ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI (Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi)
Yuklangan vaqt
2024-04-28
Yuklab olishlar soni
6
Sahifalar soni
38
Faytl hajmi
58,6 KB
Ilmiybaza.uz
“ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI”
Mavzusida
KURS ISHI
Ilmiybaza.uz
ABDULLA QAHHOR SATIRIK HIKOYALAR USTASI
REJA:
KIRISH……………………………………………………...…..3
ASOSIY QISM
1. Abdulla Qodiriy hikoyalarining mavzu yo‘nalishi……………………….6
2. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati……….………………………..9
3. Hikoyalarda peyzaj, portret tasviri va monologlar…………………...11
4. Yozuvchi asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikirlari…………....……22
XULOSA……………………………………………………34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………….36
Ilmiybaza.uz
KIRISH
Shavkat Mirziyoyev: “Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq,
butun insoniyat yashaydi”
O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va
targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz
berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-
amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki,
katta ahamiyatga ega. Muhtaram prezidentimiz ushbu fikrlarni bildirar ekan,
bugungi hayotimizda adabiyot, san’at va madaniyatning nechog‘lik ahamiyat kasb
etishi haqida alohida to‘xtalib o‘tgan.
Har bir xalqning ma’naviy yuksalishida oʻsha xalqning is’tedodli ijodkorlari
yaratgan madaniy meros katta rol oʻynaydi. Aytish joizki, ulkan soʻz san’atkori
Abdulla Qahhorning adabiy merosi xalqimiz ma’naviy tafakkurini komillikka
yetaklovchi choʻqqilardan biridir. U betakror ijodkor sifatida ham, ulugʻvor
fazilatlarga ega boʻlgan shaxs sifatida ham xalqimiz ma’naviy hayotida
mangulikka aylangan siymodir. Abdulla Qahhor xilma-xil janrdagi asarlari bilan
ona Yurtimizning yaqin oʻtmishining tarixi va oʻz davrining toʻlaqonli
manzarasini, zamondoshlarimizning yuksak fazilatlarini faqat oʻzigagina xos
boʻlagan siqiq va tabiiy hamda boy tafakkurga ega boʻlgan ijodiy uslubda tasvirlab
adabiyotimizda maktab yaratdi, unga yangi nafas olib kirdi.
Abdulla Qahhor hikoyalari bilan nafaqat oʻzbek adabiyotida, balki jahon
adabiyotda ham oʻz oʻrniga ega boʻldi.
Prezidentimiz birinchi navbatda, eʼtibor Yangi Oʻzbekiston uchun eng katta
investitsiya boʻlgan taʼlimni qoʻllab-quvvatlashga qaratishni taʼkidlar ekan, bunda
oʻqituvchilarning maqomini, ularning shaʼni va qadr-qimmatini himoya qilishni
Konstitutsiyada alohida belgilash zarurligi qayd etildi. Shavkat Mirziyoyev oliy
taʼlim tizimidagi korrupsiyani ham keskin tanqid qildi. “Mana oliy taʼlimga
kirishdagi korrupsiya yoʻq boʻldi. Lekin oliy taʼlim muassasalari ichidagi
Ilmiybaza.uz
korrupsiya hali ham saqlanib qolmoqda”. Demak, taʼlimdagi korrupsiyani yoʻq
qilish, taʼlim sifatini yaxshilashga olib keladi.1
Mavzuning dolzarbligi: Abdulla Qahhor xalqimiz va butun ezgu niyatli
bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini chin dildan his eta olgan,
yozuvchi, edi. Abdulla Qahhor ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari,
xususan, hikoyalari tashkil etadi. Mazkur hikoyalarni davr va shaxs talqini nuqtayi
nazaridan oʻrganish yoshlar tarbiyasi ularning madaniy merosga munosabatini
shakllantirish, XX asr voqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida
oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, …biz hali yurtimizni uning oʻziga
xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni
toʻliq oʻrganganimiz yoʻq.
Mavzuning oʻrganilganlik darajasi: Abdulla Qahhor hayoti, ijodiy
merosining qiymati, qadri doimo tanqidchilar va adabiyotshunoslarning diqqat
markazida boʻlib kelgan. Adibning ijod namunalari 30-yillardayoq maktab va oliy
oʻquv yurtlari dasturlaridan oʻrin olgan. Hozirgacha mustaqilligimizni yanada
mustahkamlash, zamondoshlarimiz badiiy-estetik salohiyatini oʻstirishiga xizmat
qilib kelmoqda. Abdulla Qahhor hayoti va ijodiy merosining oʻrganilishini shartli
ravishda ikki davrga boʻlib oʻrganish maqsadga muvofiq keladi.
Abdulla Qahhor hayoti va ijodi davomida turli hayot uchun muhim
hisoblangan va namuna bo’lgan asarlarni yozgan.
1. Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davr.
2. Mustaqillik davri.
Yakka hokim mafkuraviy-adabiy siyosat hukmron boʻlgan davrlarda G‘afur
G‘ulom hayoti va ijodi Oybek, Hamid Olimjon, Homil Yoqubov, Salohiddin
Mamajonov, Matyoqub Qoʻshjonov, Naim Karimov, Ozod Sharafiddinov,
Baxtiyor Nazarov, Umarali Normatov, Niniel Vladimirova, Sobir Mirvaliyev,
Solih Qosimov, Berdiali Imomov, Marhamat Amilova, Sharif Yusupov, Qozoqboy
1 Madamin Madazimov. Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlisga va O‘zbekiston xalqiga
Murojaatnomasiga munosabat
Ilmiybaza.uz
Yoʻldoshev, Abdug‘afur Rasulov, Hamidulla Boltaboyev, Tozagul Matyoqubova
va boshqa oʻnlab olimlarning diqqatini jalb qilgan.
Mavzuning maqsadi: Abdulla Qahhor hayoti va ijodi, uning hikoyanavislik
mahoratini oʻrganish.
Mavzuning vazifalari: Kurs ishida mavzuning vazifalari sifatida quyidagilar
belgilab olindi:
Abdulla Qahhor ning mohir hikoyanavis, taniqli nosir sifatida shakllanishi
hamda mahoratini oshirib borishiga ta’sir etgan omillarni adabiy ta’sir va
badiiy mahorat nuqtayi nazaridan oʻrganish;
yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivojini tahlil va
tadqiq qilish;
yozuvchi obrazlarini mehr-shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanish
tamoyilini koʻrsatish.
Mavzuning ob’ekti: Abdulla Qahhor ijodiy faoliyati, hikoyalari
Mavzuning tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 4 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan tashkil topgan.
Ilmiybaza.uz
1. Abdulla Qahhor hikoyalarining mavzu yo‘nalishi
Asli Qoʻqonlik temirchi oilasida tugʻilgan Abdulla Qahhorning bolaligi
Qoʻqon va uning atrofidagi qishloqlarda oʻtgan. Keyinchalik yozuvchi oʻzining ,
“Oʻtmishdan ertaklar” asarida bu haqida batafsil ma’lumotlar kiritib o‘tadi.
Abdulla Qahhor ijodi she’riyat bilan boshlangan boʻlsa-da, uning adabiy
merosi negizini nasriy asarlar tashkil etadi. “Boshsiz odam” (1929) hikoyasi chop
etilgan vaqtdan boshlab, umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa
va roman janrlarida samarali ijod qildi. Uning “Boshsiz odam” hikoyasi bilan
boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o‘tmish aks ettirilgan.
Abdulla Qahhor o‘rinli so‘z qo‘llash mahoratini puxta egallgan adibdir.
Ijodida voqelikni realistik talqin etish ustuvorlik qiladi. Adib serqirra ijodkor
sifatida adabiyotning deyarli barcha tur va janrlarida qalam tebratgan. Uning
“Olam yasharadi” nomli birinchi hikoyalar to‘plami 1932-yilda bosilgan. Abdulla
Qahhor ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar e’lon qilgan. Bu kitoblar orasida
30 ga yaqin hikoyalar ham bo‘lib, ular o‘zbek adabiyotida hikoya janrining badiiy
ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir. Yozuvchi “Boshsiz odam”, “Anor”,
“Bemor”, “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Millatchilar”, “San’atkor”, “Adabiyot muallimi”,
“O‘jar”, “Asror bobo” kabi o‘nlab hikoyalar yozgan.
O‘zidan bo‘yoqlar yog‘diruvchi qalam qanday dunyoga kelganligini
ko‘rsatish uchun esa, portretnavis Abdulla Qahhor tarjimayi holi to‘g‘risida
qisqacha ma’lumot beradi va bunda asosiy e’tiborni adib hayotida bo‘lar-bo‘lmas
tafsilotlarga emas, balki ijodiy parvozida , iste’dodining kamol topishida muhim iz
qoldirgan voqea-hodisalarga qaratgan. Uning isbotlashicha, Abdulla Qahhor
qalamiga tiniqlik baxsh etgan asosiy omil o‘zidagi iste’dodi bilan bir qatorda
N.V.Gogol, A.P.Chexov, M.Gorkiy singari ulug‘ yozuvchilarning ta’siri
hisoblanadi. Agar ilgarilari A.P.Chexov hikoyalarining Abdulla Qahhor ijodiga
ta’sir ko‘rsatganligi tanqidchilikda, xususan, H.Yoqubov maqolalarida qisman
yoritilgan bo‘lsa, N.V.Gogol va M.Gorkiy an’analari yosh adibda qanday ilhom
uyg‘otganligi P.Qodirov portretida ilk bor dalillar yordamida namoyon qilingan
edi. Mulohazalari ishonchli chiqishi uchun P.Qodirov an’ana va novatorlik
Ilmiybaza.uz
masalasini yoritishda ko‘proq adibning o‘ziga so‘z beradi, uning dil iqrorlaridan
foydalanadi. Ular orasida Abdulla Qahhorning “Birinchi domlam” maqolasidan
keltrilgan xotiralari uning N.V.Gogol ijodidan qanday ta’sirlanganligini juda aniq
tasavvur qilishga imkon beradi. M.Gorkiy asarlarining yosh adib ijodiga qanday
ta’sir ko‘rsatganligini yuzaga chiqarishda esa, P.Qodirov ularning asarlarini
qiyosiy tahlil qilish usulidan foydalanadi. Tahlil davomida u kitobxonni Abdulla
Qahhorning “Qishloq hukm ostida” nomli povestida nimasi bilandir M.Gorkiy
asarlarini eslatuvchi o‘rinlar borligiga iqror qiladi. Ulug‘ yozuvchilarning
an’analaridan va ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining go‘zal tamoyillaridan ta’sirlanish
Abdulla Qahhor ijodida qanday samaralar berganligini P.Qodirov juda asosli
xulosalash orqali namoyon qiladi. Mana o‘sha xulosa: “Shunday qilib, Abdulla
Qahhor o‘zining birinchi to‘plamlarida to‘g‘ri g‘oyaviy yo‘nalishdan borishni,
qahramonlarning xarakteriga ham qo‘l urishni, yozma adabiyot traditsiyalari bilan
birga folklordan ham foydalanishni o‘rgandi. Bu uning faktlar rudasidan haqiqat
nuqrasini ajratishga va shu nuqradan yuksak g‘oyali quyma obrazlar yaratishiga
asos bo‘ldi”.2
Afsuski, Abdulla Qahhorning ilk mashqlaridan ulug‘ yozuvchilar asarlarini
eslatuvchi o‘rinlarni, uslubiy yaqinlikunsurlarini to‘g‘ri topgani holda P.Qodirov
ularning barchasini ijodiy ta’sirlanishning samarasi, ya’ni ijobiy hodisa sifatida
talqin qiladi. Masalan, u A.P.Chexov va Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalaridagi
o‘xshashliklar haqida gapira turib: “Bu taqliddan yiroq bo‘lgan ijodiy ta’sir,
albatta”, - deb qat’iy xulosa chiqaradi. Bu xulosa esa, haqiqatga birmuncha ziddir,
chunki Abdulla Qahhorning o‘zi qayta-qayta, xususan, “Birinchi domlam”,
“Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” nomli maqolalarida
uzoq vaqtgacha N.V.Gogol va A.P.Chexovga ochiqdan-ochiq taqlid qilganligini,
“Millatchilar” hikoyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chexovning “Xameleon” asaridagi
itini yangidan tasvirlab qo‘yganligini ro‘y-rost tan olgan edi. Ilk portretda bunday
munozarali, shubhali o‘rinlarning bo‘lishi tabiiy edi, chunki o‘sha vaqtda (1957-
2 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1987.
Ilmiybaza.uz
yilda) “Birinchi domlam”ni istisno qilganda, Abdulla Qahhorning yuqoridagi dil
izhorlari, ya’ni “Muborak ko‘zoynak”, “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga”
nomli maqolalari hali dunyoga kelmagan edi.
Chunonchi, yozuvchi ijodidagi A.P.Chexov an’analari haqida gapirib,
adabiyotshunoslikda birinchi marta I.Borolina Abdulla Qahhorning “Millatchilar”
hikoyasida “Xameleon”dan o‘rganishda taqlidiy unsurlarning ustun turishini
jasorat bilan qayd qiladi. U yozuvchining 30-yillardagi ijodiga xos bir kamchilikni
quyidagicha izohlaydi: “Qahhor o‘zining dastlabki asarlarida yangilikni,
progressiv hodisani to‘g‘ri qayd qilgani, o‘sha yangilikning belgilovchi
tomonlarini yuzaga chiqargani va uning istiqboli porloq ekanligini ko‘rsatgani
holda , bironta ham yorqin ijobiy qahramon obrazini yaratmadi”.
Ilmiybaza.uz
2. Yozuvchi ijodida satiraning o‘rni, peysaj, portret tasviri va monologlar
I.Borolina o‘z kitobida Abdulla Qahhor ijodining ba’zi bosqichlariga xos
ayrim xususiyatlarni ro‘yobga chiqarish bilan bir qatorda yozuvchining yirik
asarlarini keng tahlil qilishga alohida e’tibor bergan. Dekada paytidagi adabiy-
tanqidiy asarlar muhokamasida N.Nadyarnix mazkur kitob haqida gapirib,
quyidagilarni aytgan edi: Abdulla Qahhor mahoratini tahlil qilishda yana bitta
kamchilik ko‘zga tashlanib turadi. Unda ko‘proq Abdulla Qahhorning o‘ziga xos
bo‘lmay, umuman novellistlar uchun mushtarak bo‘lgan tomonlar qamrab olinadi.
Masalan, Borolina bunday deb yozadi: “Personajlarning mana shunday ozligi,
hikoyaning ixchamligi…odatdagiday, unda juda tez va dinamik tarzda
rivojlanadigan bitta syujet liniyasini shart qilib qo‘yadi”. Yozuvchi asosiy syujet
tayanchiga aloqasi kam bo‘lgan chekinishlardan iloji boricha o‘zini olib qochadi.
Shuning uchun ham ba’zi ikkinchi darajali syujet situatsiyalari hikoyada juda kam
uchraydi. Kitobxonning e’tibori hikoya zaminida yotgan asosiy epizodga jalb
etiladi”… Bundan Qahhor yaxshi novellist edi, yoki yaxshi novellist Qahhor edi,
degan xulosa chiqadi.
Ko‘pincha bir necha betdan iborat bu novellalar o‘zining ko‘lamliligi bilan
kishini hayratga soladi: mana shu ozgina sahifadan qanchalik ko‘p narsani o‘qib
olish mumkinligini hatto tasavvur ham qilish qiyin“. O‘zining mazkur salmoqdor
xulosasini isbotlash uchun V.Smirnova “O‘g‘ri” va “Ko‘r ko‘zning ochilishi”
hikoyalarini tahlil qilishga intiladi. Biroq, afsuski, u tahlil o‘rniga ko‘proq
hikoyalarning mazmunini qayta bayon qilishga berilib ketadi. “Anor” hikoyasining
tahlilida esa, uning mazmunini qisqacha eslatish munaqqidning qarashini asoslash
uchun qo‘l keladi. Mazkur hikoyani u mashhur Amerika yozuvchisi O.Genrining
“Shaftoli” novellasi bilan qiyoslagan holda tahlil etadi. Ikkala asar mazmunining
qiyosiy tarzda muxtasar hikoya qilinishi “Anor”dagi ijtimoiy mazmunning
teranroq ekanligini isbotlashga imkon beradi. Demak, qiyosiy tahlil vositasida
munaqqid Abdulla Qahhorning ayrim hikoyalari chindan ham
jahon
novelliotikasining eng yaxshi namunalari qatorida turishini ishonarli tarzda
Ilmiybaza.uz
ro‘yobga chiqaradi. Afsuski, asarlarga juda katta talabchanlik bilan yondoshgan
tanqidchining o‘shanday namunalar qatoriga Abdulla Qahhorning “Karavot”
hikoyasini ham kiritishi kishini hayratga soladi. Nahotki, 60-yillarda ham
V.Smirnova “Karavot” hikoyasi mash’um konfliktsizlik “nazariya”sining ta’sirida
yozilganligini payqamagan bo‘lsa? Hikoya qahramoni G‘anijon o‘ta a’lo odam,
chunki u uzoq yillar kutgan o‘g‘ilchasi tug‘ilganda, juda quvonadi, xotinini haddan
ortiq sevadi va yangi mehmonga karavot olish uchun shaharga yuguradi. U
karavotni otiga o‘ngarib qaytayotganda biro dam qo‘l ko‘tarib, olib ketishini
so‘ragandek bo‘ladi. Orqasidan avtomashina kelayotgani uchun G‘anijon
to‘xtamay o‘tib ketaveradi. Shundan keyin unda ruhiy iztirob boshlanadi. G‘anijon
qattiq eziladi, yo‘lda qolgan odamni juda ko‘p o‘ylaydi.3
Endi u go‘yo yaxshi odamga aylanib qolgandek bo‘ladi. Mana sizga
konfliktsizlik “nazariya”si talab qilgan “a’lo” bilan ,,yaxshi“ orasidagi ziddiyat.
Shu qolipga moslab tasvirlangani uchun konflikt ishonarli chiqmagan: yarim
kechadan o‘tib ketsa ham G‘anijon yo‘lda qolgan odamni o‘ylayveradi va tunda
shaharga qaytishga ahd qiladi. Yo‘ldagi odamning allaqachon ketib qolganini
payqab turgan kitobxon esa, bu harakatga mutlaqo ishongan omillar to‘g‘risidagi
nozik kuzatishlar bilan ham o‘rtoqlashadi.
3. Adib hikoyalarida personajlar ruhiyati
3 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. Adabiyot va san’at, 1987.
Ilmiybaza.uz
Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib kelinayotgan
“O‘g‘ri” hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda qo‘llab ko‘rish
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi.
Negaki hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan,
personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi.
Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois,
xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda
o‘rganish samarali bo‘ladi.
Tahlilni kampirning tong qorong‘isida xamir qilgani turib, ho‘kizidan xabar
olishi sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek
ayollari, ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi
o‘z holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda
kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi
sifatida ham ko‘rsatadi: u xamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning
dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay,
kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non
bilan ertalik qilsa, yanada yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak
yeydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi o‘quvchilar e’tibori “...xamir qilgani”
turgan kampirning ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki,
har kim o‘zi uchun qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib
turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabar olishga, badavlat odam davlatidan
ogoh turishga intiladi. Bu chol-u kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatbaho
narsa – ho‘kiz. Shu bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri –
ham tushunarli, ham ishonarli.
O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat “O!..” gapi
tashiydigan serqirra ma’noga, u ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi
lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin?
Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning kechinma-
yu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng o‘quvchilar
e’tibori hikmatga o‘xshab ketadigan: “Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi
Ilmiybaza.uz
yo‘qolmasin” jumlasiga tortilgani ma’qul. Chunki qashshoqlik atalmish bedavo
dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Shu sabab kambag‘al
odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Havas – xayol-u orzu qilingan imkoniyatdan
tug‘iladigan ruhiy hosila. Dehqonni yo‘qchilik xayol-u orzudan mahrum etgan.
Qashshoq dehqonning uyi betakror me’moriy obida yoki yonib ketsa
kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki “...bir qop somon, o‘n-o‘n
beshta xoda, bir arava qamish” bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib
ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas va unchalar qiynalmay, yangisini
tiklab olishi mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib ketishi mumkin bo‘lgan
ortiqcha boylik ham yo‘qki, unga achinilsa.
Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday
bo‘lganiga diqqat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval
nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha
bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda
o‘ylab ko‘rish har bir timsolning o‘ziga xosligini tushunish imkonini beradi.
Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga
daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: “Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni
eri uradi, birovning uyi xatga tushadi...” “Odamlar dod ovoziga o‘rganib
qolgan...” bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar
andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar
voqealari inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin,
keyinchalik ko‘p o‘zbek ayollarini dod solishga majbur etgan asosiy sabab –
ichkilik u zamonlar hali yo‘q edi. Ammo... Shuni hisobga olish kerakki,
mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak, xalqimiz Rossiya qo‘li
ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa, eng avval, ayollar
tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima bor-u nima yo‘qligini ayollar
yaxshi bilishadi. Ustiga-ustak, ular onalar hamdir. Farzandlarining ehtiyojlarini
qondirish tashvishi avval ularga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida bolalar o‘z
dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har kuni u
yo‘q, bu yo‘q deb “egovlaydi”. Kambag‘al erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis
Ilmiybaza.uz
emasligini yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmay qiynaladi. Xotin
esa, tabiatiga ko‘ra uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi.
Aytgani bo‘lavermay, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi,
nolinadi, unga tik gapiradi. O‘zbekning erkagi kimligi va qandayligidan qat’iy
nazar xotinidan gap eshitishga o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan
sababni bartaraf etishning emas, balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan
ayolining isyonini bostirish yo‘lini tutadi: uni kaltaklaydi.
O‘zbekning ayoli, odatda, eri kaltaklasa, dod sola bermaydi. Agar o‘zining
aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin,
keyinchalik ham birovga “tish yormaydi”. Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli
kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalansa, endi bizning ayollarni ma’zur tutib
qo‘yasiz. U endi erining kambag‘alligi va noshudligini yetti mahallaga yoyishga
o‘zini haqli hisoblaydi. Adabiyot o‘qituvchisi dod ovozi paydo bo‘lish
sabablarining ikkinchisiga e’tibor qaratadi: “...birovning uyi xatga tushadi”.
Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi haqiqatni payqamasligi ham
mumkin. Shuning uchun unga oydinlik kiritilgani ma’qul: kambag‘al odam bir balo
qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasining ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun
barcha yo‘qsillarning sinalgan usulini ishga soladi, ya’ni birovdan qarz oladi.
Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Qarz olinayotganda qarzdorning
pichoqqa ilingudek mulki garovga qo‘yiladi. Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi
mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va “bir qop somon-u bir arava
qamishdan” bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsa-da, boshpanasidan ajralgan
odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ro‘y berib turgani
uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan. Hikoyada: “Ammo kampirning
dodiga odam tez to‘plandi”, – deb ta’kidlanadi. O‘ylab ko‘rish kerak: nega?
Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, uzoq yillar davomida chol-
u kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy o‘zlariniki, ho‘kizlari ham bor edi.
Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi dodlovchi ovozlarga
“begona” tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq.
Ilmiybaza.uz
Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib
boraveradi.
Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham o‘quvchilarning ichdan his etishiga
urinish lozim. Hikoyadagi: “Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan
og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi,
ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi” 4 tasviriga
e’tibor qaratilishi kerak. Agar ushbu tasvir Qobil bobo holatini ichdan his etilmay,
shunchaki o‘qib yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi.
Qandaydir bir odamning qiynalganini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu,
o‘sha odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish tamomila boshqa
narsa.
Shuning uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda
qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalangbosh, yalangoyoq, buning ustiga
yaktakchan? Qariyalarimiz hozir ham boshyalang yurishni odobsizlik deb
bilishadi. U paytlarda-ku yalangbosh yurish borib turgan shakkoklik
hisoblangandir. Hikoyadagi bobo esa yalangbosh, yalangoyoq ekani kamlik
qilganday, el ko‘ziga yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu
savollarga javob topish uchun e’tibor qahramonlarning tashqi holatini idrok
etishdan ichki dunyosini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda
“yaktakchan” so‘zi mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga
ham e’tibor qaratilishi lozim. Ayrim joylarning aholisi uchun “yaktakchan” degani
yaktaksiz demakdir. Yurtimizning ko‘pchilik mintaqalaridagi kishilar esa
“yaktakchan” so‘zini birgina yaktakda mazmunida qo‘llashadi. Badiiy vaziyatni
anglab yetgan o‘quvchigina adib qaysi holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi. 5
Cholning tizzalari “bukilib-bukilib” ketishiga sabab nima? Avvalo, bu
so‘zning ikki marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega “dag‘-dag‘”
titraydi? Yaktaksizligi sabab sovqatganidanmi yoki boshqa – jiddiyroq va
og‘riqliroq ichki sabab bormi? Obrazning: “...hammaga qaraydi, ammo hech
4 Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – T: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019.
5 Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. Ma’naviyat nashr. 1999.
Ilmiybaza.uz
kimni ko‘rmaydi” tarzidagi holatini qanday tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari
xirami yoki kutilmagan baxtsizlik uning ko‘z oldini qorong‘ilashtirdimi? O‘zi
aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli?
Shu o‘rinda tahlil qamroviga ellikboshi ham tortilishi lozim. Burunsizligi,
ovozining pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining
dabdurustdan boboni sensirab: “Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!” –
deya karomat qilishi kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar
estetik nishon to‘g‘ri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning
tagiga ham yetish mumkin.
Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan yerini nima sababdan ikki bor taftish
qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto, ustunni qimirlatib ham ko‘rgani
sababini izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz
ko‘rinib qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib
ko‘rsatib, choldan biror narsa undirmoqchi. Buning uchun u jabrlanuvchining
ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo ellikboshidagi bu g‘arazni
sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini xiralashtirib qo‘ygan.6
Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz
topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababi haqida
o‘ylab ko‘rish kerak. Bu haqda bosh qotirish o‘quvchida boshqa insonni tuyish,
o‘zgani tushunish sifatlarini shakllantiradi.
Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanini yanada
yaqqol ko‘rsatadi: “Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l
ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”. Ellikboshining keksa odamga, buning
ustiga, kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani
haqda o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni
emas, balki undan tezroq biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni
to‘g‘rilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora ololmay
qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq
ishontirish uchun esa uni sensirab, dag‘dag‘a qiladi.
6 Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. – T: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984
Ilmiybaza.uz
Manfaatga qul bo‘lgan odam iymondan ayrilib, o‘z nafsining yugurdagiga
aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda chiqarishga
urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ularni nari surib qo‘yadi. Shu
bois: “Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi”, – deb
cholni masxaralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan tortinmaydi.
O‘qituvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi masxaraomuz ma’noga e’tibor
qaratishi shart. “...Oqposhshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa” topiladigan
ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tasvir maromidan sezilib
turganiga bolalar e’tibori qaratilishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib
ketadiganday, Afg‘on yerlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududdan
chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani masxaralashdan boshqa narsa
emasligi anglab yetilishi zarur. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq
anglashilmay qolishi mumkin. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum
bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir.
Endi o‘quvchilar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan
tadbirning nechog‘lik bema’ni va nokerak ekaniga qaratilishi zarur. Choldan
oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: “beto‘xtov aminga
xabar qilaman”, – deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘rmoqchi bo‘lgan
tadbiri keraksizligi Qobil bobo va kampiridan boshqa hammaga oldindan ayon
bo‘lsa-da, u, hatto, shu keraksiz ishni ham bajarmaydi. Xo‘sh, u holda ellikboshi
nima sababdan aminni tilga oldi? Buning sababi shundaki, amin ham haqsizlik
zanjirining muhim halqalaridan bo‘lib, boshiga ish tushgan himoyasiz bechoralar
uni ham boqishlari darkor edi.
O‘quvchilar ho‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilib, undan: “beto‘xtov
pristavga xabar qilaman”, – degan g‘oyat “muhim” tadbir va’dasini olish uchun
aminga ham pora bergan Qobil bobo holatini his etishlari muhim. Dahshatlisi
shundaki, na ellikboshi, na amin qimirlagani uchun, oxir-oqibatda, pristavga ham
boboning o‘zi xabar yetkazadi va qanday baxtsizlikka yo‘liqqanini aytib yordam
so‘rashning o‘zi uchungina ham o‘ris amaldorga, ham uning tilmochiga pora
berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va
Ilmiybaza.uz
aminnikidan ham g‘aroyibroq, ya’ni “Aminga bor”, – deyishdangina iboratligiga
o‘qituvchi e’tibori qaratilishi lozim.
Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning
shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar
yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham, nega harakat
qilishmaydi? Mutlaqo jon koyitmay turib, birovdan narsa ta’ma qilishdan xijolat
bo‘lmasliklari sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar
bezovta qilishi kishida katarsis jarayoni boshlanganini bildiradi. O‘quvchilarda
qarshilik ko‘rsata olmaydigan, o‘z haqini ajrata bilmaydigan ojiz odamlarni
toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga achinishi
badiiy adabiyot uchun ham, uning o‘qitilishi uchun ham muhim natijadir.
Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi
maqsadga muvofiq. Arzga kelgan cholni ko‘riboq “og‘zini ochmay kekirgan,
so‘ng baqbaqasini selkillatib kulgan”, ho‘kizni atay sigir deb cholni
masxaralagan, “yo‘qolmasdan oldin bormidi”, “Birov olib ketsa qaytib kela ber,
deb qo‘yilmagan ekanda!” – deya qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo
oldida “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga” tiqib, so‘ng “etigining
tagiga art”gan, hech tortinmay bobodan pora so‘ragan amin qiyofasidagi
noinsoniy belgilarni butun dahshati, xunukligi, jirkanchligi bilan his etgan o‘quvchi
ham uni yomon ko‘rib qoladi, ham shunday yuvuqsiz kishiga ishi tushgan Qobil
boboning fojiali holatini chuqur anglaydi.
O‘quvchilarni o‘ylab ko‘rishga undash zarur: amin hamisha ham o‘zini
shunday tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar ochiq
ko‘satayotganiga sabab nima? Ehtimol, jazosizlikdadir? Balki, amin Qobil boboni
odam o‘rnida ko‘rmagani uchun unga bir hayvon yanglig‘ munosabatda bo‘lib,
qariyadan uyalishni ham lozim topmayotgandir. Chindanda amin cholni uyalishga
ham arzimaydi, deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqib, qolog‘ini
etigining tagiga artadi. Amin qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lsa-da, boshqa
kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan esa
tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo odam emas. Odam bo‘lmagan yaratiqdan esa
Ilmiybaza.uz
uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat gladiatorlar bekalarini
hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar qullardan
uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bo‘lganidek,
faqat insondangina uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil boboga
munosabatida ana shu holat belgi beradi.
Amin nechog‘lik yuzsiz bo‘lmasin, unda baribir oz bo‘lsa-da, qandaydir
o‘zbeklik unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan,
masxara bo‘layotganidan alami kelib yig‘lasa, “yig‘lama” deyishga o‘zbekligi
qo‘ymasa, “yig‘lamang” deyishga amaldorligi yo‘l bermaydi. Shu bois
“yig‘lanmasin” deb vaziyatdan chiqadi. Hikoyanavis timsollar tabiatidagi eng
mayda holatlarni ham bexato ilg‘agan va mahorat bilan aks ettirgan. Ellikboshi
Qobil boboga ta’sirini o‘tkazish, yolg‘oniga ishontirish uchun oldin unga sensirab
gapirgan bo‘lsa, oladiganini olib bo‘lgach esa, cholga doimgiday sizlab muomala
qilaveradi.
Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib,
adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek kabi
yozuvchilar bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini
yaratdi. Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”,
“Maston”, “Qanotsiz chittak”, “San’atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot
muallimi” kabi hikoyalari o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada
taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi.
Abdulla Qahhor hikoyalarini mazmuni va janr xususiyatlariga ko‘ra ikki
guruhga ajratib tahlil etish mumkin. Bularning bir guruhini o‘tmish haqidagi
hikoyalar tashkil qilsa, ikkinchi guruh hikoyalarning bosh qahramonlari
zamondoshlarimizdir.
Yaqin
o‘tmishdagi
o‘zbek
voqeligi
“Anor”,
“O‘g‘ri”,
“Bemor”,
“Tomoshabog‘”, “Millatchilar” kabi hikoyalarda aks etgan. Keyinchalik esa, adib
o‘tmish mavzusida yana “Dahshat” hikoyasini yaratdi. Shuningdek,, “O‘tmishdan
ertaklar” qissa deb atalgan bo‘lsa-da, mohiyati bilan ayrim-ayrim hikoyalardan
Ilmiybaza.uz
tashkil topgan. Shuning uchun ularni ham adibning o‘tmish haqidagi asarlari deb
bilish mumkin.
Abdulla Qahhor qissa va roman janrlarini taraqqiy etishiga ham salmoqli
hissa qo‘shdi. U “Sarob”, “Oltin yulduz”, “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”,
“O‘tmishdan ertaklar”, “Muhabbat” singari ajoyib roman va qissalar yozib, katta
janrda ham mohir san’atkor ekanini isbotladi. Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar,
go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar
yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va obrazli qilib ifodalaydi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Abdulla Qahhorning hissasi
nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek hikoyachiligining zamonaviy jahon
hikoyachiligi darajasiga ko’tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi
degan nom oldi. Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki ularni jahon
navalistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo’yish mumkin”
deb yozgan edi rus tanqidchisi Semerovna.
Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining
ko‘pchiligi urush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k
konvert”, “Qizil konvert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinlar”, “Asror bobo”,
“Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar” kabilardir. Albatta, ularning hammasi
ham bir xil darajada badiiy yuksak emas. Ularning ichida mazmunan sayozroqlari
ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan birga, hech shubhasiz,
adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham bor. Bu gap, ayniqsa,
“Ming bir jon” va “Asror bobo” hikoyalariga taalluqlidir.7
“Ming bir jon” - insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning
qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning
ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr
yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi.
Hikoyani o’qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o’zbek ayolining
jasorati, hayotga bo’lgan shijoati, bir insonning hayotga bo’lgan muhabbati,
7 Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. Fan, 1989.
Ilmiybaza.uz
so’nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo’lamiz. Masturaning turmush
o’rtog’ining o’z ayoliga bo’lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta
shifoxonada kasallar orasida sog’ bo’lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni
ko’rish mumkin. U umrining oxirigacha o’z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va
albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo’lgan
tashnalik, kamtarlik sezilib turadi.
Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la
non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam” (O‘tmishdan).
Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf bilan ochilgan: “Dahshat”,
“Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza” va boshqalar.
Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami
yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla Qahhorga
yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa ifodalashning ham
yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini aytish bayon, xabar,
xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida kitobxon ishonishi uchun buni badiiy
detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning uchun ham qalami yaktagining yengi
yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib, “yaktagi yirtildi” deb qo‘ya qolardi. Biroq
eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi, uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin
bo‘lgan yengini yirtishi mumkin, lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni
ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda
hodisaning olis shabadasiga ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham
mumkin edi, biroq Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi.
Demak, syujet yanada keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Bu esa nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada
zamonning tashvishlari, o’sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy
ahvoliga bitta anor timsolida yozuvchi o’z hikoyasida ochib bera olgan chinakam
realistik hikoyanavis ekanligini dalili desak to’g’ri bo’ladi.
“O‘g‘ri” hikoyasini tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki,
hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar
tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda
Ilmiybaza.uz
nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik
asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali
bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish
mumkin. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar
baxtsizligi evaziga kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon
hissini shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash
mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat.
Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, adibning “Dahshat”, “O‘g‘ri”,
hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat tuyg’usidan mahrum kimsalarning
bechora kishilarni xo’rlashdan cheksiz lazzatlanishi betakror manzaralarda,
ta’sirchan detallarida ko’rsatiladi. Ayniqsa, “Dahshat” hikoyasida Unsinning
qabriston oldiga brogan tasviri, uning ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi
bo’lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon hikoyani o’qiganda his eta oladi va go’yoki,
o’sha muhitga o‘zini xuddiki tushib qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor
hikoylarida har bir obrazlarning detallari uning ruhiyatini ochib berishga xizmat
qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun
qilib qo‘yadi. Chunki ularda insoniy munosabatlar murakkabligi gavdalantiriladi.
Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al bechoralarga
achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi kechayotgan ruhiy
kechinmalarini go’yoki, mavhum, goho oshkora tasvirlaydi. U voqelikni odamlar
munosabatidagi ziddiyatni xolis turib gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish
ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish, qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson
uchun sharaf sanaladi. Abdulla Qahhor ulug‘ ijodkorlar ilgari surgan
insonparvarlik g‘oylariga mos betakror asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida
o‘zining mohir hikoyanavisligi to‘laligicha namoyon eta bildi.
Ilmiybaza.uz
4.Abdulla Qahhor asarlari yozilish sabablari haqida o‘z fikrlari
Yozuvchining o‘zi 1965-yildagi “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga qadar”
maqolasida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tgan: Jo‘n narsalarni bilib olishga
murakkab yo‘l bilan erishadi kishi.
Ko‘plar qatori men ham o‘z tajribalarim, shaxsiy taassurotlar adabiy asar
uchun eng qimmatli material ekanini tushunib olgunimcha «yozuvchilik»da ko‘p
sarson bo‘lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog‘imda ko‘rganim
odamlar, yoshligimda sodir bo‘lgaa voqea-hodisalar ko‘zimga boshqa tusda
ko‘rindi. Vino chuqur yerto‘lalarda tingani singari o‘tmish — kishining xotirasida
tinadi; kishining yoshlikda ko‘rgan-kechirganlari ko‘p yillik vino singari tiniq va
kuchli bo‘ladi. Mana shunday o‘tmishda ko‘rgan-kechirganlarim ko‘p hikoyalarim
va yirik asarlarimdagi epizodlarga asos bo‘ldi.
«Bemor» degan hikoyamda tasvir etgan voqeaga o‘xshash hodisa taxminan
13- yilda o‘z boshimdan kechgan edi. Bu vaqtda men besh yashar edim. Biz
Qo‘qonga yaqin Yaypan qishlog‘ida turar edik. Onam g‘ira-shira qorong‘i uyda
to‘lg‘oq tutib yotar, ichkaridan uning ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi.
Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning
tushiga ham kirgan emas, Bunday kezlarda qo‘ni-qo‘shnidan biron keksa ayol
chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘lishi ham shart emas, qariligining o‘zi
kifoya edi.
Yaypanda qarindosh-urug‘imiz yo‘q. Dadam qo‘shni bir kampirni chaqirib
keldi. Kampir kelib uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘tirdik. Ertalabdan
beri tuz tatimagan edik. Qorong‘i tushdi. Meni uyqu bosdi.8
Yonimda o‘tirgan dadam birdan o‘rnidan turdi. Ko‘zimnn ochdim. Tepamda
boyagi qo‘shni kampir turar edi.
— Qalay? — dedi dadam hovliqib.
8 ,,Adabiyot nazariyasi“. Ikki tomlik. Fan, 1978.
Ilmiybaza.uz
— Qiynalyapti bechora,— dedi kampir va bir oz jim qolganidan keyin menga
ishora qildi.— O‘g‘lingizga ayting, ayasini duo qilsin, go‘dakning duosi ijobat
bo‘ladi.
Dadam engashib mening qulog‘imga shivirladi.
— Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt!
Dadam juda tashvishmand edi. Men boshimni ko‘tardim. Osmon to‘la
yulduz bo‘lsa ham, qop-qorong‘n edi. Yuragimni vahima bosdi. Dadam qistar edi.
Yig‘lamsirab duo qildim.
Hikoyada voqea boshqacharoq. Bir xotin og‘ir dardga chalinib, uzoq yotib
qoladi. Eri uni doktorga qaratgani qurbi yetmay, arzon haq oladigan mulla, tabib,
qo‘shnidan najot kutadi, pirovardnda qo‘shni kampirning «Begunoh go‘dakning
saharlari qilgan duosi ijobat bo‘ladi», degan maslahati bilan ish tutishga majbur
bo‘ladi. U har kuni saharda to‘rt yashar qizchasini uyg‘otib duo o‘rgatardi. Bemor
ayol og‘irlashib bir kuni sahar payti olamdan o‘tadi. Eri qizchasini o‘lik yonidan
olib boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘onadi, lekin ko‘zini ochmasdan
odatdagicha duo qiladi: “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin9...” deydi.
Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o‘xshamaydi.
Haqiqatan bizning xonadonimizda bo‘lib o‘tgan bu voqea mohiyati e’tiboribilan
o‘sha davr uchun oddiy bir hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi mana
shunday qashshoq, jaholatda umr kechiradigan odam uchun oddiy voqea
ekanligidadir. Biroq, gap faqat shundan iborat emas, insonning hayot-mamot
holatini, uning nihoyatda og‘ir turmush sharoitidagi nochor ahvolini, o‘limga
mahkum qilib qo‘yilganligini ko‘rsatish talab qilinar edi.
“Bemor” mening uchun harholda bolaligimdagi o‘sha taassurotlar bilan
chambarchas bog‘langandir. Men bu gapni taassurotlarni “o‘z ichiga olganligi”
uchungina emas, balki o‘sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham
aytayotibman. Men faktni qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish
qilayotibman deb sira o‘ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni o‘shanday
9 Ahmedov S, Qo‘chqorov V, Rizayev Sh. Adabiyot darslik. – T: Ma’naviyat nashriyoti, 2017.
Ilmiybaza.uz
ko‘rsatib to‘g‘ri qilgan ekanman; besh yasharligimda ayamdan ajralib yetim
qolishim o‘sha davr sharoitida hech gap emas ekan. Bu judolik natijasida yuz
berishi mumkin bo‘lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi
tushunib yetdim. Dahshatli manzaralarning chalasini tasavvur chizib berdi[21].
Mening otam temirchi edi. Bir joyda muqim turolmay, qishloqma-qishloq
ko‘chib yurar edik. “Bemor”da tasvir etilgan voqeadan keyin ikki yil o‘tgach,
Buvaydaga ko‘chdik. «Anor» degan hikoyam ana shu qishloqda ko‘rgan-
kechirganlarimdan biri asosida vujudga kelgan. Hikoyada tasvir etilgan Turobjon
bizga qo‘shni bo‘lib, uning asl oti Babar edi. Biron savodli kishi andijonlik buyuk
lashkarboshi, ajoyib shoir Bobur Mirzoning xotirasi hurmati uchun unga shunday
nom qo‘ygan bo‘lsa kerak. Biroq na Babarning o‘zi, na uning qo‘shnilari
Hindistondek buyuk bir mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirgan bu mashhur odam
kimligi, qay vaqtda o‘tganini, ehtimol, hatto eshitmagandir. Babar mashhur avlodi
Boburga o‘xshamaganidek, uning qisqa, cheksiz zabun, baxtsiz hayoti ham inson
hayotiga o‘xshamas edi. Ehtimol, uning birdan-bir tolei, dunyoga kelib ko‘rgani
yaxshi ko‘rgan qiziga uylanganligidir. “Anor”da uning ana shu eng quvonchli
kunlari tasvir etilgan. Babarning qolgan umri qanday o‘tganini shundan qiyos qilsa
bo‘ladi. Uning hayotidagi eng baxtli daqiqalarini ham yo‘qchilik tatitmagan:
bechora boshqorong‘i xotiniga eng oddiy narsa — ikkitagina anor olib-bergani
qurbi yetmaydi, chunki bir qadoq anor falon pul! Uning akasi bo‘lmasa, ukasi
bo‘lmasa, o‘lib-tirilib ishlab bir oyga oladigani o‘n sakkiz tanga pul!
Turobjon xotinining ana shu arzimagan talabini ham qondirishga ojizligidan
qiynaladi, alamidan: “boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da!” deydi. Uning bu gapi
xotinining bag‘rini teshib ketadi, “Bu yer yutkur qanday balo ekan! Odamlarday,
gulvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘i bo‘lsam-chi!” deydi. Janjal bo‘ladi.
Turobjon ko‘chaga chiqib ketadi va boyning bog‘iga tushib anor o‘g‘irlab keladi.
Menimcha, Turobjon bu ishni qilgani yo‘q, zotan, o‘g‘irlik qilish qo‘lidan
keladimi! Lekin, yana pisanda qilaman, har nechuk bu voqeani ichimdan
chiqarganim yo‘q. Mening onam ham boshqorong‘i bo‘lganini eslayman.
Hikoyada aytilgan bog‘ esimda bor, bizning hovlidan ancha narida, Olim sarkor
Ilmiybaza.uz
deganning bog‘i edi. Men bu boqqa sira kirgan emasman. Lekin xayolimda alomat
bo‘lib gavdalanar edi. Garchi bog‘ning atrofi besh paxsa devor bilan o‘rab olingan,
devorday ko‘kka bo‘y cho‘zgan teraklardan o‘zga hech narsa ko‘rinmasa ham, har
xil anor, anvoyi shaftoli, o‘rik borligini bilar edim. Olim sarkor bog‘idagi uylarni
ijaraga berar, unda ko‘k shapka kiygan rus injenerlari turar edi.
Mening bolalik va yoshlik yillarim katta-katta, og‘ir va shafqatsiz voqealar
yuz berib turgan vaqtlarga to‘g‘ri keldi. Qishloqma-qishloq ko‘chib yurganimiz
sababli, men ko‘pgina fojiali hodisalarni ko‘rganman, eshitganman.
Ana shunday hodisalardan biri 1916-yilda bo‘lsa kerak, Buvayda qishlog‘ida
sodir bo‘lgan edi. Kuppa-kunduz kuni yuzboshi degan boyning uyiga bosqin
bo‘ldi. Yuzboshining hovlisini o‘n ikkita mergan qo‘riqlaydi deb eshitgan edik.
Bosqinchilar otgan o‘q ovozi, aytgan ashulalari eshitilib turar edi:
Oyda-yilda bir kelgan
Mehmonidan ayrilmasin...
Ertasiga eshitishimizga ko‘ra bosqinchilar uydan bir quti oltin topishibdi, uni
hovliga olib chiqib, oyoq-qo‘li bog‘log‘liq yuzboshining oldiga qo‘yib,
“Yeganing-cha ye, qolganini tashib ketamiz”, deyishibdi. Yuzboshi tilladan
yutolganicha yutibdi, yana bir necha donasini bosqinchilar zo‘rlab og‘ziga
tiqishibdi, keyin yuzboshini jodida uch bo‘lib o‘ldirishibdi. O‘ligiga kerosin sepib
o‘t qo‘yishibdi. Men buni “Qo‘shchinor chiroqlari”da eslaganman.
Boshqa bir voqea “Ko‘r ko‘zning ochilishi” degan hikoyamga asos bo‘lgan.
Bu voqea bosmachilik davrida, o‘n to‘qqizinchi yillari Oqqo‘rg‘on qishlog‘ida
sodir bo‘lgan edi. U paytda biz Buvaydadan o‘sha qishloqqa ko‘chib kelgan edik.
Voqea qo‘rboshi qo‘ngan uyning hovlisida bo‘lib o‘tadi. Uning oti esimda yo‘q,
uning Mahmud degan o‘g‘li bilan katta machitdagi maktabda birga o‘qir edik.
Ularning hovlisi maktab bilan uyimiz o‘rtasida, shundoqqina yo‘l bo‘yida edi. 1953
yilda Oqqo‘rg‘onga bordim. Odamlardan Mahmudni surishtirdim. O‘ttizinchi
yillarda bir jinoyati uchun otishga hukm qilingan ekan.
Haqiqatda bo‘lib o‘tgan o‘sha voqea hikoyada tasvirlangan voqeaga yaqin.
Ahmad polvon bosmachilarning yirik bir odamini o‘ldirishda ayblanadi. Polvon
Ilmiybaza.uz
kuchli va uddaburon kishi. U qiynoqda o‘lar holatga yetganiga qaramay, o‘lim
oldida qo‘rboshining “dardini olish yo‘lini bilaman”, deb jallodlarni ishontiradi,
paytdan foydalanib yigitlarga qisqa, lekin alangali nutq so‘zlaydi va qo‘rboshining
boshini tosh bilan majaqlaydi.
Bunda o‘zimdan bir oz qo‘shganman: aslida bo‘lgan voqea to‘liq va ta’sirli
bo‘lsa ham, uning ma’nosini psixologik jihatdan ochib berish kerak edi. Ahmad
polvon o‘z boshini o‘limdan xalos qilish uchun qahramonlik ko‘rsatdimi, yoki bu
ishga uni boshqa kattaroq maqsad ham undadimi? Fikrimcha, hikoyada bu so‘roqqa
to‘g‘ri javob topganman, shunga ko‘ra voqeani rivojlantirganman, to‘ldirganman:
hikoyaning so‘nggi satrlarida yigitlar ikkiga bo‘linib, o‘zaro otishma boshlanadn.
“Bemor”, “Anor”, “Ko‘r ko‘zning ochilishi” bilan bir qatorda bir qancha
boshqa ruhdagi hikoyalar ham yozganman. Bularni kundalik eng muhim
hodisalarning hajviy “qiyofasi” deyish mumkin. Bularga qo‘l urganligimning
sababi, hayotda shunga o‘xshash salbiy faktlarni ko‘p ko‘rganligim, bularning tipik
ekanligiga ishonganligim bo‘ldi. Har qalay bunaqa satirik qiyofalarning deyarli
hammasi muayyan prototipdan ko‘chirilgan, lekin, shu bilan birga, uni boshqa
hayotiy personajlarning tegishli xislatlari bilan ham boyitganman.
“Adabiyot muallimi” hikoyasi yozilgunga qadar men juda ko‘p chalasavod
adabiyot o‘qituvchilarini ko‘rganman. U vaqtlarda bunaqa o‘qituvchilar ko‘p
uchrar edi. Rus va jahon klassiklari asarlarining tarjimasi juda oz, ko‘pchilik,
xususan qishloqdagi kitobxon rus tilini chala bilar edi, ko‘p o‘qituvchilarning
ma’lumoti yuzaki xrestomatiyalarda beriladigan parchalardan nari o‘tmas, buni
ham ular imtihonni topshirib diplom olish zarur bo‘lganligi uchungina o‘qishar edi.
Bunday odamlarning o‘z fanlarini bilmasliklarigina emas, hatto tushunmasliklariga
ham taajjublanmasa bo‘ladi. Bir kuni qarindoshlarimizdan biri — adabiyot
muallimi otpuskaga keldi; kechqurun teatrga bordi, sahnada tarjima pesa
ketayotgan edi, spektaklni ko‘rib uyga juda xunob bo‘lib keldi: sahnadagilar
hammasi o‘risu, o‘zbekcha gaplashadi!
Biroq hikoyaning yozilishiga Qurbon Beregin degan tanishim aytib bergan
bir necha fakt turtki bo‘ldi. Beregin Markaziy qo‘mita apparatida ishlar edi. 1936
Ilmiybaza.uz
yili maktablarda adabiyot o‘qitilishini tekshirish uchun tuzilgan katta brigadaga
bosh bo‘lib Samarqand oblastiga borgan edi. U aytib bergan faktlar haqiqatan ham
kulgili edi. Darsda M. Gorkiyning “Ona” romanini o‘tgan bir o‘qituvchi hech
esimdan chiqmaydi. Komissiya uning darsiga kiribdi. O‘qituvchi markazdan
kelgan komissiyani qoyil qoldirish uchun rosa olib qochibdi, keyin shu darsda
«Ona» romanini kim yozganligini bilmagani ochilib qolibdi. Beregin bu gapni
menga kula-kula aytib berdi.
Tekshirish natijalari keng muhokama qilinishi kerak edi, biroq muhokama
qilinmadi shekilli, hech bir gap eshitmadim va to‘plangan faktlarning bittasi ham
matbuot qo‘liga tushmadi. Shundan keyin bu haqda hikoya yozgim kelib qoldi.
Beregin aytib bergan o‘sha o‘qituvchi xayolimdan sira ketmas edi. Men uni
darsdagina emas, uyida ham ko‘ra boshladim. Uning qiliqlari, intilishlari,
adabiyotga qanchalik aloqador ekanligini ham tasavvur qildim. Hikoyaning
kompozitsiyasi o‘z-o‘zidan qolipga tushib qoldi. Faqat Gorkiyning “Ona”si o‘rniga
Chexovning “Uyqu istagi”ni oldim. Uning sababi, birinchidan, Chexov yaratgan
obrazlar butun aql-hushimni chulg‘ab olganligi edi.
“San’atkor” hikoyasi ham bir nodon, chalasavod artist haqida yozilgan. Bu
odam san’atkor bo‘lish uchun tovushi bo‘lsa bas, hatto sahnada turib, aytadigan
so‘zlarning ma’nosi bilan ham ishi yo‘q. Madaniyat taratuvchilar va san’atkorlar
orasida baxtga qarshi hozir ham uchrab turadigan bu toifa odamlar kishining
g‘azabini keltiradi.
Hikoya o‘ttiz oltinchi yili yozilgan, lekin bu hikoya uchun “material
bo‘lgan” odamni Qo‘qonda ekanimda ko‘rganman, ya’ni yigirma ikkinchi yildan
beri bilar edim. U o‘z davrida nomi chiqqan ashulachi bo‘lib, o‘sha vaqtlarda
qo‘qonlik ziyolilar bir necha marta kontsert uyushtirib, uni Italiyaga o‘qishga
yuborish uchun pul to‘plashgan edi. U haqiqatan chet elga jo‘nab ketdi, biroq
Italiyaga yetib borolmadi, Parijga borib tushgach, u yerdagi nozaninlarga mahliyo
bo‘lib, o‘sha yerda qolib ketadi, bud-shudidan ajralgach, qaytib kelibdi.
U oddiy chalasavod ashulachi bo‘lib yetishdi, ashula aytganida ayrim
so‘zlarni shunchalik buzib aytar ediki, ashulaning ta’sirli joyida odamning kulgisi
Ilmiybaza.uz
qistar edi. San’atkor bir kuni ashula aytar ekan, “Labingdan bo‘sa oldim, ey shakar
lab” deyish o‘rniga “Bo‘lsa olsam” deydi. Payqagan odamlar kulib qo‘yishadi.
Bir kuni ikkovimiz ko‘chada ketayotgan edik, san’atkor mendan so‘rab qoldi:
— O‘zingiz shunday yaxshi yozuvchisizu (mening biron satrimni o‘qigan
emas albatta), nima uchun haligacha opera yozib tashlamadingiz?
Men o‘zimni tutolmay xaxolab kulib yubordim. San’atkor ranjidi. U xuddi
mana shu yerda hikoya qahramoni bo‘lib ko‘z oldimda gavdalandi. Bu odam
hajvchi uchun tayyor tipik material edi. Hikoyani boshqa shunga o‘xshagan
odamlardan kuzatganim xislatlar bilan to‘latdim.
Shuni e’tirof qilishim kerakki, satirik hikoyaning yozilishiga turtki bo‘lgan
fakt, hayot hodisasi o‘zicha satirik mazmunga ega bo‘lavermaydi. Hodisa
shaklning yaralishiga turtki bo‘ladi, hikoya yozib chiqilgandan keyin, boshqa
mazmunga kirishi mumkin. Bunday holatda gap yana shundaki, yozuvchi ongida
ma’lum bir hayot hodisasining alomatlari to‘planadi; bu alomatlar obrazda
gavdalanish uchun faqat muayyan sababga, muayyan shaxs yoki vaziyatning
topilishiga qarab qoladi. Bunda yozuvchi tasavvurida shakllanib qolgan tipga
bunday muayyan shaxs ichki tomondan qanchalik mos kelishining ahamiyati
qolmaydi. Hodisaning mohiyatini yozuvchi belgilab olgandan keyin uni faqat
ma’lum shaklga solish qoladi.
“O‘jar” hikoyasida mashhur o‘zbek artisti Mirshohid Miroqilovning uyida
bo‘lib o‘tgan voqeani tasvirlaganman. Voqeaning ishtirokchilari Mirshohid, uning
o‘n ikki yoshlar chamasidagi o‘g‘li va mening o‘zim. Sirasini aytganda voqea
hikoyaning zamirida bo‘lgan ma’noga ega emas edi. Kuldirishga g‘oyat mohir
bo‘lgan Mirshohid hikoyada ko‘rsatilganidek masxara darajasida “nodon”lik
qilgani yo‘q, shu rolni “o‘ynagan”, shu bilan mening xayolimni o‘sha vaqtda band
qilib yurgan mavzuga shakl topib bergan edi. Yana bir hikoyaning tarixi.
O‘ttizinchi yillarda men Toshkentning O‘qchi mahallasida turar edim.
Qo‘shnilarimiz orasida o‘larday ishyoqmas, takasaltang bitta odam bor edi. U
qovoq-tumshug‘i soliq devday bir yigit edi. O‘sha mahallada shuncha turib birovga
tom shuvashganini yoki g‘isht quyib berganini bir-ikki marta eshitganman, xolos.
Ilmiybaza.uz
Bu odam umrida biron ish qilgan emas, birdan-bir ishi xotinini tergash edi.
Kechqurun xotini ishdan qaytgan paytda u ham choyxonadan oshxo‘rlik qilib
qaytib kelar edi-da, xotiniga bir og‘iz issiq gap yo‘q, g‘idi-bidi boshlar edi.
Uning xotini yosh, istarasi issiq, nozikkina bir ayol edi. Erining har xil ta’na-
dashnomlari va siqiqlaridan o‘zi ishlaydigan bolalar bog‘chasiga paranji yopinib
borib-kelar, har kuni yig‘lar edi.
Bu oila nima bo‘lganini bilmayman. Biz mahalladan ko‘chib ketdik.
O‘qchi mahallasidagi o‘sha odam “Jonfig‘on” hikoyasida tasvirlangan.
Albatta, hikoyada odamlar ham, voqea ham boshqacha tasvir etilgan. Chunonchi,
qo‘shnimning xotini hikoyamning qahramoniga sira o‘xshamaydi. Boshqa
ko‘pgina tafsilotlar ham to‘qilgan. Qo‘shnim hech qachon xotinining ko‘ylaklarini
yoqib yuborgan emas, yoqilguday ko‘ylaklari ham bo‘lmagan, uning ishlab topgan
puli so‘laqmon erini boqishga uchma-uch yetgan. Tanqidchilar ijobiy va salbiy
obrazlar orasida mutanosiblik yo‘q, Jonfng‘onga qaraganda uning xotini xiraroq
chiqqan, Jonfig‘onga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi, holbuki hikoyani yozishdan
maqsad shu g‘oyani oldinga surish, deyishdi. Bu e’tiroz to‘g‘ri bo‘lsa kerak. Bu
kamchilikning sababi shuki, salbiy obrazni yaratishda menga materialni hayot
bergan, ijobiy obrazni esa ko‘p jihatdan o‘zim “ijod” qilganman. Men hikoyani
yozgan vaqtimda ijobiy obrazning hayotdagi nusxasi ko‘z oldimda turgan emas edi.
Bunday nusxalarni men keyinchalik, «Sinchalak»ni yozganimda ko‘plab ko‘rgan
edim.
Nazarimda, misol yetarli bo‘ldi. Siz hikoyalarimdagi ko‘pchilik voqealar,
odamlar, hayotda ko‘rganim, bilganim fakt va odamlarga o‘xshab ketishini ko‘rib
turibsiz. Lekin har bir yozilgan sahifaning «asli»ni o‘tmishdan qidirish kerakmas.
Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘tarishdan iborat bo‘lsa, bundan oson ish
bo‘lmas edi. Hayotdan aynan ko‘chirish, kitobdan ko‘chirishday gap. Kopiya
kopiya bo‘lib qolaveradi. Bunday narsalardan originallik kutish behuda.
Originallik hayot haqiqatini dildan o‘tkazish, unga ko‘ngildagi gaplarni singdirish,
tilagingni qo‘shib ifodalash bilan yuzaga keladi. Badiiy haqiqatni vujudga
keltiradigan mahalla komissiyasining “shunga ishoninglar”, degan mazmundagi
Ilmiybaza.uz
spravkasiga hojat qolmaydigan me’yor, fakt va uydirma me’yorini topishning
mushkulligi ham xuddi mana shundadir.
Sirasini aytganda zamonaviy mavzuga qo‘l urgan yozuvchi hamma vaqt
murakkab ahvolga tushib qoladi: kitobxonning bir qismi hayotda bunaqa narsalar
bo‘lmaydi, deb turib olsa, ikkinchi qismi, aksincha yozuvchining o‘ylab
chiqarishga haqi borligini sira ham tan olmaydi, barcha voqea va odamlarning
“aslini” surishtiradi. “Boshsiz odam” degan hikoyam munosabati bilan sodir
bo‘lgan, sirtdan qaraganda kulgili, mohiyatan jiddiy bir hodisa sira esimdan
chiqmaydi. Erga zo‘rlab berilgan qiz va uning fojiali qismati to‘g‘risidagi bu
hikoyani 1929 yilda yozganman. U vaqtda Qo‘qonda chiqadigan “Yangi Farg‘ona”
gazetasida ishlar edim. Bu hikoyani u vaqtda, u kunlari yozishga nima turtki
bo‘lganligi esimda yo‘q, lekin hikoyadagi voqea unda ko‘rsatilgan joyda va voqea
hikoyada qanday tasvirlangan bo‘lsa, shunday sodir bo‘lgan emas; garchi ayrim
epizodlar, jumladan, kasalxonadagi epizodni, ya’ni hikoya qahramonini uning eri
ko‘rmoqchi bo‘lib kelganida doktorxona xodimlari haydab yuborishganini eslab
qolgan bo‘lsam ham, haqiqiy faktlar tikiladigan kashtaga tag bo‘lgan, xolos.
Xullas, men hikoya qilgan voqea asliga juda oz darajada o‘xshaydi. Hikoya “Yer
yuzi” jurnalida bosilib chiqdi. Shundan keynn ko‘p o‘tmay prokuraturadan
chaqiruv qog‘ozi oldim.
Prokuror meni sovuq qarshi oldi, hikoyani yozgan men ekanligimga
ishongach, boshimga ta’na-dashnom yog‘dira ketdi.
— Yozuvchilar hammasi qo‘rqoq bo‘ladi!..— dedi.
Prokuror men tasvirlagan faktlarni tekshiribdi.
Buni qarangki, hikoyadagi faktlar to‘g‘ri, lekin nomlar uydirma bo‘lib
chiqibdi. Qo‘qonda bunaqa odamlar topilmabdi. Ishni tekshirib, jinoyatchini
jazolash mumkin bo‘lsin uchun men odamlarni o‘z nomlari bilan atashga jur’at
qilolmagan emishman. Prokurorga gap uqtirolmadim.
Bu hodisadan o‘z vaqtida “Sarob” romanida foydalangan edim.
Ehtimol, bu hodisa unchalik ham tasodifiy emasdir.
Ilmiybaza.uz
Men hammasi bo‘lib saksonga yaqin hikoya yozganman, lekin 1957 yilda
chiqqan tanlangan asarlarim to‘plamiga shulardan faqat 26 tasini kirgizishni loyiq
ko‘rdim, xolos. To‘plamga kirmagan hikoyalarimning bir qismi yozuvchilik
faoliyatimning dastlabki davrida yozilgan, usta ko‘rmagan shogirdning mashqlari,
bir qismi o‘zimga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra bo‘sh, juda bo‘sh
chiqqan bo‘ldi. “Boshsiz odam” bundan mustasno. Chunki hikoyada men obraz
yaratishga intilganman va bunga ma’lum darajada erishganman. Shuning uchun
dastlabki hikoyalarimdan to‘plamga shuni kirgizdim. 1936 yilda men dovon
oshdim.
Bu yil mening uchun Chexov bilan tanishish yili bo‘ldi. Bungacha Chexovni
birovlardan eshitgan, “Mujiklar”dan boshqa hech narsasini o‘qimagan, uni ham rus
tili o‘qituvchisining yordami bilan o‘qigan edim. 1936 yilda Moskvadan
Chexovning 22 tomlik asarlar to‘plamini olib keldim, olib keldimu, mukka tushib
o‘qishga kirishdim. Chexov menga ashyo va hodisalarga qarab, ularni qanday
ko‘rishni o‘rgatdi. Ilgari go‘yo olamga xira ko‘zoynak orqali qaragan ekanman.
Endilikda bu ko‘zoynak tiniq, beg‘ubor bo‘ldi-yu, hayotni ravshan, hamma narsani
o‘z rangida, ilgari chaplashib yotgan ikir-chikirni aniq ko‘ra boshladim. Hayot
hodisalari, odam xarakterining zamiridagi ma’noni payqaydigan bo‘ldim. Voqelik
murakkab bo‘lib, yozuvchi uni tarkiblarga ajratishi, ya’ni tahlil qilishi, shundan
keyingina qog‘ozda qayta tiklashi kerakligini angladim. Shunday qilinganda
voqelikda ko‘zga juda muhim bo‘lib ko‘ringan ko‘p narsalar qog‘ozga tushganda
ortiqcha bo‘lib qolishi mumkin.
“O‘g‘ri” degan hikoyam 1936 yilda, xuddi Chexov asarlarini shimirib
yurgan vaqtlarimda yozilgan. Hikoya bolaligimda ko‘rgan va tuyganlarimga
bag‘ishlangan. Ammo bu hikoyani yozishda “Anor”dagi Babar, “Bemor”dagi ona
xizmatini o‘tagan odamni ko‘rgan, shunga o‘xshash biron voqeaning shohidi
bo‘lgan emasman. Xotiram va qo‘yin daftarim yordam bergan bo‘lsa bordir, lekin
bu kartinani men tasavvur qilganman, o‘ylab chiqmaganman. Ammo hamma gap
shundaki, xotiram yoki qo‘yin daftarim bu yerda menga xuddi shu detallarni
Ilmiybaza.uz
eslatdi. Shu detallardan xarakter unib chiqdi. Prozada detallarning ahamiyati va
imkoniyati to‘g‘risida Chexovning menga bergan saboqlaridan biri ham shu edi.
Kunlardan bir kuni yon daftarimga xalqning hazil-mutoyibalardan
“Yo‘qolmasdan ilgari bormidi”, degan iborani yozib qo‘ygan edim. Beg‘araz hazil
tarzida aytiladigan bu iborani amin ho‘kizi yo‘qolib arzga kelgan mo‘ysafid
dehqonga aytganda, hech kutilmagan darajada o‘tkir va chuqur ma’no kasb etdi,
mening ixtiyorimdan tashqari ijtimoiy kuchga ega bo‘ldi, ayni, choqda shaxs
xarakterini ochib yubordi.
Bu hikoyani men boshdan-oyoq detallar, xarakterli savol-javob asosiga
qurdim. Bir vaqt qarasam aslida yo‘q keksa dehqon ham, uni kalaka qiluvchi
amaldor ham voqelikdan ko‘chirib yozgan ilgarigi qahramonlarimga qaraganda
jonliroq chiqibdi. Buni ko‘rib hayron bo‘ldim va suyunib ketdim.
Bu hol menga yangi yo‘llarni ko‘rsatib berdi, chunonchi, ma’lum darajada
hozirgi davr ijtimoiy buyurtmasiga binoan “Bolsheviklar” hikoyasini yozishga
jur’at etdim.
Lekin Chexov ta’sirining o‘ziga xos xavfli tomoni ham bor.
Bu ajoyib san’atkor shunday badiiy kashfiyotlar qilganki, adabiyot
sohasida ishlovchi kishi bularni hisobga olmasligi mumkin emas. Biroq ko‘pincha
bularni uning individual uslubiy yutuqlaridan uchratish mushkul, buning ustiga
Chexov obrazlari shunchalik jo‘n, ishonarli, uning kuzatishlari shunchalik puxtaki,
kishini mahliyo qilib qo‘yadi, ularni turmushda o‘z ko‘zing bilan ko‘rganday
bo‘laverasan.
1938 yilda yozilgan “Millatchilar” nomli hikoyamda original yo‘l topdim deb
o‘ylab edim. Ikki kishi — biri jaridaning noshiri, ikkinchisi shoiri — kulishib,
chaqchaqlashib borar edi, banogoh kattakon temir darvoza ostida cho‘zilib yotgan
xirsday it boshini ko‘tarib ikkoviga irillaydi. Ikkovi itdan zo‘rg‘a qochib qutuladi-
yu, uning egasi boyga har qaysisi o‘zining yaqinroq ekanini it vositasida
isbotlamoqchi bo‘ladi.
Asar bosilib chiqqandan keyingina bu it Chexovning iti ekanini payqadim.
(“Buqalumun” hikoyasini eslang.)
Ilmiybaza.uz
Bunday hol rus, ingliz, chex va dunyodagi boshqa tillarda yozgan
yozuvchilarda ham bo‘lgan-ku, deb o‘zimga tasalli berdim.
Mening yoshimda kishi bir gapga tushib ketgandan keyin to‘xtatish qiyin.
Yana ko‘p narsalarni eslashim mumkin, lekin shuning o‘zi kifoyadir.
Men asarlarimni qayta-qayta o‘ylaganman. Ba’zilarini ikki-uch marta qayta
bichib-tikkanman, har safar yo‘l qo‘yilgan xatolarning ipidan-ignasigacha tekshirib
ko‘rganman. Shunday bo‘lsa ham hozir birov mendan yozuvchilikda senga nima
xalal bergan va nima ko‘maklashgan, ya’ni qandoq yozish kerak va qanday
yozmaslik kerak, deb so‘rasa javob berishga qiynalaman, bunga javoban yuqorida
aytganlarimni qaytarishdan boshqa so‘zim yo‘q: kitob yozishda biz izlagan,
yozishimizga sababchi bo‘lgan badiiy haqiqatni hayotning o‘zidan qidirish kerak,
lekin uni tayyor holda uchratolmaymiz. Men turli janrlarda asarlar yozdim.
Hikoyalardan tashqari romanlar, povestlar, pesalar yaratdim, qulog‘ingizga aytay,
yoshligimda she’r ham mashq qilganman. Bundan chiqargan xulosam shu bo‘ldiki,
janrni biz emas, bizni janr tanlar ekan. Aniqroq qilib aytganda, janr tasavvurimizni
egallab olgan hayot materialiga bog‘liqdir. Lekin ikkinchi tomondan har bir janr
o‘z xususiyatlariga, uzoq yillar davomida jahondagi adabiyotlar va o‘tib ketgan
adiblar to‘plagan maxsus usullarga ega bo‘ladi. Buni e’tiborga olmaslik bugungi
kunda gugurt turgani holda, chaqmoq chaqib o‘t yoqish bilan baravar bo‘lar edi.
Men bu gaplarni yoshlarga qarata aytayotibman.
Talanti yo‘q odam yozuvchi bo‘lolmaydi.
Talanti bor odam yozuvchilikni kamolga yetgan yozuvchilarning tajribasidan
o‘rganishi,
o‘z
xatolarini
tahlil
qilishi,
yozgan
narsalarini
tobora
mukammallashtirishga zo‘r berishi, yozgan narsasini ba’zan yirtib tashlashga ham
o‘rganishi kerak.
Birov “Yaxshi epigramma yomon poemadan afzalroq” degan ekan. Men
mutlaqo aminmanki, inson qanday bo‘lishi kerak, qanday bo‘lmasligi lozim
ekanini, yozuvchi qalbining chuqur joylarigacha ko‘rsatadigan ikki sahifalik
chinakam proza biz uchun pala-partish, lekin ustaroq so‘zlar bilan yozilgan “silliq”
Ilmiybaza.uz
asardan ko‘p darajada foydaliroqdir. Adabiyot haqida men bilgan gapning javhari
shu.
Ilmiybaza.uz
Xulosa
Abdulla Qahhorning satirik hikoyalar ustasi ekanligini anglab yetish
kitobxondan katta tajriba talab qilmaydi. Chunki Qahhor ijodi, uning hikoyalari,
nafaqat hikoyalari, balki boshqa janrdagi asarlari ham Qahhorona uslub bilan
yozilganligi uchun boshqa yozuvchilar ijodidan ajralib turadi. Uning “Sarob”
romani; “Sinchalak” qissasi; “Anor” hikoyalar to‘plami; “O‘tmishdan ertaklar”
nomli avtobiografik asarlarini o‘qib chiqqanman. Qahhorning so‘z qo‘llash
mahoratiga qoyil qolmay iloj yo‘q. U so‘zlarni o‘z o‘rnida shunday mahorat bilan
qo‘llaydiki, hikoyadagi biror so‘zni olib tashlasangiz, hikoya voqealari buzilib
ketadiganday tuyiladi. Masalan, “Anor” hikoyasida butun boshli hikoya voqealari
anorga bog‘liq davom etadi. O‘zi hikoyaning markazida anor turibdi. Hamma
voqealar anor atrofida aylanadi. Shuningdek, “Boshsiz odam” hikoyasida ham
yozuvchi necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bir mavzuni qalamga oladiki,
hikoya eng befarq kitobxonni ham o‘ylashga majbur qila oladi. “O‘tmishdan
ertaklar” asarini mutolaa qilish jarayonida ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Ya’ni,
Qahhor ayrim hikoyalarini shundayligicha o‘z hayotidan ko‘chirib qo‘ygan.
Bularga misol qilib: “Hur qiz”, “Boshsiz odam” kabi hikoyalarni keltirishimiz
mumkin. Meni eng hayron qoldirgan, dolzarb va asrlar osha “o‘lmaydigan”
mavzular asosiga qurilgan ikki hikoya. Ushbu hikoyalar bilan tanish bo‘lgan
kitobxon “O‘tmishdan ertaklar” asarida hikoyadagi voqealar real hayotda
bo‘lganligi, Qahhor o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligini bilib, hayron qolishi tabiiy.
Chunki, hikoyani o‘qishda maksimal ishonch bo‘lmasligi mumkin, lekin
avtobiografik asarda hech qanday badiiy bo‘yoqlarsiz, ochiq yoritilgan matnni
ko‘rib, ishonch komil bo‘ladi. Ana endi “Boshsiz odam”dagi yoshgina juvonga,
uning onasiga: “Hur qiz” hikoyasidagi otasi sabab o‘lim topgan qizchaga rahmi
keladi, endi kitobxon his qiladi, chindan achinadi. Menimcha, yozuvchining har bir
asarini o‘qishdan, tahlil qilishdan avval uning hayot yo‘li bilan tanishish muhim rol
o‘ynaydi. Sabab, ijodkorning hayotini qanchalik yaxshi bilsak, asarlarida nima
demoqchi bo‘layotgani, u asarni nimalarni his qilib yozganini yaxshiroq
anglaymiz. Hech bo‘lsa, yozuvchi his qilgan tuyg‘ularning ma’lum bir qismini his
Ilmiybaza.uz
qilamiz. Qahhorning ham ko‘p hikoyalarida hayoti aks etgan, jamiyatdagi o‘zini
qiynagan, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealarni qalamga olgan. Bugungi kunda ham,
avvalgi davrda ham o‘zbek adabiyotida Qahhordek kam so‘z qo‘llab, ko‘p ma’no
ifodalaydigan yozuvchilar yo‘q, deyarli. Qahhor jahon adabiyotidagi Chexov
uslubiga monand ijod qilganligini yuqorida ta’kidlab o‘tdik. Jahon adabiyotida
Chexov, o‘zbek adabiyotida esa Qahhor so‘zga ziqna, so‘zni qadrlaydigan
yozuvchi sifatida kitobxonlarda taassurot uyg‘otgan. Qahhorning qisqa hajmli
ayrim hikoyalari kitobxonni hatto, oylab o‘ylashga majbur qila oladi. Jamiyatdagi
hamma uchun qiziq, dolzarb mavzularni qalamga oladiki, umuman kitob
o‘qimaydigan inson ham uning hikoyalarini o‘qisa, fikrlaydi, asarda olib chiqilgan
mavzu uni ham o‘yga toldiradi, u ham fikr bildiradi. Qahhorning asarlari hamma
toifadagi insonlarni o‘ziga jalb qila oladi. Qahhor ijodini o‘rganish jarayonida
shunga amin bo‘ldimki, u katta hajmli (roman, qissa kabi) janrlarda ijod qilganidan
ko‘ra, hikoya janrida yozganlari afzalroq ekan. Nima bo‘lganda ham Abdulla
Qahhor siymosi o‘zbek kitobxoni uchun hikoyanavis sifatida xotirda qoladi. Jahon
adabiyotshunoslari ham Abdulla Qahhorning hikoyanavisligini alohida e’tirof
etishganligi bejiz emas.
Ilmiybaza.uz
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. – Toshkent:Adabiyot va san’at, 1987.
2.
Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida. –Toshkent:Adabiyot va san’at,
1987.
3.
Karimov N. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. – Toshkent: Fan, 1978.
4.
Aliyev A. Ijod va izlanishlar. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1976.
5.
Berdiyeva Z. Abdulla Qahhor. – Toshkent: Fan, 1989.
6.
Abdulla Qahhor. O‘g‘ri. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019
7.
Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980.
8.
Jabborov A. O‘z davrining mashhur asari. – Toshkent: Yoshlik, 1990.
9.
Karimov N. va boshqalar. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent:
O‘qituvchi, 1999.
10. Nazarov B. O‘zbek adabiy tanqidchiligi. – Toshkent: Fan, 1979.
11. Normatov U. Go‘zallik bilan uchrashuv. – Toshkent: Yosh gvardiya, 1976.
12. Normatov U. Yetuklik. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1986.
13. Normatov U. Qalb inqilobi. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1986
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
14. Qahhorova K. Chorak asr hamnafas. – Toshkent: Yosh gvardiya, !987.
15. Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. – Toshkent: Adabiyot va san’at,
1988.
16. Qozoqboy Yo‘ldosh, Muhayyo Yo‘ldosh. – Toshkent: Adabiyot o‘qitish
metodikasi.
17. Qo‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. – Toshkent: Ma’naviyat nashr.
1999.
18. Rasulov A. Ozod Sharafiddinov. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1980.
19. Dehqonova M va Mirzagaliyeva U. Abdulla Qahhor hikoyalarida xotin – qizlar
obrazi – Maqola.
20. Abdurahmonova M. Abdulla Qahhor hikoyalarida tasviriy ifodalar – Maqola.
Ilmiybaza.uz
INTERNET MANBALARI
21. www.kutubxona.com
22. Ilmiybaza.uz