nuqradan yuksak g‘oyali quyma obrazlar yaratishiga 
asos bo‘ldi”.2  
  Afsuski, Abdulla Qahhorning ilk mashqlaridan ulug‘ yozuvchilar asarlarini 
eslatuvchi o‘rinlarni, uslubiy yaqinlikunsurlarini  to‘g‘ri topgani holda P.Qodirov  
ularning barchasini ijodiy ta’sirlanishning samarasi, ya’ni ijobiy hodisa sifatida 
talqin qiladi. Masalan, u A.P.Chexov va Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalaridagi 
o‘xshashliklar haqida gapira turib: “Bu taqliddan yiroq bo‘lgan ijodiy ta’sir, 
albatta”, - deb qat’iy xulosa chiqaradi. Bu xulosa esa, haqiqatga birmuncha ziddir, 
chunki Abdulla Qahhorning o‘zi qayta-qayta, xususan,  “Birinchi domlam”, 
“Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalarida 
uzoq vaqtgacha N.V.Gogol va A.P.Chexovga ochiqdan-ochiq taqlid qilganligini, 
“Millatchilar” hikoyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chexovning “Xameleon”  asaridagi 
itini yangidan tasvirlab qo‘yganligini ro‘y-rost tan olgan edi. Ilk portretda bunday 
munozarali, shubhali o‘rinlarning bo‘lishi tabiiy edi, chunki o‘sha vaqtda (1957-
                                                 
2 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1987. 
 
Ilmiybaza.uz masalasini yoritishda ko‘proq adibning o‘ziga so‘z beradi, uning dil iqrorlaridan foydalanadi. Ular orasida Abdulla Qahhorning “Birinchi domlam” maqolasidan keltrilgan xotiralari uning N.V.Gogol ijodidan qanday ta’sirlanganligini juda aniq tasavvur qilishga imkon beradi. M.Gorkiy asarlarining yosh adib ijodiga qanday ta’sir ko‘rsatganligini yuzaga chiqarishda esa, P.Qodirov ularning asarlarini qiyosiy tahlil qilish usulidan foydalanadi. Tahlil davomida u kitobxonni Abdulla Qahhorning “Qishloq hukm ostida” nomli povestida nimasi bilandir M.Gorkiy asarlarini eslatuvchi o‘rinlar borligiga iqror qiladi. Ulug‘ yozuvchilarning an’analaridan va ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining go‘zal tamoyillaridan ta’sirlanish Abdulla Qahhor ijodida qanday samaralar berganligini P.Qodirov juda asosli xulosalash orqali namoyon qiladi. Mana o‘sha xulosa: “Shunday qilib, Abdulla Qahhor o‘zining birinchi to‘plamlarida to‘g‘ri g‘oyaviy yo‘nalishdan borishni, qahramonlarning xarakteriga ham qo‘l urishni, yozma adabiyot traditsiyalari bilan birga folklordan ham foydalanishni o‘rgandi. Bu uning faktlar rudasidan haqiqat nuqrasini ajratishga va shu nuqradan yuksak g‘oyali quyma obrazlar yaratishiga asos bo‘ldi”.2 Afsuski, Abdulla Qahhorning ilk mashqlaridan ulug‘ yozuvchilar asarlarini eslatuvchi o‘rinlarni, uslubiy yaqinlikunsurlarini to‘g‘ri topgani holda P.Qodirov ularning barchasini ijodiy ta’sirlanishning samarasi, ya’ni ijobiy hodisa sifatida talqin qiladi. Masalan, u A.P.Chexov va Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalaridagi o‘xshashliklar haqida gapira turib: “Bu taqliddan yiroq bo‘lgan ijodiy ta’sir, albatta”, - deb qat’iy xulosa chiqaradi. Bu xulosa esa, haqiqatga birmuncha ziddir, chunki Abdulla Qahhorning o‘zi qayta-qayta, xususan, “Birinchi domlam”, “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalarida uzoq vaqtgacha N.V.Gogol va A.P.Chexovga ochiqdan-ochiq taqlid qilganligini, “Millatchilar” hikoyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chexovning “Xameleon” asaridagi itini yangidan tasvirlab qo‘yganligini ro‘y-rost tan olgan edi. Ilk portretda bunday munozarali, shubhali o‘rinlarning bo‘lishi tabiiy edi, chunki o‘sha vaqtda (1957- 2 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1987.
Ilmiybaza.uz 
yilda) “Birinchi domlam”ni istisno qilganda, Abdulla Qahhorning yuqoridagi dil 
izhorlari, ya’ni “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” 
nomli maqolalari hali dunyoga kelmagan edi. 
  Chunonchi, yozuvchi ijodidagi A.P.Chexov an’analari haqida gapirib, 
adabiyotshunoslikda birinchi marta I.Borolina Abdulla Qahhorning  “Millatchilar” 
hikoyasida “Xameleon”dan o‘rganishda taqlidiy unsurlarning ustun turishini 
jasorat bilan qayd qiladi. U yozuvchining 30-yillardagi ijodiga xos bir kamchilikni 
quyidagicha izohlaydi: “Qahhor  o‘zining dastlabki asarlarida yangilikni, 
progressiv hodisani  to‘g‘ri qayd qilgani, o‘sha yangilikning belgilovchi 
tomonlarini yuzaga chiqargani va uning istiqboli porloq ekanligini ko‘rsatgani 
holda , bironta ham yorqin ijobiy qahramon obrazini yaratmadi”.  
 
 
 
Ilmiybaza.uz yilda) “Birinchi domlam”ni istisno qilganda, Abdulla Qahhorning yuqoridagi dil izhorlari, ya’ni “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalari hali dunyoga kelmagan edi. Chunonchi, yozuvchi ijodidagi A.P.Chexov an’analari haqida gapirib, adabiyotshunoslikda birinchi marta I.Borolina Abdulla Qahhorning “Millatchilar” hikoyasida “Xameleon”dan o‘rganishda taqlidiy unsurlarning ustun turishini jasorat bilan qayd qiladi. U yozuvchining 30-yillardagi ijodiga xos bir kamchilikni quyidagicha izohlaydi: “Qahhor o‘zining dastlabki asarlarida yangilikni, progressiv hodisani to‘g‘ri qayd qilgani, o‘sha yangilikning belgilovchi tomonlarini yuzaga chiqargani va uning istiqboli porloq ekanligini ko‘rsatgani holda , bironta ham yorqin ijobiy qahramon obrazini yaratmadi”.
Ilmiybaza.uz 
2. Yozuvchi ijodida satiraning o‘rni, peysaj, portret tasviri va monologlar 
  I.Borolina o‘z kitobida Abdulla Qahhor ijodining ba’zi bosqichlariga xos 
ayrim xususiyatlarni ro‘yobga chiqarish bilan bir qatorda yozuvchining yirik 
asarlarini  keng tahlil qilishga alohida e’tibor bergan. Dekada paytidagi adabiy-
tanqidiy asarlar muhokamasida  N.Nadyarnix mazkur kitob haqida gapirib, 
quyidagilarni aytgan edi: Abdulla Qahhor mahoratini tahlil qilishda yana bitta 
kamchilik ko‘zga tashlanib  turadi. Unda ko‘proq Abdulla Qahhorning o‘ziga xos 
bo‘lmay, umuman novellistlar uchun mushtarak bo‘lgan tomonlar qamrab olinadi. 
Masalan, Borolina bunday deb yozadi: “Personajlarning mana shunday ozligi, 
hikoyaning ixchamligi…odatdagiday, unda juda tez va dinamik tarzda 
rivojlanadigan bitta syujet liniyasini shart qilib qo‘yadi”. Yozuvchi asosiy syujet 
tayanchiga aloqasi kam bo‘lgan chekinishlardan iloji boricha o‘zini olib qochadi. 
Shuning uchun ham ba’zi ikkinchi darajali syujet situatsiyalari hikoyada juda kam 
uchraydi. Kitobxonning e’tibori hikoya zaminida yotgan asosiy epizodga jalb 
etiladi”… Bundan Qahhor yaxshi novellist edi, yoki yaxshi novellist  Qahhor edi, 
degan xulosa chiqadi. 
  
Ko‘pincha bir necha betdan iborat bu novellalar o‘zining ko‘lamliligi bilan 
kishini hayratga soladi: mana shu ozgina sahifadan qanchalik ko‘p narsani o‘qib 
olish mumkinligini hatto tasavvur ham qilish qiyin“. O‘zining mazkur salmoqdor 
xulosasini isbotlash uchun V.Smirnova  “O‘g‘ri” va “Ko‘r ko‘zning ochilishi” 
hikoyalarini tahlil qilishga intiladi. Biroq, afsuski, u tahlil o‘rniga ko‘proq 
hikoyalarning mazmunini qayta bayon qilishga berilib ketadi. “Anor” hikoyasining 
tahlilida esa, uning mazmunini qisqacha eslatish munaqqidning qarashini asoslash 
uchun qo‘l keladi. Mazkur hikoyani u mashhur Amerika yozuvchisi O.Genrining 
“Shaftoli” novellasi bilan qiyoslagan holda tahlil etadi. Ikkala asar mazmunining 
qiyosiy tarzda muxtasar hikoya qilinishi “Anor”dagi ijtimoiy mazmunning 
teranroq ekanligini isbotlashga imkon beradi. Demak,  qiyosiy tahlil vositasida 
munaqqid Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalari chindan ham 
jahon 
novelliotikasining eng yaxshi namunalari qatorida turishini ishonarli tarzda 
Ilmiybaza.uz 2. Yozuvchi ijodida satiraning o‘rni, peysaj, portret tasviri va monologlar I.Borolina o‘z kitobida Abdulla Qahhor ijodining ba’zi bosqichlariga xos ayrim xususiyatlarni ro‘yobga chiqarish bilan bir qatorda yozuvchining yirik asarlarini keng tahlil qilishga alohida e’tibor bergan. Dekada paytidagi adabiy- tanqidiy asarlar muhokamasida N.Nadyarnix mazkur kitob haqida gapirib, quyidagilarni aytgan edi: Abdulla Qahhor mahoratini tahlil qilishda yana bitta kamchilik ko‘zga tashlanib turadi. Unda ko‘proq Abdulla Qahhorning o‘ziga xos bo‘lmay, umuman novellistlar uchun mushtarak bo‘lgan tomonlar qamrab olinadi. Masalan, Borolina bunday deb yozadi: “Personajlarning mana shunday ozligi, hikoyaning ixchamligi…odatdagiday, unda juda tez va dinamik tarzda rivojlanadigan bitta syujet liniyasini shart qilib qo‘yadi”. Yozuvchi asosiy syujet tayanchiga aloqasi kam bo‘lgan chekinishlardan iloji boricha o‘zini olib qochadi. Shuning uchun ham ba’zi ikkinchi darajali syujet situatsiyalari hikoyada juda kam uchraydi. Kitobxonning e’tibori hikoya zaminida yotgan asosiy epizodga jalb etiladi”… Bundan Qahhor yaxshi novellist edi, yoki yaxshi novellist Qahhor edi, degan xulosa chiqadi. Ko‘pincha bir necha betdan iborat bu novellalar o‘zining ko‘lamliligi bilan kishini hayratga soladi: mana shu ozgina sahifadan qanchalik ko‘p narsani o‘qib olish mumkinligini hatto tasavvur ham qilish qiyin“. O‘zining mazkur salmoqdor xulosasini isbotlash uchun V.Smirnova “O‘g‘ri” va “Ko‘r ko‘zning ochilishi” hikoyalarini tahlil qilishga intiladi. Biroq, afsuski, u tahlil o‘rniga ko‘proq hikoyalarning mazmunini qayta bayon qilishga berilib ketadi. “Anor” hikoyasining tahlilida esa, uning mazmunini qisqacha eslatish munaqqidning qarashini asoslash uchun qo‘l keladi. Mazkur hikoyani u mashhur Amerika yozuvchisi O.Genrining “Shaftoli” novellasi bilan qiyoslagan holda tahlil etadi. Ikkala asar mazmunining qiyosiy tarzda muxtasar hikoya qilinishi “Anor”dagi ijtimoiy mazmunning teranroq ekanligini isbotlashga imkon beradi. Demak, qiyosiy tahlil vositasida munaqqid Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalari chindan ham jahon novelliotikasining eng yaxshi namunalari qatorida turishini ishonarli tarzda
Ilmiybaza.uz 
ro‘yobga chiqaradi. Afsuski, asarlarga juda katta talabchanlik bilan yondoshgan 
tanqidchining o‘shanday namunalar qatoriga  Abdulla Qahhorning “Karavot” 
hikoyasini ham kiritishi kishini hayratga soladi. Nahotki, 60-yillarda ham 
V.Smirnova “Karavot” hikoyasi mash’um konfliktsizlik “nazariya”sining ta’sirida 
yozilganligini payqamagan bo‘lsa? Hikoya qahramoni G‘anijon o‘ta a’lo odam, 
chunki u uzoq yillar kutgan o‘g‘ilchasi tug‘ilganda, juda quvonadi, xotinini haddan 
ortiq sevadi va yangi mehmonga karavot olish uchun shaharga yuguradi. U 
karavotni otiga o‘ngarib qaytayotganda biro dam qo‘l ko‘tarib, olib ketishini 
so‘ragandek bo‘ladi. Orqasidan avtomashina kelayotgani uchun G‘anijon 
to‘xtamay o‘tib ketaveradi. Shundan keyin unda ruhiy iztirob boshlanadi. G‘anijon 
qattiq eziladi, yo‘lda qolgan odamni juda ko‘p o‘ylaydi.3  
Endi u go‘yo yaxshi odamga aylanib qolgandek bo‘ladi. Mana sizga 
konfliktsizlik “nazariya”si talab qilgan “a’lo” bilan ,,yaxshi“ orasidagi ziddiyat. 
Shu qolipga moslab tasvirlangani uchun konflikt ishonarli chiqmagan: yarim 
kechadan o‘tib ketsa ham G‘anijon yo‘lda qolgan odamni o‘ylayveradi va tunda 
shaharga qaytishga ahd qiladi. Yo‘ldagi odamning allaqachon ketib qolganini 
payqab turgan kitobxon esa, bu harakatga mutlaqo ishongan omillar to‘g‘risidagi 
nozik kuzatishlar bilan ham o‘rtoqlashadi.  
 
 
              
 
 
 
 
 
 
3. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati 
                                                 
3 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. Adabiyot va san’at, 1987. 
 
Ilmiybaza.uz ro‘yobga chiqaradi. Afsuski, asarlarga juda katta talabchanlik bilan yondoshgan tanqidchining o‘shanday namunalar qatoriga Abdulla Qahhorning “Karavot” hikoyasini ham kiritishi kishini hayratga soladi. Nahotki, 60-yillarda ham V.Smirnova “Karavot” hikoyasi mash’um konfliktsizlik “nazariya”sining ta’sirida yozilganligini payqamagan bo‘lsa? Hikoya qahramoni G‘anijon o‘ta a’lo odam, chunki u uzoq yillar kutgan o‘g‘ilchasi tug‘ilganda, juda quvonadi, xotinini haddan ortiq sevadi va yangi mehmonga karavot olish uchun shaharga yuguradi. U karavotni otiga o‘ngarib qaytayotganda biro dam qo‘l ko‘tarib, olib ketishini so‘ragandek bo‘ladi. Orqasidan avtomashina kelayotgani uchun G‘anijon to‘xtamay o‘tib ketaveradi. Shundan keyin unda ruhiy iztirob boshlanadi. G‘anijon qattiq eziladi, yo‘lda qolgan odamni juda ko‘p o‘ylaydi.3 Endi u go‘yo yaxshi odamga aylanib qolgandek bo‘ladi. Mana sizga konfliktsizlik “nazariya”si talab qilgan “a’lo” bilan ,,yaxshi“ orasidagi ziddiyat. Shu qolipga moslab tasvirlangani uchun konflikt ishonarli chiqmagan: yarim kechadan o‘tib ketsa ham G‘anijon yo‘lda qolgan odamni o‘ylayveradi va tunda shaharga qaytishga ahd qiladi. Yo‘ldagi odamning allaqachon ketib qolganini payqab turgan kitobxon esa, bu harakatga mutlaqo ishongan omillar to‘g‘risidagi nozik kuzatishlar bilan ham o‘rtoqlashadi. 3. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati 3 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. Adabiyot va san’at, 1987.
Ilmiybaza.uz 
Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib kelinayotgan 
“O‘g‘ri” hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda qo‘llab ko‘rish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. 
Negaki hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, 
personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. 
Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, 
xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda 
o‘rganish samarali bo‘ladi. 
  Tahlilni kampirning tong qorong‘isida xamir qilgani turib, ho‘kizidan xabar 
olishi sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek 
ayollari, ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi 
o‘z holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda 
kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi 
sifatida ham ko‘rsatadi: u xamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning 
dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay, 
kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non 
bilan ertalik qilsa, yanada yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak 
yeydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi o‘quvchilar e’tibori “...xamir qilgani” 
turgan kampirning ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki, 
har kim o‘zi uchun qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib 
turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabar olishga, badavlat odam davlatidan 
ogoh turishga intiladi. Bu chol-u kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatbaho 
narsa – ho‘kiz. Shu bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri – 
ham tushunarli, ham ishonarli. 
  O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat “O!..” gapi 
tashiydigan serqirra ma’noga, u ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi 
lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin? 
Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning kechinma-
yu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng o‘quvchilar 
e’tibori hikmatga o‘xshab ketadigan: “Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi 
Ilmiybaza.uz Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib kelinayotgan “O‘g‘ri” hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda qo‘llab ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. Tahlilni kampirning tong qorong‘isida xamir qilgani turib, ho‘kizidan xabar olishi sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek ayollari, ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi o‘z holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi sifatida ham ko‘rsatadi: u xamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay, kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non bilan ertalik qilsa, yanada yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak yeydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi o‘quvchilar e’tibori “...xamir qilgani” turgan kampirning ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki, har kim o‘zi uchun qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabar olishga, badavlat odam davlatidan ogoh turishga intiladi. Bu chol-u kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatbaho narsa – ho‘kiz. Shu bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri – ham tushunarli, ham ishonarli. O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat “O!..” gapi tashiydigan serqirra ma’noga, u ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin? Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning kechinma- yu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng o‘quvchilar e’tibori hikmatga o‘xshab ketadigan: “Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi
Ilmiybaza.uz 
yo‘qolmasin” jumlasiga tortilgani ma’qul. Chunki qashshoqlik atalmish bedavo 
dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Shu sabab kambag‘al 
odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Havas – xayol-u orzu qilingan imkoniyatdan 
tug‘iladigan ruhiy hosila. Dehqonni yo‘qchilik xayol-u orzudan mahrum etgan.  
  Qashshoq dehqonning uyi betakror me’moriy obida yoki yonib ketsa 
kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki “...bir qop somon, o‘n-o‘n 
beshta xoda, bir arava qamish” bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib 
ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas va unchalar qiynalmay, yangisini 
tiklab olishi mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib ketishi mumkin bo‘lgan 
ortiqcha boylik ham yo‘qki, unga achinilsa. 
  Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday 
bo‘lganiga diqqat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval 
nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha 
bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda 
o‘ylab ko‘rish har bir timsolning o‘ziga xosligini tushunish imkonini beradi.  
  Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga 
daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni 
eri uradi, birovning uyi xatga tushadi...” “Odamlar dod ovoziga o‘rganib 
qolgan...” bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar 
andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar 
voqealari inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin, 
keyinchalik ko‘p o‘zbek ayollarini dod solishga majbur etgan asosiy sabab – 
ichkilik u zamonlar hali yo‘q edi. Ammo... Shuni hisobga olish kerakki, 
mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak, xalqimiz Rossiya qo‘li 
ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa, eng avval, ayollar 
tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima bor-u nima yo‘qligini ayollar 
yaxshi bilishadi. Ustiga-ustak, ular onalar hamdir. Farzandlarining ehtiyojlarini 
qondirish tashvishi avval ularga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida bolalar o‘z 
dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har kuni u 
yo‘q, bu yo‘q deb “egovlaydi”. Kambag‘al erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis 
Ilmiybaza.uz yo‘qolmasin” jumlasiga tortilgani ma’qul. Chunki qashshoqlik atalmish bedavo dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Shu sabab kambag‘al odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Havas – xayol-u orzu qilingan imkoniyatdan tug‘iladigan ruhiy hosila. Dehqonni yo‘qchilik xayol-u orzudan mahrum etgan. Qashshoq dehqonning uyi betakror me’moriy obida yoki yonib ketsa kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki “...bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish” bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas va unchalar qiynalmay, yangisini tiklab olishi mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib ketishi mumkin bo‘lgan ortiqcha boylik ham yo‘qki, unga achinilsa. Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday bo‘lganiga diqqat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda o‘ylab ko‘rish har bir timsolning o‘ziga xosligini tushunish imkonini beradi. Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi...” “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan...” bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar voqealari inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin, keyinchalik ko‘p o‘zbek ayollarini dod solishga majbur etgan asosiy sabab – ichkilik u zamonlar hali yo‘q edi. Ammo... Shuni hisobga olish kerakki, mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak, xalqimiz Rossiya qo‘li ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa, eng avval, ayollar tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima bor-u nima yo‘qligini ayollar yaxshi bilishadi. Ustiga-ustak, ular onalar hamdir. Farzandlarining ehtiyojlarini qondirish tashvishi avval ularga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida bolalar o‘z dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har kuni u yo‘q, bu yo‘q deb “egovlaydi”. Kambag‘al erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis
Ilmiybaza.uz 
emasligini yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmay qiynaladi. Xotin 
esa, tabiatiga ko‘ra uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi. 
Aytgani bo‘lavermay, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi, 
nolinadi, unga tik gapiradi. O‘zbekning erkagi kimligi va qandayligidan qat’iy 
nazar xotinidan gap eshitishga o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan 
sababni bartaraf etishning emas, balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan 
ayolining isyonini bostirish yo‘lini tutadi: uni kaltaklaydi.  
  O‘zbekning ayoli, odatda, eri kaltaklasa, dod sola bermaydi. Agar o‘zining 
aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin, 
keyinchalik ham birovga “tish yormaydi”. Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli 
kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalansa, endi bizning ayollarni ma’zur tutib 
qo‘yasiz. U endi erining kambag‘alligi va noshudligini yetti mahallaga yoyishga 
o‘zini haqli hisoblaydi. Adabiyot o‘qituvchisi dod ovozi paydo bo‘lish 
sabablarining ikkinchisiga e’tibor qaratadi: “...birovning uyi xatga tushadi”. 
Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi haqiqatni payqamasligi ham 
mumkin. Shuning uchun unga oydinlik kiritilgani ma’qul: kambag‘al odam bir balo 
qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasining ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun 
barcha yo‘qsillarning sinalgan usulini ishga soladi, ya’ni birovdan qarz oladi.  
  Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Qarz olinayotganda qarzdorning 
pichoqqa ilingudek mulki garovga qo‘yiladi. Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi 
mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va “bir qop somon-u bir arava 
qamishdan” bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsa-da, boshpanasidan ajralgan 
odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ro‘y berib turgani 
uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan. Hikoyada: “Ammo kampirning 
dodiga odam tez to‘plandi”, – deb ta’kidlanadi. O‘ylab ko‘rish kerak: nega? 
Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, uzoq yillar davomida chol-
u kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy o‘zlariniki, ho‘kizlari ham bor edi. 
Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi dodlovchi ovozlarga 
“begona” tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq. 
Ilmiybaza.uz emasligini yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmay qiynaladi. Xotin esa, tabiatiga ko‘ra uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi. Aytgani bo‘lavermay, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi, nolinadi, unga tik gapiradi. O‘zbekning erkagi kimligi va qandayligidan qat’iy nazar xotinidan gap eshitishga o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan sababni bartaraf etishning emas, balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan ayolining isyonini bostirish yo‘lini tutadi: uni kaltaklaydi. O‘zbekning ayoli, odatda, eri kaltaklasa, dod sola bermaydi. Agar o‘zining aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin, keyinchalik ham birovga “tish yormaydi”. Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalansa, endi bizning ayollarni ma’zur tutib qo‘yasiz. U endi erining kambag‘alligi va noshudligini yetti mahallaga yoyishga o‘zini haqli hisoblaydi. Adabiyot o‘qituvchisi dod ovozi paydo bo‘lish sabablarining ikkinchisiga e’tibor qaratadi: “...birovning uyi xatga tushadi”. Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi haqiqatni payqamasligi ham mumkin. Shuning uchun unga oydinlik kiritilgani ma’qul: kambag‘al odam bir balo qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasining ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun barcha yo‘qsillarning sinalgan usulini ishga soladi, ya’ni birovdan qarz oladi. Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Qarz olinayotganda qarzdorning pichoqqa ilingudek mulki garovga qo‘yiladi. Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va “bir qop somon-u bir arava qamishdan” bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsa-da, boshpanasidan ajralgan odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ro‘y berib turgani uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan. Hikoyada: “Ammo kampirning dodiga odam tez to‘plandi”, – deb ta’kidlanadi. O‘ylab ko‘rish kerak: nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, uzoq yillar davomida chol- u kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy o‘zlariniki, ho‘kizlari ham bor edi. Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi dodlovchi ovozlarga “begona” tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq.
Ilmiybaza.uz 
Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib 
boraveradi. 
  Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham o‘quvchilarning ichdan his etishiga 
urinish lozim. Hikoyadagi: “Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan 
og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, 
ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi” 4 tasviriga 
e’tibor qaratilishi kerak. Agar ushbu tasvir Qobil bobo holatini ichdan his etilmay, 
shunchaki o‘qib yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi. 
Qandaydir bir odamning qiynalganini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu, 
o‘sha odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish tamomila boshqa 
narsa.  
  Shuning uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda 
qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalangbosh, yalangoyoq, buning ustiga 
yaktakchan? Qariyalarimiz hozir ham boshyalang yurishni odobsizlik deb 
bilishadi. U paytlarda-ku yalangbosh yurish borib turgan shakkoklik 
hisoblangandir. Hikoyadagi bobo esa yalangbosh, yalangoyoq ekani kamlik 
qilganday, el ko‘ziga yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu 
savollarga javob topish uchun e’tibor qahramonlarning tashqi holatini idrok 
etishdan ichki dunyosini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda 
“yaktakchan” so‘zi mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga 
ham e’tibor qaratilishi lozim. Ayrim joylarning aholisi uchun “yaktakchan” degani 
yaktaksiz demakdir. Yurtimizning ko‘pchilik mintaqalaridagi kishilar esa 
“yaktakchan” so‘zini birgina yaktakda mazmunida qo‘llashadi. Badiiy vaziyatni 
anglab yetgan o‘quvchigina adib qaysi holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi. 5 
      Cholning tizzalari “bukilib-bukilib” ketishiga sabab nima? Avvalo, bu 
so‘zning ikki marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega “dag‘-dag‘” 
titraydi? Yaktaksizligi sabab sovqatganidanmi yoki boshqa – jiddiyroq va 
og‘riqliroq ichki sabab bormi? Obrazning: “...hammaga qaraydi, ammo hech 
                                                 
4 Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – T: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019. 
5 Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. Ma’naviyat nashr. 1999. 
Ilmiybaza.uz Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib boraveradi. Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham o‘quvchilarning ichdan his etishiga urinish lozim. Hikoyadagi: “Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi” 4 tasviriga e’tibor qaratilishi kerak. Agar ushbu tasvir Qobil bobo holatini ichdan his etilmay, shunchaki o‘qib yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi. Qandaydir bir odamning qiynalganini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu, o‘sha odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish tamomila boshqa narsa. Shuning uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalangbosh, yalangoyoq, buning ustiga yaktakchan? Qariyalarimiz hozir ham boshyalang yurishni odobsizlik deb bilishadi. U paytlarda-ku yalangbosh yurish borib turgan shakkoklik hisoblangandir. Hikoyadagi bobo esa yalangbosh, yalangoyoq ekani kamlik qilganday, el ko‘ziga yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu savollarga javob topish uchun e’tibor qahramonlarning tashqi holatini idrok etishdan ichki dunyosini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda “yaktakchan” so‘zi mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga ham e’tibor qaratilishi lozim. Ayrim joylarning aholisi uchun “yaktakchan” degani yaktaksiz demakdir. Yurtimizning ko‘pchilik mintaqalaridagi kishilar esa “yaktakchan” so‘zini birgina yaktakda mazmunida qo‘llashadi. Badiiy vaziyatni anglab yetgan o‘quvchigina adib qaysi holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi. 5 Cholning tizzalari “bukilib-bukilib” ketishiga sabab nima? Avvalo, bu so‘zning ikki marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega “dag‘-dag‘” titraydi? Yaktaksizligi sabab sovqatganidanmi yoki boshqa – jiddiyroq va og‘riqliroq ichki sabab bormi? Obrazning: “...hammaga qaraydi, ammo hech 4 Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – T: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019. 5 Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. Ma’naviyat nashr. 1999.
Ilmiybaza.uz 
kimni ko‘rmaydi” tarzidagi holatini qanday tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari 
xirami yoki kutilmagan baxtsizlik uning ko‘z oldini qorong‘ilashtirdimi? O‘zi 
aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli? 
     Shu o‘rinda tahlil qamroviga ellikboshi ham tortilishi lozim. Burunsizligi, 
ovozining pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining 
dabdurustdan boboni sensirab: “Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!” –
deya karomat qilishi kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar 
estetik nishon to‘g‘ri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning 
tagiga ham yetish mumkin.  
     Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan yerini nima sababdan ikki bor taftish 
qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto, ustunni qimirlatib ham ko‘rgani 
sababini izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz 
ko‘rinib qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib 
ko‘rsatib, choldan biror narsa undirmoqchi. Buning uchun u jabrlanuvchining 
ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo ellikboshidagi bu g‘arazni 
sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini xiralashtirib qo‘ygan.6  
     Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz 
topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababi haqida 
o‘ylab ko‘rish kerak. Bu haqda bosh qotirish o‘quvchida boshqa insonni tuyish, 
o‘zgani tushunish sifatlarini shakllantiradi.  
     Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanini yanada 
yaqqol ko‘rsatadi: “Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l 
ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”. Ellikboshining keksa odamga, buning 
ustiga, kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani 
haqda o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni 
emas, balki undan tezroq biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni 
to‘g‘rilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora ololmay 
qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq 
ishontirish uchun esa uni sensirab, dag‘dag‘a qiladi. 
                                                 
6 Qo‘shjonov  M. Abdulla Qahhor mahorati. – T: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984 
Ilmiybaza.uz kimni ko‘rmaydi” tarzidagi holatini qanday tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari xirami yoki kutilmagan baxtsizlik uning ko‘z oldini qorong‘ilashtirdimi? O‘zi aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli? Shu o‘rinda tahlil qamroviga ellikboshi ham tortilishi lozim. Burunsizligi, ovozining pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining dabdurustdan boboni sensirab: “Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!” – deya karomat qilishi kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar estetik nishon to‘g‘ri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning tagiga ham yetish mumkin. Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan yerini nima sababdan ikki bor taftish qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto, ustunni qimirlatib ham ko‘rgani sababini izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz ko‘rinib qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib ko‘rsatib, choldan biror narsa undirmoqchi. Buning uchun u jabrlanuvchining ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo ellikboshidagi bu g‘arazni sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini xiralashtirib qo‘ygan.6 Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababi haqida o‘ylab ko‘rish kerak. Bu haqda bosh qotirish o‘quvchida boshqa insonni tuyish, o‘zgani tushunish sifatlarini shakllantiradi. Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanini yanada yaqqol ko‘rsatadi: “Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”. Ellikboshining keksa odamga, buning ustiga, kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani haqda o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas, balki undan tezroq biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni to‘g‘rilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora ololmay qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq ishontirish uchun esa uni sensirab, dag‘dag‘a qiladi. 6 Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. – T: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984
Ilmiybaza.uz 
    Manfaatga qul bo‘lgan odam iymondan ayrilib, o‘z nafsining yugurdagiga 
aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda chiqarishga 
urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ularni nari surib qo‘yadi. Shu 
bois: “Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”, – deb 
cholni masxaralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan tortinmaydi. 
O‘qituvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi masxaraomuz ma’noga e’tibor 
qaratishi shart. “...Oqposhshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa” topiladigan 
ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tasvir maromidan sezilib 
turganiga bolalar e’tibori qaratilishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib 
ketadiganday, Afg‘on yerlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududdan 
chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani masxaralashdan boshqa narsa 
emasligi anglab yetilishi zarur. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq 
anglashilmay qolishi mumkin. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum 
bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir. 
     Endi o‘quvchilar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan 
tadbirning nechog‘lik bema’ni va nokerak ekaniga qaratilishi zarur. Choldan 
oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: “beto‘xtov aminga 
xabar qilaman”, – deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘rmoqchi bo‘lgan 
tadbiri keraksizligi Qobil bobo va kampiridan boshqa hammaga oldindan ayon 
bo‘lsa-da, u, hatto, shu keraksiz ishni ham bajarmaydi. Xo‘sh, u holda ellikboshi 
nima sababdan aminni tilga oldi? Buning sababi shundaki, amin ham haqsizlik 
zanjirining muhim halqalaridan bo‘lib, boshiga ish tushgan himoyasiz bechoralar 
uni ham boqishlari darkor edi. 
      O‘quvchilar ho‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilib, undan: “beto‘xtov 
pristavga xabar qilaman”, – degan g‘oyat “muhim” tadbir va’dasini olish uchun 
aminga ham pora bergan Qobil bobo holatini his etishlari muhim. Dahshatlisi 
shundaki, na ellikboshi, na amin qimirlagani uchun, oxir-oqibatda, pristavga ham 
boboning o‘zi xabar yetkazadi va qanday baxtsizlikka yo‘liqqanini aytib yordam 
so‘rashning o‘zi uchungina ham o‘ris amaldorga, ham uning tilmochiga pora 
berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va 
Ilmiybaza.uz Manfaatga qul bo‘lgan odam iymondan ayrilib, o‘z nafsining yugurdagiga aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda chiqarishga urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ularni nari surib qo‘yadi. Shu bois: “Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”, – deb cholni masxaralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan tortinmaydi. O‘qituvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi masxaraomuz ma’noga e’tibor qaratishi shart. “...Oqposhshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa” topiladigan ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tasvir maromidan sezilib turganiga bolalar e’tibori qaratilishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib ketadiganday, Afg‘on yerlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududdan chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani masxaralashdan boshqa narsa emasligi anglab yetilishi zarur. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq anglashilmay qolishi mumkin. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir. Endi o‘quvchilar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan tadbirning nechog‘lik bema’ni va nokerak ekaniga qaratilishi zarur. Choldan oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: “beto‘xtov aminga xabar qilaman”, – deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘rmoqchi bo‘lgan tadbiri keraksizligi Qobil bobo va kampiridan boshqa hammaga oldindan ayon bo‘lsa-da, u, hatto, shu keraksiz ishni ham bajarmaydi. Xo‘sh, u holda ellikboshi nima sababdan aminni tilga oldi? Buning sababi shundaki, amin ham haqsizlik zanjirining muhim halqalaridan bo‘lib, boshiga ish tushgan himoyasiz bechoralar uni ham boqishlari darkor edi. O‘quvchilar ho‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilib, undan: “beto‘xtov pristavga xabar qilaman”, – degan g‘oyat “muhim” tadbir va’dasini olish uchun aminga ham pora bergan Qobil bobo holatini his etishlari muhim. Dahshatlisi shundaki, na ellikboshi, na amin qimirlagani uchun, oxir-oqibatda, pristavga ham boboning o‘zi xabar yetkazadi va qanday baxtsizlikka yo‘liqqanini aytib yordam so‘rashning o‘zi uchungina ham o‘ris amaldorga, ham uning tilmochiga pora berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va
Ilmiybaza.uz 
aminnikidan ham g‘aroyibroq, ya’ni “Aminga bor”, – deyishdangina iboratligiga 
o‘qituvchi e’tibori qaratilishi lozim.  
      Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning 
shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar 
yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham, nega harakat 
qilishmaydi? Mutlaqo jon koyitmay turib, birovdan narsa ta’ma qilishdan xijolat 
bo‘lmasliklari sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar 
bezovta qilishi kishida katarsis jarayoni boshlanganini bildiradi. O‘quvchilarda 
qarshilik ko‘rsata olmaydigan, o‘z haqini ajrata bilmaydigan ojiz odamlarni 
toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga achinishi 
badiiy adabiyot uchun ham, uning o‘qitilishi uchun ham muhim natijadir. 
  Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi 
maqsadga muvofiq. Arzga kelgan cholni ko‘riboq “og‘zini ochmay kekirgan, 
so‘ng baqbaqasini selkillatib kulgan”, ho‘kizni atay sigir deb cholni 
masxaralagan, “yo‘qolmasdan oldin bormidi”, “Birov olib ketsa qaytib kela ber, 
deb qo‘yilmagan ekanda!” – deya qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo 
oldida “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga” tiqib, so‘ng “etigining 
tagiga art”gan, hech tortinmay bobodan pora so‘ragan amin qiyofasidagi 
noinsoniy belgilarni butun dahshati, xunukligi, jirkanchligi bilan his etgan o‘quvchi 
ham uni yomon ko‘rib qoladi, ham shunday yuvuqsiz kishiga ishi tushgan Qobil 
boboning fojiali holatini chuqur anglaydi.  
  O‘quvchilarni o‘ylab ko‘rishga undash zarur: amin hamisha ham o‘zini 
shunday tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar ochiq 
ko‘satayotganiga sabab nima? Ehtimol, jazosizlikdadir? Balki, amin Qobil boboni 
odam o‘rnida ko‘rmagani uchun unga bir hayvon yanglig‘ munosabatda bo‘lib, 
qariyadan uyalishni ham lozim topmayotgandir. Chindanda amin cholni uyalishga 
ham arzimaydi, deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqib, qolog‘ini 
etigining tagiga artadi. Amin qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lsa-da, boshqa 
kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan esa 
tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo odam emas. Odam bo‘lmagan yaratiqdan esa 
Ilmiybaza.uz aminnikidan ham g‘aroyibroq, ya’ni “Aminga bor”, – deyishdangina iboratligiga o‘qituvchi e’tibori qaratilishi lozim. Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham, nega harakat qilishmaydi? Mutlaqo jon koyitmay turib, birovdan narsa ta’ma qilishdan xijolat bo‘lmasliklari sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar bezovta qilishi kishida katarsis jarayoni boshlanganini bildiradi. O‘quvchilarda qarshilik ko‘rsata olmaydigan, o‘z haqini ajrata bilmaydigan ojiz odamlarni toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga achinishi badiiy adabiyot uchun ham, uning o‘qitilishi uchun ham muhim natijadir. Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. Arzga kelgan cholni ko‘riboq “og‘zini ochmay kekirgan, so‘ng baqbaqasini selkillatib kulgan”, ho‘kizni atay sigir deb cholni masxaralagan, “yo‘qolmasdan oldin bormidi”, “Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo‘yilmagan ekanda!” – deya qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo oldida “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga” tiqib, so‘ng “etigining tagiga art”gan, hech tortinmay bobodan pora so‘ragan amin qiyofasidagi noinsoniy belgilarni butun dahshati, xunukligi, jirkanchligi bilan his etgan o‘quvchi ham uni yomon ko‘rib qoladi, ham shunday yuvuqsiz kishiga ishi tushgan Qobil boboning fojiali holatini chuqur anglaydi. O‘quvchilarni o‘ylab ko‘rishga undash zarur: amin hamisha ham o‘zini shunday tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar ochiq ko‘satayotganiga sabab nima? Ehtimol, jazosizlikdadir? Balki, amin Qobil boboni odam o‘rnida ko‘rmagani uchun unga bir hayvon yanglig‘ munosabatda bo‘lib, qariyadan uyalishni ham lozim topmayotgandir. Chindanda amin cholni uyalishga ham arzimaydi, deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqib, qolog‘ini etigining tagiga artadi. Amin qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lsa-da, boshqa kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan esa tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo odam emas. Odam bo‘lmagan yaratiqdan esa
Ilmiybaza.uz 
uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat gladiatorlar bekalarini 
hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar qullardan 
uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bo‘lganidek, 
faqat insondangina uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil boboga 
munosabatida ana shu holat belgi beradi. 
  Amin nechog‘lik yuzsiz bo‘lmasin, unda baribir oz bo‘lsa-da, qandaydir 
o‘zbeklik unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan, 
masxara bo‘layotganidan alami kelib yig‘lasa, “yig‘lama” deyishga o‘zbekligi 
qo‘ymasa, “yig‘lamang” deyishga amaldorligi yo‘l bermaydi. Shu bois 
“yig‘lanmasin” deb vaziyatdan chiqadi. Hikoyanavis timsollar tabiatidagi eng 
mayda holatlarni ham bexato ilg‘agan va mahorat bilan aks ettirgan. Ellikboshi 
Qobil boboga ta’sirini o‘tkazish, yolg‘oniga ishontirish uchun oldin unga sensirab 
gapirgan bo‘lsa, oladiganini olib bo‘lgach esa, cholga doimgiday sizlab muomala 
qilaveradi. 
  Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib, 
adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas 
bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek kabi 
yozuvchilar bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini 
yaratdi. Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, 
“Maston”, “Qanotsiz chittak”, “San’atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot 
muallimi” kabi hikoyalari o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada 
taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi. 
   Abdulla Qahhor hikoyalarini mazmuni va janr xususiyatlariga ko‘ra ikki 
guruhga ajratib tahlil etish mumkin. Bularning bir guruhini o‘tmish haqidagi 
hikoyalar tashkil qilsa, ikkinchi guruh hikoyalarning bosh qahramonlari 
zamondoshlarimizdir. 
  Yaqin 
o‘tmishdagi 
o‘zbek 
voqeligi 
“Anor”, 
“O‘g‘ri”, 
“Bemor”, 
“Tomoshabog‘”, “Millatchilar” kabi hikoyalarda aks etgan. Keyinchalik esa, adib 
o‘tmish mavzusida yana “Dahshat” hikoyasini yaratdi. Shuningdek,, “O‘tmishdan 
ertaklar” qissa deb atalgan bo‘lsa-da, mohiyati bilan ayrim-ayrim hikoyalardan 
Ilmiybaza.uz uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat gladiatorlar bekalarini hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar qullardan uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bo‘lganidek, faqat insondangina uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil boboga munosabatida ana shu holat belgi beradi. Amin nechog‘lik yuzsiz bo‘lmasin, unda baribir oz bo‘lsa-da, qandaydir o‘zbeklik unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan, masxara bo‘layotganidan alami kelib yig‘lasa, “yig‘lama” deyishga o‘zbekligi qo‘ymasa, “yig‘lamang” deyishga amaldorligi yo‘l bermaydi. Shu bois “yig‘lanmasin” deb vaziyatdan chiqadi. Hikoyanavis timsollar tabiatidagi eng mayda holatlarni ham bexato ilg‘agan va mahorat bilan aks ettirgan. Ellikboshi Qobil boboga ta’sirini o‘tkazish, yolg‘oniga ishontirish uchun oldin unga sensirab gapirgan bo‘lsa, oladiganini olib bo‘lgach esa, cholga doimgiday sizlab muomala qilaveradi. Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib, adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek kabi yozuvchilar bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini yaratdi. Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, “Maston”, “Qanotsiz chittak”, “San’atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalari o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi. Abdulla Qahhor hikoyalarini mazmuni va janr xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga ajratib tahlil etish mumkin. Bularning bir guruhini o‘tmish haqidagi hikoyalar tashkil qilsa, ikkinchi guruh hikoyalarning bosh qahramonlari zamondoshlarimizdir. Yaqin o‘tmishdagi o‘zbek voqeligi “Anor”, “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Tomoshabog‘”, “Millatchilar” kabi hikoyalarda aks etgan. Keyinchalik esa, adib o‘tmish mavzusida yana “Dahshat” hikoyasini yaratdi. Shuningdek,, “O‘tmishdan ertaklar” qissa deb atalgan bo‘lsa-da, mohiyati bilan ayrim-ayrim hikoyalardan
Ilmiybaza.uz 
tashkil topgan. Shuning uchun ularni ham adibning o‘tmish haqidagi asarlari deb 
bilish mumkin. 
  Abdulla Qahhor qissa va roman janrlarini taraqqiy etishiga ham salmoqli 
hissa qo‘shdi. U “Sarob”, “Oltin yulduz”, “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”, 
“O‘tmishdan ertaklar”, “Muhabbat” singari ajoyib roman va qissalar yozib, katta 
janrda ham mohir san’atkor ekanini isbotladi. Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar, 
go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar 
yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va obrazli qilib ifodalaydi. 
  Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Abdulla Qahhorning hissasi 
nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek hikoyachiligining zamonaviy jahon 
hikoyachiligi darajasiga ko’tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi 
degan nom oldi. Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki ularni jahon 
navalistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo’yish mumkin” 
deb yozgan edi rus tanqidchisi Semerovna. 
  Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining 
ko‘pchiligi urush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k 
konvert”, “Qizil konvert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinlar”, “Asror bobo”, 
“Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar” kabilardir. Albatta, ularning hammasi 
ham bir xil darajada badiiy yuksak emas. Ularning ichida mazmunan sayozroqlari 
ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan birga, hech shubhasiz, 
adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham bor. Bu gap, ayniqsa, 
“Ming bir jon” va “Asror bobo” hikoyalariga taalluqlidir.7 
  “Ming bir jon” - insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning 
qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning 
ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr 
yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi. 
Hikoyani o’qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o’zbek ayolining 
jasorati, hayotga bo’lgan shijoati, bir insonning hayotga bo’lgan muhabbati, 
                                                 
7 Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. Fan, 1989. 
 
Ilmiybaza.uz tashkil topgan. Shuning uchun ularni ham adibning o‘tmish haqidagi asarlari deb bilish mumkin. Abdulla Qahhor qissa va roman janrlarini taraqqiy etishiga ham salmoqli hissa qo‘shdi. U “Sarob”, “Oltin yulduz”, “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”, “O‘tmishdan ertaklar”, “Muhabbat” singari ajoyib roman va qissalar yozib, katta janrda ham mohir san’atkor ekanini isbotladi. Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar, go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va obrazli qilib ifodalaydi. Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Abdulla Qahhorning hissasi nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek hikoyachiligining zamonaviy jahon hikoyachiligi darajasiga ko’tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi degan nom oldi. Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki ularni jahon navalistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo’yish mumkin” deb yozgan edi rus tanqidchisi Semerovna. Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining ko‘pchiligi urush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k konvert”, “Qizil konvert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinlar”, “Asror bobo”, “Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar” kabilardir. Albatta, ularning hammasi ham bir xil darajada badiiy yuksak emas. Ularning ichida mazmunan sayozroqlari ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan birga, hech shubhasiz, adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham bor. Bu gap, ayniqsa, “Ming bir jon” va “Asror bobo” hikoyalariga taalluqlidir.7 “Ming bir jon” - insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi. Hikoyani o’qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o’zbek ayolining jasorati, hayotga bo’lgan shijoati, bir insonning hayotga bo’lgan muhabbati, 7 Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. Fan, 1989.
Ilmiybaza.uz 
so’nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo’lamiz. Masturaning turmush 
o’rtog’ining o’z ayoliga bo’lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta 
shifoxonada kasallar orasida sog’ bo’lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni 
ko’rish mumkin. U umrining oxirigacha o’z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va 
albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo’lgan 
tashnalik, kamtarlik sezilib turadi. 
  Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la 
non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam” (O‘tmishdan). 
Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf bilan ochilgan: “Dahshat”, 
“Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza” va boshqalar. 
  Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami 
yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla Qahhorga 
yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa ifodalashning ham 
yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini aytish bayon, xabar, 
xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida kitobxon ishonishi uchun buni badiiy 
detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning uchun ham qalami yaktagining yengi 
yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib, “yaktagi yirtildi” deb qo‘ya qolardi. Biroq 
eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi, uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin 
bo‘lgan yengini yirtishi mumkin, lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni 
ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda 
hodisaning olis shabadasiga ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham 
mumkin edi, biroq Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi. 
Demak, syujet yanada keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi 
mumkin. Bu esa nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada 
zamonning tashvishlari, o’sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy 
ahvoliga bitta anor timsolida yozuvchi o’z hikoyasida ochib bera olgan chinakam 
realistik hikoyanavis ekanligini dalili desak to’g’ri bo’ladi.   
  “O‘g‘ri” hikoyasini tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, 
hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar 
tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda 
Ilmiybaza.uz so’nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo’lamiz. Masturaning turmush o’rtog’ining o’z ayoliga bo’lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta shifoxonada kasallar orasida sog’ bo’lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni ko’rish mumkin. U umrining oxirigacha o’z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo’lgan tashnalik, kamtarlik sezilib turadi. Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam” (O‘tmishdan). Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf bilan ochilgan: “Dahshat”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza” va boshqalar. Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla Qahhorga yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa ifodalashning ham yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini aytish bayon, xabar, xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida kitobxon ishonishi uchun buni badiiy detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning uchun ham qalami yaktagining yengi yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib, “yaktagi yirtildi” deb qo‘ya qolardi. Biroq eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi, uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin bo‘lgan yengini yirtishi mumkin, lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda hodisaning olis shabadasiga ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham mumkin edi, biroq Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi. Demak, syujet yanada keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada zamonning tashvishlari, o’sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy ahvoliga bitta anor timsolida yozuvchi o’z hikoyasida ochib bera olgan chinakam realistik hikoyanavis ekanligini dalili desak to’g’ri bo’ladi. “O‘g‘ri” hikoyasini tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda
Ilmiybaza.uz 
nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik 
asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali 
bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish 
mumkin. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar 
baxtsizligi evaziga kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon 
hissini shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash 
mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat. 
  Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, adibning  “Dahshat”, “O‘g‘ri”, 
hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat tuyg’usidan mahrum kimsalarning 
bechora kishilarni xo’rlashdan cheksiz lazzatlanishi betakror manzaralarda, 
ta’sirchan detallarida ko’rsatiladi. Ayniqsa, “Dahshat” hikoyasida Unsinning 
qabriston oldiga brogan tasviri, uning ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi 
bo’lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon hikoyani o’qiganda his eta oladi va go’yoki, 
o’sha muhitga o‘zini xuddiki tushib qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor 
hikoylarida har bir obrazlarning detallari uning ruhiyatini ochib berishga xizmat 
qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun 
qilib qo‘yadi. Chunki ularda insoniy munosabatlar murakkabligi gavdalantiriladi. 
Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al bechoralarga 
achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi kechayotgan ruhiy 
kechinmalarini go’yoki, mavhum, goho oshkora tasvirlaydi. U voqelikni odamlar 
munosabatidagi ziddiyatni xolis turib gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish 
ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish, qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson 
uchun sharaf sanaladi. Abdulla Qahhor ulug‘ ijodkorlar ilgari surgan 
insonparvarlik g‘oylariga mos betakror asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida 
o‘zining mohir hikoyanavisligi to‘laligicha namoyon eta bildi.  
   
 
Ilmiybaza.uz nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish mumkin. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar baxtsizligi evaziga kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon hissini shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, adibning “Dahshat”, “O‘g‘ri”, hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat tuyg’usidan mahrum kimsalarning bechora kishilarni xo’rlashdan cheksiz lazzatlanishi betakror manzaralarda, ta’sirchan detallarida ko’rsatiladi. Ayniqsa, “Dahshat” hikoyasida Unsinning qabriston oldiga brogan tasviri, uning ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi bo’lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon hikoyani o’qiganda his eta oladi va go’yoki, o’sha muhitga o‘zini xuddiki tushib qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor hikoylarida har bir obrazlarning detallari uning ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun qilib qo‘yadi. Chunki ularda insoniy munosabatlar murakkabligi gavdalantiriladi. Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al bechoralarga achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi kechayotgan ruhiy kechinmalarini go’yoki, mavhum, goho oshkora tasvirlaydi. U voqelikni odamlar munosabatidagi ziddiyatni xolis turib gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish, qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson uchun sharaf sanaladi. Abdulla Qahhor ulug‘ ijodkorlar ilgari surgan insonparvarlik g‘oylariga mos betakror asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida o‘zining mohir hikoyanavisligi to‘laligicha namoyon eta bildi.
Ilmiybaza.uz 
4.Abdulla Qahhor asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikrlari 
Yozuvchining o‘zi 1965-yildagi “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga qadar” 
maqolasida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tgan:  Jo‘n narsalarni bilib olishga 
murakkab yo‘l bilan erishadi kishi. 
  Ko‘plar qatori men ham o‘z tajribalarim, shaxsiy taassurotlar adabiy asar 
uchun eng qimmatli material ekanini tushunib olgunimcha «yozuvchilik»da ko‘p 
sarson bo‘lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog‘imda ko‘rganim 
odamlar, yoshligimda sodir bo‘lgaa voqea-hodisalar ko‘zimga boshqa tusda 
ko‘rindi. Vino chuqur yerto‘lalarda tingani singari o‘tmish — kishining xotirasida 
tinadi; kishining yoshlikda ko‘rgan-kechirganlari ko‘p yillik vino singari tiniq va 
kuchli bo‘ladi. Mana shunday o‘tmishda ko‘rgan-kechirganlarim ko‘p hikoyalarim 
va yirik asarlarimdagi epizodlarga asos bo‘ldi. 
  «Bemor» degan hikoyamda tasvir etgan voqeaga o‘xshash hodisa taxminan 
13- yilda o‘z boshimdan kechgan edi. Bu vaqtda men besh yashar edim. Biz 
Qo‘qonga yaqin Yaypan qishlog‘ida turar edik. Onam g‘ira-shira qorong‘i uyda 
to‘lg‘oq tutib yotar, ichkaridan uning ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi. 
Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning 
tushiga ham kirgan emas, Bunday kezlarda qo‘ni-qo‘shnidan biron keksa ayol 
chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘lishi ham shart emas, qariligining o‘zi 
kifoya edi. 
  Yaypanda qarindosh-urug‘imiz yo‘q. Dadam qo‘shni bir kampirni chaqirib 
keldi. Kampir kelib uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘tirdik. Ertalabdan 
beri tuz tatimagan edik. Qorong‘i tushdi. Meni uyqu bosdi.8 
  Yonimda o‘tirgan dadam birdan o‘rnidan turdi. Ko‘zimnn ochdim. Tepamda 
boyagi qo‘shni kampir turar edi. 
— Qalay? — dedi dadam hovliqib. 
                                                 
8 ,,Adabiyot nazariyasi“. Ikki tomlik. Fan, 1978. 
 
Ilmiybaza.uz 4.Abdulla Qahhor asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikrlari Yozuvchining o‘zi 1965-yildagi “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga qadar” maqolasida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tgan: Jo‘n narsalarni bilib olishga murakkab yo‘l bilan erishadi kishi. Ko‘plar qatori men ham o‘z tajribalarim, shaxsiy taassurotlar adabiy asar uchun eng qimmatli material ekanini tushunib olgunimcha «yozuvchilik»da ko‘p sarson bo‘lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog‘imda ko‘rganim odamlar, yoshligimda sodir bo‘lgaa voqea-hodisalar ko‘zimga boshqa tusda ko‘rindi. Vino chuqur yerto‘lalarda tingani singari o‘tmish — kishining xotirasida tinadi; kishining yoshlikda ko‘rgan-kechirganlari ko‘p yillik vino singari tiniq va kuchli bo‘ladi. Mana shunday o‘tmishda ko‘rgan-kechirganlarim ko‘p hikoyalarim va yirik asarlarimdagi epizodlarga asos bo‘ldi. «Bemor» degan hikoyamda tasvir etgan voqeaga o‘xshash hodisa taxminan 13- yilda o‘z boshimdan kechgan edi. Bu vaqtda men besh yashar edim. Biz Qo‘qonga yaqin Yaypan qishlog‘ida turar edik. Onam g‘ira-shira qorong‘i uyda to‘lg‘oq tutib yotar, ichkaridan uning ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi. Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning tushiga ham kirgan emas, Bunday kezlarda qo‘ni-qo‘shnidan biron keksa ayol chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘lishi ham shart emas, qariligining o‘zi kifoya edi. Yaypanda qarindosh-urug‘imiz yo‘q. Dadam qo‘shni bir kampirni chaqirib keldi. Kampir kelib uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘tirdik. Ertalabdan beri tuz tatimagan edik. Qorong‘i tushdi. Meni uyqu bosdi.8 Yonimda o‘tirgan dadam birdan o‘rnidan turdi. Ko‘zimnn ochdim. Tepamda boyagi qo‘shni kampir turar edi. — Qalay? — dedi dadam hovliqib. 8 ,,Adabiyot nazariyasi“. Ikki tomlik. Fan, 1978.
Ilmiybaza.uz 
— Qiynalyapti bechora,— dedi kampir va bir oz jim qolganidan keyin menga 
ishora qildi.— O‘g‘lingizga ayting, ayasini duo qilsin, go‘dakning duosi ijobat 
bo‘ladi. 
Dadam engashib mening qulog‘imga shivirladi. 
— Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt! 
  Dadam juda tashvishmand edi. Men boshimni ko‘tardim. Osmon to‘la 
yulduz bo‘lsa ham, qop-qorong‘n edi. Yuragimni vahima bosdi. Dadam qistar edi. 
Yig‘lamsirab duo qildim. 
  Hikoyada voqea boshqacharoq. Bir xotin og‘ir dardga chalinib, uzoq yotib 
qoladi. Eri uni doktorga qaratgani qurbi yetmay, arzon haq oladigan mulla, tabib, 
qo‘shnidan najot kutadi, pirovardnda qo‘shni kampirning «Begunoh go‘dakning 
saharlari qilgan duosi ijobat bo‘ladi», degan maslahati bilan ish tutishga majbur 
bo‘ladi. U har kuni saharda to‘rt yashar qizchasini uyg‘otib duo o‘rgatardi. Bemor 
ayol og‘irlashib bir kuni sahar payti olamdan o‘tadi. Eri qizchasini o‘lik yonidan 
olib boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘onadi, lekin ko‘zini ochmasdan 
odatdagicha duo qiladi: “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin9...” deydi. 
  Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o‘xshamaydi. 
Haqiqatan bizning xonadonimizda bo‘lib o‘tgan bu voqea mohiyati e’tiboribilan 
o‘sha davr uchun oddiy bir hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi mana 
shunday qashshoq, jaholatda umr kechiradigan odam uchun oddiy voqea 
ekanligidadir. Biroq, gap faqat shundan iborat emas, insonning hayot-mamot 
holatini, uning nihoyatda og‘ir turmush sharoitidagi nochor ahvolini, o‘limga 
mahkum qilib qo‘yilganligini ko‘rsatish talab qilinar edi. 
  “Bemor” mening uchun harholda bolaligimdagi o‘sha taassurotlar bilan 
chambarchas bog‘langandir. Men bu gapni taassurotlarni “o‘z ichiga olganligi” 
uchungina emas, balki o‘sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham 
aytayotibman. Men faktni qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish 
qilayotibman deb sira o‘ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni o‘shanday 
                                                 
9 Ahmedov S, Qo‘chqorov V, Rizayev Sh. Adabiyot darslik. – T: Ma’naviyat nashriyoti, 2017. 
 
Ilmiybaza.uz — Qiynalyapti bechora,— dedi kampir va bir oz jim qolganidan keyin menga ishora qildi.— O‘g‘lingizga ayting, ayasini duo qilsin, go‘dakning duosi ijobat bo‘ladi. Dadam engashib mening qulog‘imga shivirladi. — Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt! Dadam juda tashvishmand edi. Men boshimni ko‘tardim. Osmon to‘la yulduz bo‘lsa ham, qop-qorong‘n edi. Yuragimni vahima bosdi. Dadam qistar edi. Yig‘lamsirab duo qildim. Hikoyada voqea boshqacharoq. Bir xotin og‘ir dardga chalinib, uzoq yotib qoladi. Eri uni doktorga qaratgani qurbi yetmay, arzon haq oladigan mulla, tabib, qo‘shnidan najot kutadi, pirovardnda qo‘shni kampirning «Begunoh go‘dakning saharlari qilgan duosi ijobat bo‘ladi», degan maslahati bilan ish tutishga majbur bo‘ladi. U har kuni saharda to‘rt yashar qizchasini uyg‘otib duo o‘rgatardi. Bemor ayol og‘irlashib bir kuni sahar payti olamdan o‘tadi. Eri qizchasini o‘lik yonidan olib boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘onadi, lekin ko‘zini ochmasdan odatdagicha duo qiladi: “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin9...” deydi. Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o‘xshamaydi. Haqiqatan bizning xonadonimizda bo‘lib o‘tgan bu voqea mohiyati e’tiboribilan o‘sha davr uchun oddiy bir hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi mana shunday qashshoq, jaholatda umr kechiradigan odam uchun oddiy voqea ekanligidadir. Biroq, gap faqat shundan iborat emas, insonning hayot-mamot holatini, uning nihoyatda og‘ir turmush sharoitidagi nochor ahvolini, o‘limga mahkum qilib qo‘yilganligini ko‘rsatish talab qilinar edi. “Bemor” mening uchun harholda bolaligimdagi o‘sha taassurotlar bilan chambarchas bog‘langandir. Men bu gapni taassurotlarni “o‘z ichiga olganligi” uchungina emas, balki o‘sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham aytayotibman. Men faktni qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish qilayotibman deb sira o‘ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni o‘shanday 9 Ahmedov S, Qo‘chqorov V, Rizayev Sh. Adabiyot darslik. – T: Ma’naviyat nashriyoti, 2017.
Ilmiybaza.uz 
ko‘rsatib to‘g‘ri qilgan ekanman; besh yasharligimda ayamdan ajralib yetim 
qolishim o‘sha davr sharoitida hech gap emas ekan. Bu judolik natijasida yuz 
berishi mumkin bo‘lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi 
tushunib yetdim. Dahshatli manzaralarning chalasini tasavvur chizib berdi[21]. 
  Mening otam temirchi edi. Bir joyda muqim turolmay, qishloqma-qishloq 
ko‘chib yurar edik. “Bemor”da tasvir etilgan voqeadan keyin ikki yil o‘tgach, 
Buvaydaga ko‘chdik. «Anor» degan hikoyam ana shu qishloqda ko‘rgan-
kechirganlarimdan biri asosida vujudga kelgan. Hikoyada tasvir etilgan Turobjon 
bizga qo‘shni bo‘lib, uning asl oti Babar edi. Biron savodli kishi andijonlik buyuk 
lashkarboshi, ajoyib shoir Bobur Mirzoning xotirasi hurmati uchun unga shunday 
nom qo‘ygan bo‘lsa kerak. Biroq na Babarning o‘zi, na uning qo‘shnilari 
Hindistondek buyuk bir mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirgan bu mashhur odam 
kimligi, qay vaqtda o‘tganini, ehtimol, hatto eshitmagandir. Babar mashhur avlodi 
Boburga o‘xshamaganidek, uning qisqa, cheksiz zabun, baxtsiz hayoti ham inson 
hayotiga o‘xshamas edi. Ehtimol, uning birdan-bir tolei, dunyoga kelib ko‘rgani 
yaxshi ko‘rgan qiziga uylanganligidir. “Anor”da uning ana shu eng quvonchli 
kunlari tasvir etilgan. Babarning qolgan umri qanday o‘tganini shundan qiyos qilsa 
bo‘ladi. Uning hayotidagi eng baxtli daqiqalarini ham yo‘qchilik tatitmagan: 
bechora boshqorong‘i xotiniga eng oddiy narsa — ikkitagina anor olib-bergani 
qurbi yetmaydi, chunki bir qadoq anor falon pul! Uning akasi bo‘lmasa, ukasi 
bo‘lmasa, o‘lib-tirilib ishlab bir oyga oladigani o‘n sakkiz tanga pul! 
  Turobjon xotinining ana shu arzimagan talabini ham qondirishga ojizligidan 
qiynaladi, alamidan: “boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da!” deydi. Uning bu gapi 
xotinining bag‘rini teshib ketadi, “Bu yer yutkur qanday balo ekan! Odamlarday, 
gulvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘i bo‘lsam-chi!” deydi. Janjal bo‘ladi. 
Turobjon ko‘chaga chiqib ketadi va boyning bog‘iga tushib anor o‘g‘irlab keladi. 
  Menimcha, Turobjon bu ishni qilgani yo‘q, zotan, o‘g‘irlik qilish qo‘lidan 
keladimi! Lekin, yana pisanda qilaman, har nechuk bu voqeani ichimdan 
chiqarganim yo‘q. Mening onam ham boshqorong‘i bo‘lganini eslayman. 
Hikoyada aytilgan bog‘ esimda bor, bizning hovlidan ancha narida, Olim sarkor 
Ilmiybaza.uz ko‘rsatib to‘g‘ri qilgan ekanman; besh yasharligimda ayamdan ajralib yetim qolishim o‘sha davr sharoitida hech gap emas ekan. Bu judolik natijasida yuz berishi mumkin bo‘lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi tushunib yetdim. Dahshatli manzaralarning chalasini tasavvur chizib berdi[21]. Mening otam temirchi edi. Bir joyda muqim turolmay, qishloqma-qishloq ko‘chib yurar edik. “Bemor”da tasvir etilgan voqeadan keyin ikki yil o‘tgach, Buvaydaga ko‘chdik. «Anor» degan hikoyam ana shu qishloqda ko‘rgan- kechirganlarimdan biri asosida vujudga kelgan. Hikoyada tasvir etilgan Turobjon bizga qo‘shni bo‘lib, uning asl oti Babar edi. Biron savodli kishi andijonlik buyuk lashkarboshi, ajoyib shoir Bobur Mirzoning xotirasi hurmati uchun unga shunday nom qo‘ygan bo‘lsa kerak. Biroq na Babarning o‘zi, na uning qo‘shnilari Hindistondek buyuk bir mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirgan bu mashhur odam kimligi, qay vaqtda o‘tganini, ehtimol, hatto eshitmagandir. Babar mashhur avlodi Boburga o‘xshamaganidek, uning qisqa, cheksiz zabun, baxtsiz hayoti ham inson hayotiga o‘xshamas edi. Ehtimol, uning birdan-bir tolei, dunyoga kelib ko‘rgani yaxshi ko‘rgan qiziga uylanganligidir. “Anor”da uning ana shu eng quvonchli kunlari tasvir etilgan. Babarning qolgan umri qanday o‘tganini shundan qiyos qilsa bo‘ladi. Uning hayotidagi eng baxtli daqiqalarini ham yo‘qchilik tatitmagan: bechora boshqorong‘i xotiniga eng oddiy narsa — ikkitagina anor olib-bergani qurbi yetmaydi, chunki bir qadoq anor falon pul! Uning akasi bo‘lmasa, ukasi bo‘lmasa, o‘lib-tirilib ishlab bir oyga oladigani o‘n sakkiz tanga pul! Turobjon xotinining ana shu arzimagan talabini ham qondirishga ojizligidan qiynaladi, alamidan: “boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da!” deydi. Uning bu gapi xotinining bag‘rini teshib ketadi, “Bu yer yutkur qanday balo ekan! Odamlarday, gulvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘i bo‘lsam-chi!” deydi. Janjal bo‘ladi. Turobjon ko‘chaga chiqib ketadi va boyning bog‘iga tushib anor o‘g‘irlab keladi. Menimcha, Turobjon bu ishni qilgani yo‘q, zotan, o‘g‘irlik qilish qo‘lidan keladimi! Lekin, yana pisanda qilaman, har nechuk bu voqeani ichimdan chiqarganim yo‘q. Mening onam ham boshqorong‘i bo‘lganini eslayman. Hikoyada aytilgan bog‘ esimda bor, bizning hovlidan ancha narida, Olim sarkor
Ilmiybaza.uz 
deganning bog‘i edi. Men bu boqqa sira kirgan emasman. Lekin xayolimda alomat 
bo‘lib gavdalanar edi. Garchi bog‘ning atrofi besh paxsa devor bilan o‘rab olingan, 
devorday ko‘kka bo‘y cho‘zgan teraklardan o‘zga hech narsa ko‘rinmasa ham, har 
xil anor, anvoyi shaftoli, o‘rik borligini bilar edim. Olim sarkor bog‘idagi uylarni 
ijaraga berar, unda ko‘k shapka kiygan rus injenerlari turar edi. 
  Mening bolalik va yoshlik yillarim katta-katta, og‘ir va shafqatsiz voqealar 
yuz berib turgan vaqtlarga to‘g‘ri keldi. Qishloqma-qishloq ko‘chib yurganimiz 
sababli, men ko‘pgina fojiali hodisalarni ko‘rganman, eshitganman. 
  Ana shunday hodisalardan biri 1916-yilda bo‘lsa kerak, Buvayda qishlog‘ida 
sodir bo‘lgan edi. Kuppa-kunduz kuni yuzboshi degan boyning uyiga bosqin 
bo‘ldi. Yuzboshining hovlisini o‘n ikkita mergan qo‘riqlaydi deb eshitgan edik. 
Bosqinchilar otgan o‘q ovozi, aytgan ashulalari eshitilib turar edi: 
Oyda-yilda bir kelgan 
Mehmonidan ayrilmasin... 
  Ertasiga eshitishimizga ko‘ra bosqinchilar uydan bir quti oltin topishibdi, uni 
hovliga olib chiqib, oyoq-qo‘li bog‘log‘liq yuzboshining oldiga qo‘yib, 
“Yeganing-cha ye, qolganini tashib ketamiz”, deyishibdi. Yuzboshi tilladan 
yutolganicha yutibdi, yana bir necha donasini bosqinchilar zo‘rlab og‘ziga 
tiqishibdi, keyin yuzboshini jodida uch bo‘lib o‘ldirishibdi. O‘ligiga kerosin sepib 
o‘t qo‘yishibdi. Men buni “Qo‘shchinor chiroqlari”da eslaganman. 
  Boshqa bir voqea “Ko‘r ko‘zning ochilishi” degan hikoyamga asos bo‘lgan. 
Bu voqea bosmachilik davrida, o‘n to‘qqizinchi yillari Oqqo‘rg‘on qishlog‘ida 
sodir bo‘lgan edi. U paytda biz Buvaydadan o‘sha qishloqqa ko‘chib kelgan edik. 
Voqea qo‘rboshi qo‘ngan uyning hovlisida bo‘lib o‘tadi. Uning oti esimda yo‘q, 
uning Mahmud degan o‘g‘li bilan katta machitdagi maktabda birga o‘qir edik. 
Ularning hovlisi maktab bilan uyimiz o‘rtasida, shundoqqina yo‘l bo‘yida edi. 1953 
yilda Oqqo‘rg‘onga bordim. Odamlardan Mahmudni surishtirdim. O‘ttizinchi 
yillarda bir jinoyati uchun otishga hukm qilingan ekan. 
  Haqiqatda bo‘lib o‘tgan o‘sha voqea hikoyada tasvirlangan voqeaga yaqin. 
Ahmad polvon bosmachilarning yirik bir odamini o‘ldirishda ayblanadi. Polvon 
Ilmiybaza.uz deganning bog‘i edi. Men bu boqqa sira kirgan emasman. Lekin xayolimda alomat bo‘lib gavdalanar edi. Garchi bog‘ning atrofi besh paxsa devor bilan o‘rab olingan, devorday ko‘kka bo‘y cho‘zgan teraklardan o‘zga hech narsa ko‘rinmasa ham, har xil anor, anvoyi shaftoli, o‘rik borligini bilar edim. Olim sarkor bog‘idagi uylarni ijaraga berar, unda ko‘k shapka kiygan rus injenerlari turar edi. Mening bolalik va yoshlik yillarim katta-katta, og‘ir va shafqatsiz voqealar yuz berib turgan vaqtlarga to‘g‘ri keldi. Qishloqma-qishloq ko‘chib yurganimiz sababli, men ko‘pgina fojiali hodisalarni ko‘rganman, eshitganman. Ana shunday hodisalardan biri 1916-yilda bo‘lsa kerak, Buvayda qishlog‘ida sodir bo‘lgan edi. Kuppa-kunduz kuni yuzboshi degan boyning uyiga bosqin bo‘ldi. Yuzboshining hovlisini o‘n ikkita mergan qo‘riqlaydi deb eshitgan edik. Bosqinchilar otgan o‘q ovozi, aytgan ashulalari eshitilib turar edi: Oyda-yilda bir kelgan Mehmonidan ayrilmasin... Ertasiga eshitishimizga ko‘ra bosqinchilar uydan bir quti oltin topishibdi, uni hovliga olib chiqib, oyoq-qo‘li bog‘log‘liq yuzboshining oldiga qo‘yib, “Yeganing-cha ye, qolganini tashib ketamiz”, deyishibdi. Yuzboshi tilladan yutolganicha yutibdi, yana bir necha donasini bosqinchilar zo‘rlab og‘ziga tiqishibdi, keyin yuzboshini jodida uch bo‘lib o‘ldirishibdi. O‘ligiga kerosin sepib o‘t qo‘yishibdi. Men buni “Qo‘shchinor chiroqlari”da eslaganman. Boshqa bir voqea “Ko‘r ko‘zning ochilishi” degan hikoyamga asos bo‘lgan. Bu voqea bosmachilik davrida, o‘n to‘qqizinchi yillari Oqqo‘rg‘on qishlog‘ida sodir bo‘lgan edi. U paytda biz Buvaydadan o‘sha qishloqqa ko‘chib kelgan edik. Voqea qo‘rboshi qo‘ngan uyning hovlisida bo‘lib o‘tadi. Uning oti esimda yo‘q, uning Mahmud degan o‘g‘li bilan katta machitdagi maktabda birga o‘qir edik. Ularning hovlisi maktab bilan uyimiz o‘rtasida, shundoqqina yo‘l bo‘yida edi. 1953 yilda Oqqo‘rg‘onga bordim. Odamlardan Mahmudni surishtirdim. O‘ttizinchi yillarda bir jinoyati uchun otishga hukm qilingan ekan. Haqiqatda bo‘lib o‘tgan o‘sha voqea hikoyada tasvirlangan voqeaga yaqin. Ahmad polvon bosmachilarning yirik bir odamini o‘ldirishda ayblanadi. Polvon
Ilmiybaza.uz 
kuchli va uddaburon kishi. U qiynoqda o‘lar holatga yetganiga qaramay, o‘lim 
oldida qo‘rboshining “dardini olish yo‘lini bilaman”, deb jallodlarni ishontiradi, 
paytdan foydalanib yigitlarga qisqa, lekin alangali nutq so‘zlaydi va qo‘rboshining 
boshini tosh bilan majaqlaydi. 
  Bunda o‘zimdan bir oz qo‘shganman: aslida bo‘lgan voqea to‘liq va ta’sirli 
bo‘lsa ham, uning ma’nosini psixologik jihatdan ochib berish kerak edi. Ahmad 
polvon o‘z boshini o‘limdan xalos qilish uchun qahramonlik ko‘rsatdimi, yoki bu 
ishga uni boshqa kattaroq maqsad ham undadimi? Fikrimcha, hikoyada bu so‘roqqa 
to‘g‘ri javob topganman, shunga ko‘ra voqeani rivojlantirganman, to‘ldirganman: 
hikoyaning so‘nggi satrlarida yigitlar ikkiga bo‘linib, o‘zaro otishma boshlanadn. 
  “Bemor”, “Anor”, “Ko‘r ko‘zning ochilishi” bilan bir qatorda bir qancha 
boshqa ruhdagi hikoyalar ham yozganman. Bularni kundalik eng muhim 
hodisalarning hajviy “qiyofasi” deyish mumkin. Bularga qo‘l urganligimning 
sababi, hayotda shunga o‘xshash salbiy faktlarni ko‘p ko‘rganligim, bularning tipik 
ekanligiga ishonganligim bo‘ldi. Har qalay bunaqa satirik qiyofalarning deyarli 
hammasi muayyan prototipdan ko‘chirilgan, lekin, shu bilan birga, uni boshqa 
hayotiy personajlarning tegishli xislatlari bilan ham boyitganman. 
  “Adabiyot muallimi” hikoyasi yozilgunga qadar men juda ko‘p chalasavod 
adabiyot o‘qituvchilarini ko‘rganman. U vaqtlarda bunaqa o‘qituvchilar ko‘p 
uchrar edi. Rus va jahon klassiklari asarlarining tarjimasi juda oz, ko‘pchilik, 
xususan qishloqdagi kitobxon rus tilini chala bilar edi, ko‘p o‘qituvchilarning 
ma’lumoti yuzaki xrestomatiyalarda beriladigan parchalardan nari o‘tmas, buni 
ham ular imtihonni topshirib diplom olish zarur bo‘lganligi uchungina o‘qishar edi. 
Bunday odamlarning o‘z fanlarini bilmasliklarigina emas, hatto tushunmasliklariga 
ham taajjublanmasa bo‘ladi. Bir kuni qarindoshlarimizdan biri — adabiyot 
muallimi otpuskaga keldi; kechqurun teatrga bordi, sahnada tarjima pesa 
ketayotgan edi, spektaklni ko‘rib uyga juda xunob bo‘lib keldi: sahnadagilar 
hammasi o‘risu, o‘zbekcha gaplashadi! 
  Biroq hikoyaning yozilishiga Qurbon Beregin degan tanishim aytib bergan 
bir necha fakt turtki bo‘ldi. Beregin Markaziy qo‘mita apparatida ishlar edi. 1936 
Ilmiybaza.uz kuchli va uddaburon kishi. U qiynoqda o‘lar holatga yetganiga qaramay, o‘lim oldida qo‘rboshining “dardini olish yo‘lini bilaman”, deb jallodlarni ishontiradi, paytdan foydalanib yigitlarga qisqa, lekin alangali nutq so‘zlaydi va qo‘rboshining boshini tosh bilan majaqlaydi. Bunda o‘zimdan bir oz qo‘shganman: aslida bo‘lgan voqea to‘liq va ta’sirli bo‘lsa ham, uning ma’nosini psixologik jihatdan ochib berish kerak edi. Ahmad polvon o‘z boshini o‘limdan xalos qilish uchun qahramonlik ko‘rsatdimi, yoki bu ishga uni boshqa kattaroq maqsad ham undadimi? Fikrimcha, hikoyada bu so‘roqqa to‘g‘ri javob topganman, shunga ko‘ra voqeani rivojlantirganman, to‘ldirganman: hikoyaning so‘nggi satrlarida yigitlar ikkiga bo‘linib, o‘zaro otishma boshlanadn. “Bemor”, “Anor”, “Ko‘r ko‘zning ochilishi” bilan bir qatorda bir qancha boshqa ruhdagi hikoyalar ham yozganman. Bularni kundalik eng muhim hodisalarning hajviy “qiyofasi” deyish mumkin. Bularga qo‘l urganligimning sababi, hayotda shunga o‘xshash salbiy faktlarni ko‘p ko‘rganligim, bularning tipik ekanligiga ishonganligim bo‘ldi. Har qalay bunaqa satirik qiyofalarning deyarli hammasi muayyan prototipdan ko‘chirilgan, lekin, shu bilan birga, uni boshqa hayotiy personajlarning tegishli xislatlari bilan ham boyitganman. “Adabiyot muallimi” hikoyasi yozilgunga qadar men juda ko‘p chalasavod adabiyot o‘qituvchilarini ko‘rganman. U vaqtlarda bunaqa o‘qituvchilar ko‘p uchrar edi. Rus va jahon klassiklari asarlarining tarjimasi juda oz, ko‘pchilik, xususan qishloqdagi kitobxon rus tilini chala bilar edi, ko‘p o‘qituvchilarning ma’lumoti yuzaki xrestomatiyalarda beriladigan parchalardan nari o‘tmas, buni ham ular imtihonni topshirib diplom olish zarur bo‘lganligi uchungina o‘qishar edi. Bunday odamlarning o‘z fanlarini bilmasliklarigina emas, hatto tushunmasliklariga ham taajjublanmasa bo‘ladi. Bir kuni qarindoshlarimizdan biri — adabiyot muallimi otpuskaga keldi; kechqurun teatrga bordi, sahnada tarjima pesa ketayotgan edi, spektaklni ko‘rib uyga juda xunob bo‘lib keldi: sahnadagilar hammasi o‘risu, o‘zbekcha gaplashadi! Biroq hikoyaning yozilishiga Qurbon Beregin degan tanishim aytib bergan bir necha fakt turtki bo‘ldi. Beregin Markaziy qo‘mita apparatida ishlar edi. 1936