BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA TABIIY FANLAR METODLARI KURS ISHI M U N D A R I J A KIRISH............................................................................................................2 I BOB. BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA TABIIY FANLAR O‘QITISHNING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI..........................................4 1.1.Boshlang‘ich sinf “tabiiy fanlar” darslarida pedagogik texnologiyalaridan foydalanish................................................................................................................4 1.2.Tabiiy fanlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish..............................................................................................................11 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA TABIIY FANLAR METODLARI VA ULARNI AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI...................20 2.1.Boshlang‘ich sinflarda tabiiy fanlarni o‘tishda amaliy ishlarni tashkil etish metodlari..................................................................................................................20 2.2. «Tabiiy fanlar (science)» darslarida kompetentlikka yo‘naltirilgan amaliy topshiriqlardan foydalanish.....................................................................................30 XULOSA........................................................................................................35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................37 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan da’vatlari ta’limning sifatli va samarali tashkil etilishini, ayniqsa, boshlangʻich sinflardan boshlab oʻquvchilarni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega shaxs sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi1. Hozirgi yoshlar oʻz xalqining jonkuyari boʻlishi, milliy qadriyatlarimizni chuqur bilgan, oʻzlashtirgan, ularni qadrlaydigan boʻlishi kerak. Asrlar davomida ajdodlarimizning aqlu-zakovati bilan yuzaga kelgan milliy qadriyatlar inson shaxsining har tomonlama kamol topishida yetakchi omildir. Shunday ekan, hozirgi zamon kishisi, xususan, yosh avlodning milliy tushunchasini, ongini boyitib borish katta ahamiyatga ega. Ota-bobolarimiz tomonidan yaratilgan ilmiy boyliklar xalqimiz tomonidan koʻz qorachigʻidek saqlanmoqda va oʻrganilmoqda. Bugungi zamonaviy umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchisining ma’lumot hozirda axborot asrida yashayapmiz. Shu sababli ham og‘zaki ma’lumotlarga qaraganda ko‘proq vizual ma’lumotlarga e’tibor qaratamiz. Aksariyat odamlar uchun televizor asosiy axborot manbai hisoblanadi. Vizul tasvirlar esa, jurnallar va gazetalarda muhim rol o‘ynaydi.Natijada esa olingan bilimlarning ko‘proq qismi maktabdan tashqari bilimlarga, ma’lumotlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda deyishimiz mumkin. Ko‘p holatlarda esa maktabdan tashqari olingan bilimlarni yoki informatsiyalarni aniq va ilmiy deb qarab bo‘lmaydi. Boshlang‘ich sinflarda tabiiy fanlarni o‘qitish jarayonidagi bilimlar o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishga, ilmiy fikrlash metodini yaratishga imkon beradi. Ko‘pchilik olimlarning ilmiy izlanishlari tufayli so‘nggi 1 SH. M. Mirziyoyev. Milliy oʻzligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli // Oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutq // Xalq soʻzi. – Toshkent, 2019 yil 22 oktyabr. – № 218. – B. 2 yillar ichida ilmiy nazariya tuzilishiga asoslangan fanning tarkibiy qismlarini tizimli ravishda aks ettirishning muhim usullari ishlab chiqildi. Bu usullarning tabiiy fanlar ta’limi mazmunini takomillashtirishga bo‘lgan xizmati muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun har qanday o‘quv fanini, shu jumladan, tabiiy fanlarni o‘qitishni tashkil etish muhim. Tizimni yaratishning muhim xususiyati bu tizimning har bir elementini to‘liq va mazmunli taqdim etish hisoblanadi. Tizimni yaratishning muhim xususiyati bu tizimning har bir elementini to‘liq va mazmunli taqdim etish hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich ta'limda tabiiy fanlar metodlari va uning afzalliklarini oʻrganish, tahlil qilish va muammolarini bartaraf etish usullarini oʻrganish. Kurs ishining predmeti:Boshlang‘ich ta'limda tabiiy fanlar o‘qitishning umumiy nazariy asoslari. Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich ta'limda tabiiy fanlar metodlari va ularni amaliyotda qo‘llanilishi; Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1.Boshlang‘ich sinf “tabiiy fanlar” darslarida pedagogik texnologiyalaridan foydalanishni oʻrganish; 2.Tabiiy fanlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishni oʻrganish va uni tahlil qilish usullari 3. Boshlang‘ich sinflarda tabiiy fanlarni o‘tishda amaliy ishlarni tashkil etish meetodlarini o‘rganish; 4. «Tabiiy fanlar (science)» darslarida kompetentlikka yo‘naltirilgan amaliy topshiriqlardan foydalanishni o‘rganish va tahlil qilish; Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni oʻrganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- soʻrovnomalar, ilgʻor oʻqituvchilarning ish tajribalarini oʻrganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan, 4 ta paragraf va qilingan xulosalardan iborat.Ishga qoʻyilgan maqsadga erishishi uchun toʻplangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 3 I BOB. BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA TABIIY FANLAR O‘QITISHNING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Boshlang‘ich sinf “tabiiy fanlar” darslarida pedagogik texnologiyalaridan foydalanish. Hozirgi vaqtda o‘quvchilarning idrok qilish faoliyatlar va bilimlarini tekshirish maqsadida Geografiya darslarida ha bir o‘quvchining o‘qishdagi mustaqilligiga va o‘quv axborotlarini qabul qilish hamda qayta ishlashlarini tashkil qilishga yordam beruvchi dasturlashtirilgan o‘qitish qo‘llaniladi. Dasturlashtirilgan o‘qitish bilimlarni egallashdagi harakatlarni kuzatib borishga, qaysi bo‘g‘inda uzilish bo‘lganligini, o‘qitish jarayoniga qanday o‘zgartirishlar kiritish kerakligini aniqlashga imkon beradi. Dasturlashtirilgan o‘qitish uchun: 1) o‘quv materialini sinchiklab tahlil qilish, uni qat’iy tanlash va mantiqiy izchillikda taqsimlash; 2) o‘quvchilarning idrok qilish faoliyatlariga rahbarlik qilish kerak. Dasturlashtirilgan o‘qitishda o‘quvchilarning o‘quv materialini egallashdagi mustaqilligi hamda faolligi ortib boradi: o‘rgatish jarayonini individuallashtirish imkoniyati tug‘iladi; o‘qituvchi va o‘quvchilar mehnatini takomillashtirishga yordam beruvchi o‘qitishning texnika vositalari keng qo‘llaniladi. Dasturlashtirilgan elementlarni tatbiq qilishda an’anaviy o‘qitishni dasturlashtirilgan o‘qitishga qarama-qarshi qo‘yish, yangini deb umum qabul qilingan metodlardan voz kechish kerak emas. Har ikkala yo‘nalish chambarchas bog‘langan bo‘lishi va bir-birini to‘ldirishi zarur. O‘qitish sifatini oshishiga yordam beruvchi o‘quvchilar bilimini faol nazorat qilishning yangi shakllarini ishlab chiqish quyi sinflardagi geografiya darsida dasturlashtirilgan elementlardan foydalanishning boshlanishi bo‘ldi, chunki muntazam nazoratning eski shakllari ko‘pincha dars tuzilishini buzib, unumsiz fakt yo‘qotilishiga olib kelib, o‘qituvchilarda qiyinchiliklar tug‘dirdi. Topshiriqlarni dasturlashtirish tamoyili o‘quvchilarning og‘zaki javoblarini shartli ifodalar — raqam yoki chiziq bo‘laklari ko‘rinishidagi javoblar bilan almashtirishdan iboratdir. Ularning afzalligi shundaki, ular o‘tilgan dastur 4 materialini har bir o‘quvchi tomonidan odatdagi tekshirishdagiga qaraganda ko‘p hajmda o‘zlashtirish darajasini qisqa vaqt ichida aniqlashga imkon beradi. Tajriba bilimlarni hisobga olishning dasturlashtirilgan uslublaridan geografiya darslarida o‘quvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtirish maqsadida foydalanish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatdi. Uning afzalligi yana shundaki, o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini hatto o‘quvchilarning o‘zlari tushuntirishdan keyin dars vaqtida yoki keyinroq tekshirishlari mumkin. Quyi sinflarda geografiyani o‘rganishdagi dasturlashtirilgan o‘qitishning qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan variantlarini ko‘rib chiqamiz. I. Tezt tipidagi kartochka-topshiriqlar. Muayyan nomerlangan kartochkada geografiya obyektlarining (o‘simlik, hayvon va hokazolarning) nomlari keltiriladi o‘quvchilar javoblarida kerakli o‘simlik yoki belgining nomini yozmaydilar, faqat tegishli raqamni bayon qiladilar. Bilimlami matn bilan hisobga olishdan individual so‘rashda ham, butun sinf bilimini hisobga olishda ham foydalanish mumkin. Keyingi holatlarda topshiriq doskaga yozib boriladi. O‘quvchilaming javoblari butun sinf bilan muhokama qilinadi. Bu kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining ishini ma’lum darajada faollashtiradi. II. Raqamli dasturlashtirilgan topshiriqlar. Raqamli topshiriqlarda ish individual kartochkalar yoki tayyorlangan devoriy jadval bo‘yicha olib boriladi. Kartochkada topshiriq ko‘rsatiladi va javoblarga kalit beriladi. 0’quvchi kerakli kalitni topishi lozim. Bunday ishni bajarish natijasida o‘qituvchi 4—5 daqiqa ichida endigina o‘rganilgan materialni mustahkamlash maqsadida ham, uy vazifasini tekshirishda ham o‘quvchilar bilimini sinash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Raqamli dasturlashtiriigan ishlar faqat tabiat obyektlarining tashqi belgilari haqidagi bilimlarni nazorat qilish uchungina emas, balki birmuncha murakkabroqlarini tekshirish uchun ham tavsiya qilinishi mumkin. Masalan, tabiiy xarita bo‘yicha bilimlarni aniqlovchi topshiriqlar tuzish mumkin. Topshiriq: 1. Daryoning boshlanish joyi. 5 2. Daryo oqimi chuqurligi. 3. Daryoning boshqa daryoga, ko‘lga, dengizga quyiladigan joyi. 4. Panj va Vaxsh daryolarining quyilishidan hosil bo‘lgan daryo. 5. Qoradaryo va Norin daryolarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan daryo. 6. Quyiladigan joyiga ega bo‘lmagan daryo. Manbalar: 1. Amudaryo; 2. Sirdaryo; 3. 0’zani; 4. Boshlanishi; 5.Zarafshon; 6.Quyiladigan joyi. Javoblar: 1 (4), 2 (3), 3 (6), 4 (1), 5 (2), 6 (5). Dasturlashtiriligan topshiriqlarning boshqa turidan ham foydalanish mumkin. o‘qituvchi doska yoki jadvalda, masalan, tabiiy zonalar nomlarini raqamlar bilan ko‘rsatadi. Keyin zonalar, shu zonalarga xos bo‘lgan jonli tabiat vakillarini sanab beradi. Doskaga obyektlarning nomlarini tegishli raqamli belgilar bilan yozib berish mumkin. Dasturlashtirilgan didaktik kartochkalar. Bunday dasturlashtirilgan topshiriqlardan har xil tipdag darslar o‘tishda, shuningdek, o‘quvchilar bilan individual va butun sinf bilan ishlar olib borish jarayonida foydalanish mumkin. Topshiriqni bajarish uchun 5 daqiqa ajratiladi. Bu vaqt ichida: o‘quvchi 2-3 ta kartochkaga javob berishi va daftarida javoblarni raqamlar bilan ko‘rsatishi lozim. Dasturli kartochkalar o‘rganilgan mavzuning variantlar bo‘yicha tuziladi. Kartochkada savol-topshiriq va unga uchta: to‘liq va to‘g‘ri, noaniq, noto‘g‘ri javoblar beriladi. O‘quvchi daftariga; kartochka nomeri va qavs ichida javob nomerini yozishi kerak. Dasturlashtirilgan didaktik kartochkalarga misollar: 1- kartochka. Nima uchun qushlar issiq o‘lkalarga uchib ketadilar? 1. Chunki sovuq bo‘lib qoladi. 2. Ular yeydigan ovqat yo‘q. 3. Chunki sovuq bo‘lib qoladi va ochlik vujudga keladi. To‘liq va to‘g‘ri javob (3). 2- kartochka. 6 Tuproq deb nimaga aytiladi? 1. Tuproq bu tabiiy qazilma. 2. Yerning yuqori, yumshoq qatlami, unda o‘simliklar ildiz otadilar 3. Tuproq bu yerning yuqori qatlami. To‘liq va to‘g‘ri javob (2). Geografiya darslarida o‘qituvchi dasturlashtirilgan o‘qitish elementlaridan foydalana turib, shuni esda tutishi kerakki faoliyatning bu turida guruh bo‘lib o‘qitishdagi ketma-ketlik nazoratini individuallashtirib, iloji boricha ko‘proq o‘quvchilarni ishga jalb qilishi; o‘z ishining sifatini kuzatib borishi, o‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xatolarni tahlil qilib guruhlashtirishi; dasturlashtirilgan nazoratning an’anaviy tuzilishiga kirishi kerak. Dasturlashtirilgan nazorat topshiriqlarini ishlashda bular o‘quvchilar bilimlarini nazorat qilishning xilma-xil shakllaridan biri ekanligini va amalda uyg‘unlashtirilishi kerakligini hisobga olish zarur. I-Muzyorar usuli, Klaster usuli, ”So‘z top” o‘yini, ”Mozaika”, ”To‘xtab o‘qish” usuli, ”Zanjir” usuli. Bu usulni birinchi dars yoki yangi bo‘limni boshlash oldidan o‘tkazish maqsadga muvofiq. O‘qituvchi navbatdagi o‘tiladigan bo‘lim yuzasidan qisqacha ma’lumot beradi. Masalan, ”O‘lkamizda kuz” bo‘limida o‘quvchi yil fasllari, paxta tyerimi, ijtimoiy foydali mehnat, kuzgi o‘simliklar, hasharotlar hayoti haqida umumiy tushunchalar berib o‘tadi. Bu haqda o‘quvchilar ham o‘z fikrlarini bayon etadilar. Masalan: Mening ismim Shuhrat. Menga kuz fasli yoqadi. Chunki kuzda barcha kuzgi mevalar pishadi, “Hosil bayrami”ni nishonlaymiz, ota-onamga qovun-tarvuz yig‘ishda yordam beraman. Men katta bo‘lganimda juda chiroyli bog‘ yarataman. Bog‘imda shirin-shakar mevali daraxtlar ko‘p bo‘ladi. Mening ismim Komila. Men kuz faslini yaxshi ko‘raman. Chunki daraxt barglari juda chiroyli rangda tovlanadi. Dalalarda oppoq paxtalar ochiladi. Paxtadan chiroyli yostiqchalar tikish mumkin. Men kelajakda tikuvchi bo‘lmoqchiman. 7 Har bir o‘quvchi shu tarzda o‘zi hamda tabiatga daxldorlik haqida so‘zlaydi. Bu usul o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, og‘zaki nutqini o‘stirishga yordam beradi. “So‘z top” o‘yini. Bu metoddan darsning hamma qismlarida foydalanish mumkin. O‘qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqida bir so‘z aytadi, o‘quvchilar davom ettiradilar. O‘qituvchi boshlagan so‘z qaysi harf bilan tugasa, o‘quvchi shu harfdan boshlangan so‘zni aytishi kerak. Masalan: tulki — ilon — ninachi — it — tiprati-kan — nortuya — yalqov (panda) — ayiq — qarg‘a — ari va hokazo. Bu usul o‘quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi. “Klaster” usuli. Bu usul o‘quvchiga berilgan mavzu bo‘yicha erkin o‘ylash va fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratadi. Bu usulda o‘quvchi nimani o‘ylagan bo‘lsa, shuni aytadi va yozadi. Yozilgan fikrlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishidan qat’i nazar, muhokama qilinmaydi va belgilangan vaqtgacha davom etadi. Bu sinfning har bir o‘quvchisi tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyalarni uyg‘unlashtirib, ular o‘rtasidagi aloqalarni yanada mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. “Klaster” usuli yangi mavzuni boshlashdan avval o‘quvchini darsga qiziqtirib, shu mavzu bo‘yicha oldin egallagan bilimlarini aniqlash maqsadida hamda o‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o‘tkaziladi. Masalan, “O‘lkamizdagi uy va yovvoyi hayvonlar” mavzusi. “Mozaika”, ya’ni mayda bo‘laklardan yaxlit ko‘rinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalarning rasmlari bo‘laklarga bo‘linib, har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruhlarning qatnashchilari bo‘lakchalarni bir butun ko‘rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari yaxlit holga kelgan hayvon, meva yoki daraxt haqida gapirib beradilar. “To‘xtab o‘qish” usuli. O‘qituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marta to‘xtab, o‘quvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli bo‘lishi zarur. Yoki o‘quvchi matn o‘qish jarayonida 8 to‘xtatilib, nima haqida o‘qiganligi so‘raladi. Bu usul orqali o‘quvchilarning diqqati jamlanadi, mustaqil fikrlash ko‘nikmalari shakllanadi. “Zanjir” usuli. Bu usulni she’r, topishmoq, maqollar berilgan darslarda qo‘llash maqsadga mu-vofiqdir. O‘quvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she’r misrasi yoki topishmoq qatorini aytadilar. Bu usul qo‘llanganda o‘quvchi uyalib qolmasligi uchun berilgan she’r, maqol, topishmoqni yod olishga majbur bo‘ladi. III Reja. “Rasmli rebus” o‘yini, “Rasmli rebus” o‘yini, BBB (bilardim, bildim, bilmoqchiman) o‘yini, BBB (bilardim, bildim, bilmoqchiman) o‘yini, “Enyerjaynyer” o‘yini, “O‘z guruhingni top” o‘yini. “Kim tez bajaradi” o‘yini. O‘quvchilar uch guru liga bo‘linadilar. Har bir guruhga 5 tadan hayvonlar yoki qushlar rasmlari teskari qilib beriladi. Belgilangan vaqt ichida (1-2 daqiqada) o‘quvchilar hayvon yoki qushlarni yovvoyi yoki uy hayvonlari Ifiiruhlariga ajratadilar. Topishmoqni birinchi bo‘lib xatosiz bajargan guruh g‘olib hisoblanadi. BBB (bilardim, bildim, bilmoqchiman) o‘yini. Bu o‘yinni “Suv — hayot manbayi”, “Gigiyena – ozodalik kabi mavzularni o‘tgandan so‘ng o‘y-nash mumkin. O‘quvchilar uch guruhga bo‘linadilar. Uchta guruhga ham jadval beriladi. Uch ustundan iborat bo‘lgan jadvalning birinchi ustuniga mustaqil tarzda suv haqida bilganlarini yozish tavsiya etiladi. Ikkinchi ustunga dars davomida hamda darslikdan bllib olgan bilimlarini yozadilar. Uchinchi ustunga esa imkon qadar bugungi kun tulabi, muammolar, bilishi zarur bilimlar haqida yozadilar. Masalan: Bilardim Bildim Bilmoqchiman Itmigsiz Hidsiz Zararlanish mumkinmi? Tiniq Bug‘-par Suyuq Muz-qattiq Suvsizlikka chidash mumkinmi? Ichiladi Havo bor Yuviniladi Qum bor O‘zbekistonda daryolar ko‘pmi? 9 Loyqa Shaklsiz “Enyerjaynyer” o‘yini. Bu o‘yindan “Ob-havo”, “Qish”, “Yil fasllari” kabi mavzular o‘tilganda foydalanish mumkin. O‘quvchilar doira shaklida turib oladilar. O‘qituvchi o‘rtada qo‘l harakati orqali tabiat hodisalarini avval sekin, so‘ng tezlashgan holatda ko‘rsatadi. O‘quvchilar soat mili bo‘ylab ushbu harakatlarni so‘zsiz davom ettiradilar. 1. Shamol (qo‘llar bir-biriga sekin ishqalanadi, so‘ng bu harakat tezlashadi). 2. Yomg‘ir (qo‘llar qarsillatiladi). 3. Jala (qo‘llar chirmashtirilib, yelkalarga uriladi). 4. Do‘l (tizzalarga shapatilab uriladi). Harakat asta-sekin teskarisiga qaytariladi. 10 1.2. Tabiiy fanlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish. Hozirgi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Sababi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini anglash, yod olish, tushunishga harakat qilish va qiziqish kabi psixologik harakteristikalari mukkamal rivojlanayotgan hisoblanadi. Shundan, tabiiy va ijtimoiy fanlarni o‘qitish ularning mazmun mohiyatini bolalar psixologik qobiliyatlaridan kelib chiqqaan holda o‘rgatish samarali natijalarga olib kelmoqda. Shu bois ko‘plagan rivojlangan mamalakatlar ta’lim tizimlarida va dunyodagi pedagoglar tomonidan zamonaviy innovatsion pedagogic texnologiyalarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish bo‘yicha bir qator izlanishlar olib borilmoqda.Hozirgi ta`lim jarayoni 4 K Moduli asosida tashkil etilmoqda 4K nima degani? 4K yondashuvi o‘z nomi bilan 4 ta tamoyilni o‘z ichiga oladi: 1.Kritik (tanqidiy) fikrlash. 2.Kreativ fikrlash: 3.Kommunikativlik. 4.Kollaboratsiya Kritik (tanqidiy) fikrlash: Ushbu metodologiya o‘quvchilarning axborotni tanqidiy baholash, o‘z fikri va mulohazalarini shakllantirish ko‘nikmalarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar muammolarga tahliliy nuqtayi nazardan yondashishni o‘rganadi va mantiqiy fikrlash asosida o‘z nuqtayi nazarini shakllantiradi. Kreativ fikrlash: O‘quvchilar o‘z maqsadlariga erishish uchun yangi yondashuvlarni qo‘llashni o‘rganadi, innovatsion yechimlarni ishlab chiqadilar va ijodiy muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Kommunikativlik: O‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq, ravshan ifodalashga, suhbatdoshni tinglashga va tushunishga, ma’lumotni yetkazishda til vositalaridan unumli foydalanishga o‘rganadi. Kollaboratsiya: Darsliklar o‘quvchilarning jamoada ishlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradigan tarzda tuzilgan. Bu o‘quvchilarga hamkorlik 11 qilish, samarali fikr almashish va o‘zaro qo‘llab-quvvatlash ko‘nikmalarini o‘rganishga ko‘maklashadi. Tabiiy fanlar alohida predmet sifatida o‘qitish 1- sinfdan boshlanadi. O‘quv materiali «Tabiat jismlari», «O‘simlik va hayvonot olami», «Sog‘ligimizni saqlaymiz» va «Ekologiya» mavzulariga birlashtirilgan. Tabiiy fanlar bo‘yicha dastur kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga faqat jonajon tabiat go‘zalligi va boyliklarinigina emas, balki respublikamizning tabiatini o‘rganishga ham imkon beradi. Tabiiy fanlarni o‘qitishda o‘quvchilarning ilmiy-tabiiy dunyoqarashlarini shakllantirish va kengaytirish, mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda har bir dars mavzuyini bayon qilishga e’tibor beriladi. O‘quvchilar topshiriqlarni individual bajarish jarayonida ularning aqliy faoliyati jalb etiladi, o‘z bilimi, kuchi va qobiliyatiga bo‘lgan ishonch ortadi. Buning natijasida har bir shaxs o‘z imkoniyati darajasida rivojlanadi. Shu tarzda tashkil etilgan bilish faoliyatida vaqtdan unumli foydalaniladi. Pirovard natijada ta’lim samaradorligi ortadi. Ta’limning zamonaviy pedagogik texnologiyalaridan foydalanib o‘tiladigan darslarda o‘quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etiladi. «Klaster» metodi. Ushbu metod o‘quvchilarga muammolar (mavzular) xususida erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. «Klaster» metodi turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Bu metod aniq obyektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli hisoblanadi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. «Klaster» metodidan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda ushbu metod guruh a’zolari tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmuyi tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa guruhning har bir a’zosi tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyalarni uyg‘unlashtirish hamda ular o‘rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi. «6x6» metodining afzallik jihatlari quyidagilardir: 12 «6 x 6» metodi. «6 x 6» metodi yordamida bir vaqtning o‘zida 36 nafar o‘quvchini muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. Bu metod asosida tashkil etilayotgan darsda har birida 6 nafardan ishtirokchi bo‘lgan 6 ta guruh o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammoni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo‘ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o‘z jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo yechimi sif atida taqdim etilgan xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar. «6x6» metodining afzallik jihatlari quyidagilardan iborat: - guruhlarning har bir a’zosini f aol bo‘lishiga undaydi; -ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi; - guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi; - ilgari surilayotgan bir hecha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi. Eng muhimi, har bir o‘quvchi qisqa vaqt (15-20 daqiqa) davomida ham munozara qatnashchisi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Ushbu metod qo‘llanilayotgan mashg‘ulotlarda guruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzu (tnuammo) ni muhokama qilish imkoniyati mavjud. «6 x 6» metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o‘qituvchidan faollik, pedagogik mahorat, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo‘lishni talab etadi. Guruhlarning to‘g‘ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning to‘g‘ri hal etilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Ushbu metod yordamida mashg‘ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi: 1. O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan stul qo‘yib chiqadi. 13 2. 6 ta varaqqa turli xil 6 ta topshiriq yozib chiqiladi. Varaqlarga I dan VI gacha rim raqami yozib qo‘yiladi. Bu varaqlar 6 ta stolning har biriga qo‘yib chiqiladi. 3. O‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo‘linadilar. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lishda o‘qituvchi quyidagicha yo‘l tutadi. Har bir o‘quvchiga 1 dan 36 gacha raqamlangan varaqchalardan birini olish taklif etiladi. Bu varaqlarda rim raqami bilan stol raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi. Har bir o‘quvchi o‘zi tanlagan varaqchadagi rim raqami bilan ko‘rsatilgan stol atrofiga qo‘yilgan stuldan joy egallaydi. 4. O‘quvchilar joylashib olganlaridan so‘ng o‘qituvchi stol ustiga qo‘yilgan topshiriqlarni bajarish uchun ma’lum vaqtni (5-10 minut) belgilaydi, munozara jarayoni boshlanganini e’lon qiladi. 5. O‘qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o‘rinlarda guruh a’zolariga maslahatlar beradi, yo‘1-yo‘riqlar ko‘rsatadi. Belgilangan vaqt tugagach, guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so‘raydi. 6. Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi guruhlarni qaytadan shakllantiradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan bir nafar vakil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar o‘z o‘rinlarini almashtirib olganlaridan so‘ng belgilangan vaqt (5-10 minut) ichida guruh a’zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va uning yechimi xususida guruhdoshlariga so‘zlab beradilar. Shu tartibda qabul qilingan xulosalarni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga keladilar. «6x6» metodini ayrim boblar yoki o‘quv yili choragi bo‘yicha o‘tilgan mavzularni takro rlash va mustahkamlash maqsadida o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 14 ""Aqliy hujum" usuli «Aqliy hujum» metodi muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladigan metod hisoblanadi. Bu metod o‘quvchilarni muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga yordam beradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan dars jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga o‘rgatishdan iborat. «Aqliy hujum» biror muammoni yechishda guruh qatnashchilari tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir yechimga kelinadigan eng samarali usuldir. U to‘g‘ri va ijodiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. "Aqliy hujum" yordamida turli xil muammolarni hal qilishning yo‘llari izlanadi. Bu usul guruhning har bir a'zosi 15 fikrini tezda yig‘ish va umumlashtirish imkonini beradi. "Aqliy hujum"ni, o‘quvchilar muammo haqida yetarli ma'lumotga ega bo‘lmagan hollarda ham qo‘llash mumkin. Bu kutilmagan, oddiy shiroitda aqlga kelmaydigan antiqa yechimlar tonish imkonini beradi. "Aqliy hujum" usulidan foydalanilganda, odatda mashg‘ulot ikki bosqichdan iborat bo‘ladi: birinchi bosqich - taklif bosqichi ("aqliy hujumning o‘zi) va ikkinchi bosqich - tahlil hamda yechimlarni saralash bosqichi. Bosqichlar o‘rtasida kichik tanaffus berilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarga bilimni bayon qilish metodlari ham tarbiyavi ahamiyatga ega, o‘quvchilarning barcha faoliyatlari bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni bilan bog‘liqdir. Shu munosabat bilan tabiatshunoslikni o‘qitish o‘qituvchi uchun tarbiyaviy ishlarda katta imkoniyatlar beradi. Tabiatshu noslikni o‘qitishda og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy va boshqa metodlardan foydalaniladi. Bolalarning ijodiy faolligi, individual qobiliyatlarini ochishga qaratilgan metodlar tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Tabiatshunoslik bo‘yicha mashg‘ulotlami sinfdan va maktabda: tashqari tadbirlar: ochiq havodagi o‘yinlar, o‘lkashunoslik ekskursiyalari, yurishlar bilan chambarchas bog‘lamoq zarur. Tabiiy fanlarni o‘qitishda, boshqa didaktik o‘yinlar bilan bir qatorda o‘yin mashqlardan o‘z o‘rinda va samarali foydalanish maqsadga muvofiq. O‘yin mashqlar uchun televideniya va matbuot orqali berib borilayotgan va o‘quvchlarning eng qiziq mashg‘ulotiga aylangan o‘yinlarni andoza qilib olish mumkin. Bular jumlasiga “Zakovat”, “Zigzag”, “Zinama zina”, “Aqliy hujum” kabilarni kiritish mumkin. Mazkur o‘yinlarda o‘quvchlar avvalo o‘z kuchi va bilimlarini sinab ko‘radilar va yana ularning aksariyati shu o‘yinlar ishtirokchisi bo‘lishi orzu qiladilar. “Zinama - zina” texnologiyasi 16 Texnologiyaning tavsifi. Ushbu mashg‘ulot o‘quvchi larni o‘tilgan yoki o‘tilishi kerak bo‘lgan mavzu bo‘yicha yakka va kichik jamoa bo‘lib fikrlash hamda xotirlash, o‘zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, to‘plangan fikrlarni umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko‘rinishida ifodalay olishga o‘rgatadi. Bu texnologiya o‘quvchilar bilan bir guruh ichida yakka holda yoki guruhlarga ajratilgan holda yozma ravishda o‘tkaziladi va taqdimot qilinadi. Texnologiyaning maqsadi. O‘quvchilarni erkin, mustaqil va mantiqiy fikrlashga, jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab ulardan nazariy va amaliy tushuncha hosil qilishga, jamoaga o‘z fikri bilan ta’sir eta olishga, uni ma’qullashga, shuningdek, mavzuning tayanch tushunchalariga izoh berishda egallagan bilimlarini qo‘llay olishga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanishi: ma’ruza(imkoniyat va sharoit bo‘lsa), seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida yakka tartibda yoki kichik guruhlarda o‘tkazish hamda nazorat darslarida qo‘llanilishi mumkin. Mashg‘ulotda qo‘llaniladigan vositalar: A-3, A-4 formatlarda tayyorlangan (mavzuni ajratilgan kichik mavzuchalar soniga mos) chap tomoniga kichik mavzular yozilgan tarqatma materiallar, flomaster(yoki rangli qalam)lar. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: • o‘qituvchi o‘quvchilarni mavzular soniga qarab 3-5kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4 yoki 5ta bo‘lgani ma’qul); • o‘quvchilar mashg‘ulotning maqsadi va uning o‘tkazilish tartibi bilan tanishtiriladi.Har bir guruhga qog‘ozning chap qismida kichik mavzu yozuvi bo‘lgan varaqlar tarqatiladi; 17 • o‘qituvchi guruh a’zolarin tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini flomaster yordamida qog‘ozdagi bo‘sh joyiga jamoa bilan birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi; • guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik mavzuni yozma(yoki rasm, yoki chizma) ko‘rinishida ifoda etadilar.Bunda guruh a’zolari kichik mavzu bo‘yicha imkon boricha to‘laroq ma’lumot berishlari kerak bo‘ladi. • Tarqatma materiallar to‘ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi.Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan materialar, albatta, auditoriya(sinf) doskasiga mantiqan tagma-tag(zina shaklida) ilinadi; • O‘qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni baholaydi va mashg‘ulotni yakunlaydi. “Zigzag» metodi Sinf o‘quvchilari 7ta guruhga bo‘linadilar va guruhlar nomlanadi. Guruhlarda yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn qismlarga ajratiladi va ajratilgan qismlar mazmuni bilan tanishib chiqish vazifasi guruhlarga topshiriladi. O‘quvchilar matnlarni diqqat bilan o‘rganadilar va gapirib beradilar. Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi va qayd etilgan vazifa ular tomonidan bajariladi. Liderlarning fikrlari guruh a’zolari tomonidan to‘ldirilishi mumkin. Barcha guruhlarning o‘quvchilari o‘zlariga topshirilgan matn mazmuni xususida so‘zlab berganlaridan so‘ng, matnlar guruhlararo almashtirilib, avvalgi faoliyat takrorlanadi. Guruhlarga bir necha matnlar taqdim etiladi. Shu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o‘rganib chiqilgach o‘quvchilar o‘tilgan mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni ajratadilar, ularning o‘zaro mantiqiy bog‘liqligini aniqlaydilar, yuzaga kelgan g‘oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqiladi. So‘ngra o‘zlashtirilgan bilimlar asosida o‘quvchilarning o‘zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi topshiriladi. 18 Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar ham o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi. Ta’lim muassasalarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega ishbilarmonlik o‘yinlarian foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini o‘quvchilarning faollik va tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi. Pedagogik o‘yinlar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash, o‘quvchining ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy ko‘nikma, malakalarini shakllantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular yordamida o‘quvchilar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida ma’lum ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mazkur ilmiy maqolada keltirilgan innovatsion pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq qilish samarali natijalarga olib keladi. Shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tabiy fanlarni o‘qitishda pedagogik texnologiyalarni o‘yinli usullarga asoslangan holda ishlab chiqish bolalarda mazkur fanlarni tushunish va oson o‘zlashtirish qobiliyatlartining rivojlanishiga olib keladi. Shu bois, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish qobiliyatlari va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘yinli metodlardan va ushbu metodlar asosida axborot texnologiyalri imkoniyatlaridan foydalanib media matreialalrdan foydalanish taklif etiladi. 19 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA TABIIY FANLAR METODLARI VA ULARNI AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI 2.1. Boshlang‘ich sinflarda tabiiy fanlarni o‘tishda amaliy ishlarni tashkil etish metodlari. O‘quvchilarning bolajak kasbiy sifatlarini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliyot ham muhim orin egallaydi. Tabiiy ilmiy bilimlar uzoq yillar davomida amaliy faoliyat tufayli qo‘lga kiritilgan. Atrof muhitni bilishda, anglashda ilmiy tajriba, amaliy bilimlar muhim rol o‘ynab kelgan va kelmoqda. Ma’lumki, tabiatshunoslik keng qamrovli moddiy dunyoni rang-barang xususiyatlari, tabiatning har xil voqea hodisalarini o rganuvchi fan bolib, ilmiy tajriba asosida shakllanadi, amaliyot esa mazkur fanning poydevori hisoblanadi. Insoniyatni tabiat qonunlari haqidagi bilimga asoslangan amaliy faoliyati bilish jarayonini, ilm-fan taraqqiyotini belgilaydi. Amaliyot - haqiqat mezonidir. Bilimlarga ehtiyoj amaliyotda tug‘iladi va ularning to‘g‘riligi amaliyot orqali tekshiriladi hamda tasdiqlanadi. Bilim odamlar miyasida oz-ozidan paydo bolmasdan, balki muayyan ish faoliyatida shakllanadi. Amaliyot insonni tabiat bilan munosabatida asosiy omil bolib, bu oz navbatida, odamlarning o‘zaro munosabnatlari tizimida, ijtimoiy ishlab chiqarishda muhim rol oynaydi. Amaliyotning asosiy turlari moddiy ishlab chiqarish va ilmiy tajriba hisoblanadi. Ilmiy - tabiiy amaliyot quyidagi vazifalarni bajaradi [1]. 1. Amaliyot bilish jarayonining rivojlantiruvchi omil. U nazariy bilimlarni umumlashtirib, ularni hayotiy jarayonlardan ajralishga yol qoymaydi. 2. Amaliyot bilishning buyurtmasi, ilovasi va maqsadi hamdir. 3. Amaliyot bilish jarayoninig haqiqiy ekanligini ko‘rsatuvchi mezondir. Tabiatshunoslikdagi amaliyot ilmiy ishlab chiqarishning asosiy omili bolib kelmoqda. Amaliyot nazariyani paydo bo‘lishiga, ilmiy shakllanishiga va rivojlanishiga olib keladi. 20 Bilishning aniqligi muayyan obekt haqidagi ma’lumotning haqiqat ekanligi bilan tasdiqlanadi. Ayni paytda, sharoit boshqacha bo‘lsa, haqiqat ham boshqacha bolishi mumkin. Masalan, oddiy sharoit va bosimda suv 100oC da qaynaydi. Lekin bosim o‘zgarsa yoki og‘ir suv bolsa, u aniq -konkret hisoblanadi. Ma’lum tizimdagi haqiqat boshqa sharoitda butunlay o‘zgarishi mumkin. G‘oyaning amaliyotda tasdiqlanishi haqiqatning asosiy omili hisoblanadi. Amaliy ishlarga o‘rgatish boshlang‘ich sinflardan boshlanishi maqsadga muvofiqdir. Amaliy uslublar o‘qituvchi tomonidan tashkil qilinadigan va yo‘naltiriladigan, o‘quvchilar fikrini rivojlantirishga mo‘ljallagan so‘z, ko‘rgazmalilik va amaliy ishning o‘zaro murakkab bog‘lanishida bo‘lishini ko‘rsatadi. Amaliy uslublar qo‘llanilishi o‘quvchilar retseptorlari va effektorlarining jadal faoliyati bilan bog‘liq. Amaliy uslublar o‘rganilgan materialni chuqur tushunib yetishga, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga imkoniyat yaratadi. Amaliy uslublarni qo‘llashga o‘quvchilar faoliyatining o‘zi, bilim manbai hisoblanadi. Bunday usullar sirasiga og‘zaki, yozma mashqlar, laboratoriya ishlari, maktab yer maydoni, tirik tabiat burchagida, sinfdan tashqari bajariladigan mashg‘ulotlar kiradi. Amaliy uslublarning turlariga [2]: 1. Oquvchilarning tarqatma didaktik material bilan turli narsalar yasashi. 2. Rasm chizishi. 3. Tabiat obyektlarini tanib olish va aniqlash bo‘yicha ishlari. 4. Hodisalarni kuzatish va qayd qilishlari. 5. Tajriba o‘tkazishlari (tajriba vositasida masalalarni hal qilish) kiradi. Amaliy ish boshlanishi oldidan qo‘yilgan savol, muammo, masalaga o‘quvchilar uning natijalari bilan javob berishlari kerak. Tabiatshunoslik darslari tanib olish va aniqlash amaliy metodlarining bir turi bo‘lib, tarqalgan o‘simliklarni yoki ularning qismlarini farqiga borib, tanib olish xususiyatlarini o‘rgatadi. 21 Taqqoslashdagi farqga borish o‘quvchining aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Farq qilish va aniqlash bo‘yicha ishlar darslardagina olib borilmaydi, o‘qituvchi tabiatga uyushtiriladigan ekskursiyalarda ham o‘simliklarni topish va to‘plashni, namunalar yig‘ishni, ularning yoshi, vegetativ usullari, tuproq kesmalari, moslashishlarini, o‘zgaruvchanlikni o‘quvchilarning o‘zlashtira olish qobiliyatlariga qarab tanlab berishi kerak. Osimliklar, ular qismlarining shaklini bilib olish bo‘yicha ishlarni o‘quvchilar uy vazifasi sifatida bajaradilar. Osimliklarni yoshini tabiatda nafaqat yillik halqalardan balki osimliklarni yillik shoxlanishiga qarab aniqlash mumkin. Osimlik bahordan kuzgacha o‘sish davriga ega, kuzdan bahorgacha tinim davri boladi. Bu osimlikning bir yoshi demakdir, ikkinchi yilda yana o sish, shoxlanish sodir bo ladi. Shoxlanish orasidagi masofa o simlikning bir yoshi hisoblanadi, buni o quvchilarga tabiatda tushuntirish talab etiladi. O‘quvchilar amaliy bilimga ega bo‘ladilar, daraxtlar yoshini kesmasdan turib ham aniqlash mumkinligini bilib oladilar. Bu ekologik, hamda ilmiy tushunchalarni shakllantiradi. Tabiatshunoslikni o‘qitish metodlari ti/imida amaliy ishlar tabiat haqidagi bilimlarni o zlashtirishda katta rol o‘ynaydi. Amaliy ishlar o‘quvchilarni ular faoliyati jarayonida har xil mehnat operatsiyalariga o‘rgatish metodidir. Amaliy ishlarga o‘quvchilarning ekskursiya vaqtida tabiiy materiallar yig‘ish, maktab oldi yer maydonidagi va tirik tabiat burchagidagi o‘simliklarni parvarish qilish, gerbariy va kolleksiyalar tuzish, mulyaj, maket, ko‘rgazmali qurollar tayyorlash kabi faoliyat turlari kiradi. Birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilar "Atrofimizdagi olam" darsligini o‘qish jarayonida bevosita kuzatishlar yo‘li bilan o‘rganadilar. Bu mashg‘ulotlarda oquvchilarning fikrlash faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi har xil jihozlardan va avvalo ko‘rgazmali qurollardan foydalaniladi. Ko‘rgazmali qurollarga tabiiy yoki haqiqiy ob’ektlar kiradi [3]. Tabiiy qurollar-tabiat jismlaridir. Ular o‘rganilayotgan mavzular to‘g‘risida, bolalarda tabiat haqida tushunchalar hosil bo‘lishiga imkon beradi. Chunki sinfda jonli tabiatni o‘rganish uchun har xil xona o‘simliklari hamda o‘z joylarining 22 daraxtlari uchun xos bo‘lgan shoxchalar, barglar, gullar, meva va urug‘lar bolishi mumkin. Tabiatshunoslik darslarida tabiat burchagida o‘stirilayotgan o‘simliklardan, shuningdek gerbariy va ekskursiyadan olib kelingan o‘simliklardan foydalaniladi. Shuningdek, tabiiy ob’ektlardan hayvonlarni o‘rganishda ham foydalansa boladi. Ko‘pgina hayvonlarni bolalarga sinfda (jonli tabiat burchagida) ko‘rsatish mumkin bo‘lsa ham ekskursiyalarga afzallik berish kerak boladi, chunki bunda o‘quvchilar faqat ularning tashqi ko‘rinishini emas, balki xulq-atvorlari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Tirik hayvonlar bo‘lmaganda ularning chuchelalari (tulumlari), mulyajlari yoki fotosuratlari va rasmlaridan foydalanish mumkin. Jonsiz tabiatni o‘rganishda ham tabiiy tarqatma materiali, masalan, har xil rangdagi granit, kvars, dala shipati, loy, qum, kal’sit (bo‘r, marmar, ohak, har xil toshko‘mir, temir, mis rudalarining namunalari, shuningdek metallar hamda qotishmalar) temir, cho‘yan, polat, alyuminiy, tuproq namunalari va boshqalar bo‘ lish mumkin. O‘ quvchilarga bevosita qabul qilish mumkin bo‘lmagan tabiat jismlari va hodisalari to‘ g‘ risida aniq va to‘gri tasavvurlar hosil qilish uchun ko‘rsatiluvchi qurollardan foydalaniladi. Tabiatshunoslik bo‘yicha devoriy o‘lkashunoslik suratlaridan, foydalanish mumkin. Ular tabiatning o‘lkashunoslik ob’ektlari to‘grisida tasavvur va tushunchalar shakllantirishga yordam beradi. Sinflarda bosma rasmlari, ularni ifodalovchi matnlari, o‘ quvchilar uchun savol va topshiriqlari bo‘lgan "Kuzatishlar kundaliklari"dan foydalanish zarur. Tabiatshunoslik materiallarini amaliy o zlashtirishda xarita-sxemalarni chizish katta o‘rin tutadi. Ularni qo‘llanish yo‘lida (ufq tomonlarini aniqlashda) maktab hovlisidagi narsalarning joylashishining oddiy rasmini chizish birinchi qadam bo‘ladi. Kartografik tasvirlarni o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishni tekshirish uchun xaritasxemalardan foydalanish qulay. O‘quvchilarni amaliy bilimlarini sinash maqsadida 4-sinflarda quyidagi muammoli savollarni o‘rtaga tashlash mumkin. Yozning jazirama issig‘ida cho‘lda turibsiz. Amaliy kuzatish bilimlaringizga tayanib, turgan joyingizdan orientir olib, janub tomonni belgilang. Amaliy tabiatni kuzatish natijasida quyidagi faktorlar asosida janubni aniqlash mumkin: 1) sudralib yuruvchi hayvonlar o‘z inini kirish 23 yo‘lini doim janubga qaratadi; 2) qushlar o‘z uyasini doimo janub tomonga qo‘yadi; 3) osimliklar shoxlari doimo janub tomonga egilgan; 4) osimlik poyasining janub tomoni doimo yog‘onlashgan boladi; 5) barxan qumlar bir uchi shimolda ikkini uchi esa janubga yotgan boladi. O quvchilarga har xil narsalarni berib rasm, fotosurat va gugurt qutisi, kubik, stakan boshqa narsalarni olib chiqib, o‘xshashlik farqlarini topishni topshiradi, so‘ng geometrik figuralarni tarqatadi, uni o‘quvchilar daftar varag‘iga ustiga qo‘yib atrofini qalam bilan qog‘ozga chizadilar. Topshiriq bajarilgandan keyin narsaning yuqoridan ko‘rinishini plan deyiladi degan xulosaga olib keladi. Undan keyin stolning plani chizdiriladi. Agar o‘quvchilar narsalarning kattaliliga qiynalsalar tasvirlanadigan narsani shartli ravishda kichraytirish mumkinligini tushuntiradi. (Masalan 10, 20 marta) Dasturlashtirilgan o‘qitish uchun quyidagilar kerak: -o‘quv materialining puxta tahlili, uning qat’iy tanlanish va mantiqiy ketma- ketlik bo‘yicha bo‘linishi; -o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik. Dasturlashtirilgan o‘qitishda o‘quvchilarning o‘quv materialini qo‘llashda faolligi va mustaqilligi ortadi, o‘qitish jarayonini individuallashtirish imkoni paydo bo‘ladi, texnik vositali o‘qitish keng qo‘llaniladi, o‘qitish va o‘quvchi mehnatini oqilona tashkil etishga erishiladi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning tamoyili o‘quvchilarning og‘zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda. Ularning afzal jihati shundaki, ular qisqa vaqt ichida har bir o‘quvchining o‘tilgan mavzuni o‘zlashtirish darajasini aniqlay oladi. Tajriba atrof olam bilan tanishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o‘qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko‘rsatadi. Bu usullarning afzalligi shundaki, o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini o‘quvchilarning o‘zlari shu dars mobaynida tekshirishlari mumkin. 2 - sinfda dasturlashtirilgan o‘qitishda tezis turidagi tarqatma topshiriqlar, raqamlar, tarqatma testlar, grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin. 24 Grafik topshiriqlarini bajarayotganda o‘quvchilarga « —» noto‘g‘ri javob, «1» — to‘g‘ri javob ekanligini tushuntirish lozim. O‘qituvchida esa grafik usuldagi javoblarni tezda aniqlashga moslashtirilgan asbob bo‘lishi kerak. Masalan: 21- mart — Navro‘z bayrami. 1- sentabr — Ustozlar va murabbiylar kuni. 1- oktabr — Mustaqillik bayrami. 8- dekabr — O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni. «So‘z top» o‘yini. Bu metoddan darsning hamma qismlarida foydalanish mumkin. O‘qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqida bir so‘z aytadi, o‘quvchilar davom ettiradilar. O‘qituvchi boshlagan so‘z qaysi harf bilan tugasa, o‘quvchi shu harfdan boshlangan so‘zni aytishi kerak. Masalan: tulki — ilon — ninachi — it — tipratikan — nortuya — yalqov (panda) — ayiq — qarg‘a — ari va hokazo. Bu usul o‘quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi. «Klaster» usuli. Bu usul o‘quvchiga berilgan mavzu bo‘yicha erkin o‘ylash va fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratadi. Bu usulda o‘quvchi nimani o‘ylagan bo‘lsa, shuni aytadi va yozadi. Yozilgan fikrlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishidan qat’i nazar muhokama qilinmaydi va belgilangan vaqtgacha davom etadi. Bu sinfning har bir o‘quvchisi tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyalarni uyg‘unlashtirib, ular o‘rtasidagi aloqalarni yanada mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. «Klastyer» usuli yangi mavzuni boshlashdan avval o‘quvchini darsga qiziqtirib, shu mavzu bo‘yicha oldin egallagan bilimlarini aniqlash maqsadida hamda o‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o‘tkaziladi. Masalan, «O‘lkamizdagi uy va yovvoyi hayvonlar» mavzusi. «Mozaika», ya’ni mayda bo‘laklardan yaxlit ko‘rinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalarning rasmlari bo‘laklarga bo‘linib, har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruhlarning qatnashchilari bo‘lakchalarni bir butun ko‘rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari yaxlit holga kelgan hayvon, meva yoki daraxt haqida gapirib beradilar. 25 «To‘xtab o‘qish» usuli. O‘qituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marta to‘xtab, o‘quvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli bo‘lishi zarur. Yoki o‘quvchi matn o‘qish jarayonida to‘xtatilib, nima haqida o‘qiganligi so‘raladi. Bu usul orqali o‘quvchilarning diqqati jamlanadi, mustaqil fikrlash ko‘nikmalari shakllanadi. «Zanjir» usuli. Bu usulni she’r, topishmoq, maqollar berilgan darslarda qo‘llash maqsadga mu-vofiqdir. O‘quvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she’r misrasi yoki topishmoq qatorini aytadilar. Bu usul qo‘llanganda o‘quvchi uyalib qolmasligi uchun berilgan she’r, maqol, topishmoqni yod olishga majbur bo‘ladi. «Rasmli rebus» o‘yini. Sinf o‘quvchilari uch guruhga bo‘linadilar. Har bir guruhga rasmlar tarqatadi. Berilgan rasmlar nomining bosh harflaridan hayvon yoki qushlar nomi kelib chiqishi kerak. Masalan, it, laylak, ohu, ninachi — non, anor, rediska, chinni gul, arpa — archa. «Kim tez bajaradi» o‘yini. O‘quvchilar uch guruhga bo‘linadilar. Har bir guruhga 5 tadan hayvonlar yoki qushlar rasmlari teskari qilib beriladi. Belgilangan vaqt ichida (1—2 daqiqada) o‘quvchilar hayvon yoki qushlarni yovvoyi yoki uy hayvonlari guruhlariga ajratadilar. Topishmoqni birinchi bo‘lib xatosiz bajargan guruh g‘olib hisoblanadi. «O‘z guruhingni top» o‘yini. O‘quvchilarga rangli buklangan qog‘ozlar tarqatiladi. Ularga hayvon va parrandalar nomi yozilgan bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga qog‘ozda rasmi berilgan hayvon yoki parranda qanday tovush chiqarsa, ular ham shunday tovush chiqarib o‘z guruhini topishlarini tushuntiradi. 1. Mushuk (miyov-miyov). 2. Kuchuk (vov-vov). 3. Xo‘roz (qu-qu-qu-qu). 4. Sigir (mo‘-mo‘). Guruhga bo‘linib olganlaridan so‘ng guruhga tegishli hayvon yoki parrandalar haqida bilganlarini so‘zlab beradilar. Uzoq vaqt davom etadigan kuzatish va tajribalar uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va osimliklarni saqlash va zaruratga qarab ulardan tabiatshunoslikni o‘rganishda foydalanish mumkin. Burchak shunindek o‘ quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun moddiy baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin ekskursiya jonli 26 tabiat burchagi tashkil qilishning boshlanini bo‘lishi mumkin. Suv havzasidagi hayot bilan o‘quvchilar mollyuska, ninachi qurtlari, har xil qo‘ng‘izlar, gambuziya, peskar (tanga baliq), shuningdek suv o‘simliklarining barchasi akvarium, shisha banka idishlarga joylashtiriladi. Bog‘ va polizdarda ko‘pincha meva, rezavor meva hamda sabzavod o‘simliklari zararkunandalarning g‘umbak va qurtlari uchraydi. Jonli tabiat burchagi uchun alohida xona ajratgan ma’qul. Bunday imkoniyat bo‘lmaganda osimlik va hayvonlarni tabiatshunoslik xonasida yoki sinfda joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug‘ bo‘lishi, deraza ro‘parasiga har xil tokchalarga suv hayvonlari hamda osimliklari bo‘lgan akvariumlarni qo‘yish qulay bo‘ladi. Burchakda hayvonlar uchun ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Akvariumni zoomagazindan olish ma’qul. Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shuni hisobga olish mumkinki, baliqlar to‘rtburchak idishda yaxshi ko‘rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning kattakichikligiga (o‘lchamiga) va undagi o‘simliklarning soniga muvofiq bo‘lishi kerak. Bunda yutiladigan va chiqariladigan kislarodning balansi ta’minlansin. Akvariumda yashovchilarga doimiy parvarish zarur, oziqni zoomagazindan sotib olish mumkin. Baliqlarni ularni shartli refleks hosil qilishi uchun muayyan vaqtda oziqlantirish kerak. Bolalar termometr bilan o‘lchab, suv haroratini tekshirib borishga o‘rganishlari lozim. Sudralib yuruvchilar va suvda ham quruqda yasovchilar uchun xilma-xil ko‘rinish va katta kichikliqdagi terrariumlar kiritiladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog‘ochdan tayyorlangan yashik bo‘lib, yon va tepa devorlari shisha va to‘rdan iboratdir. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to‘rdan bo‘lishi ham ventilyasiyasini ta’ minlash imkoniyatini beradi. Jonli tabiat burchagining o‘simlik va hayvonlari uning asosini tashkil qiladi. Unga qarab jihozlar tanlanadi. O‘simlik va hayvonlar tanlovi tabiatshunoslik dasturiga qarab, o‘lkashunoslik xususiyatlarini hisobga olib belgilanadi. Barcha xona o simliklari ularning nomlari va qachon va qayerdan olinganligi to‘g‘risida 27