O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
Mustaqil ish
Abu Nasr Farobiy va Imom Al G’azzoliyning falsafa ilmiga oid
qarashlarini qiyosiy tahlil qilish
Toshkent
Reja:
Kirish.
I BOB. Abu Nasr Forobiyning ijtimoiy falsafiy qarashlari.
1. Abu Nasr Forobiyning hayot yo’li.
2. Forobiyning falsafiy va jamiyatshunoslikka doir qarashlari.
II BOB. Imom G‟azzoliy yashagan davrda ijtimoiy siyosiy vaziyat.
1. Imom Al-G‘azzoliyning hayoti va ijodi
2. Imom G‘azzoliy qoldirgan ijtimoiy-falsafiy meros
III BOB. Qiyosiy tahlil.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Kirish
O‘zbekiston o‘z davlat mustaqilligi – suverenitetini 1991-yil 31-avgustda e’lon
qilinishi nafaqat xalqimiz ijtimoiy–iqtisodiy va siyosiy taqdirida, balki xalqimiz ma’naviy
taraqqiyotida, ta’lim–tarbiya tizimida, shu jumladan yuksak malakali mutaxassislar
tayyorlash tizimida ham tom ma’noda mustaqil taraqqiyot, asl milliy va ayni paytda yangi
zamonaviy umuminsoniy ma’naviy–ilmiy qadriyatlarning qaytadan kashf etilishi
xalqimizga qaytarilishi, chuqur manbaviy va har tomonlama zamonaviy ilmiy falsafiy usul
va prinsiplar asosida o‘rganish, tadqiq etish, ayniqsa, qadimgi, va hozirgi sharq falsafasi
ixtisosligi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash imkoniyatlarini ham ochib berdi. “Avvalgi
yillarda, - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov, - ta’lim tizimimiz jahon
sivilizatsiyasining ilg‘or yutuqlaridan va xalqimizning tarixiy ildizidan ajralib qolgan edi.
Bu ahvol tubdan o‘zgartirilishi lozim. Aslini olganda, xalqimizning aqliy boyliklarini,
jahon fani va madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o‘ziga singdirib oladigan yangi
avlodni kamol toptirish … shu asosdagina millatning ongli vatanparvar birligi ruhini
vujudga keltirish mumkin1”. Shuning uchun biz bugungi kunda sharq falsafasi vakili Abu
Nasr Forobiy va Imom Al G’azzoliy qarashlarini o’rganishni o’zimizga maqsad qilib oldik.
Umuman olganda jamiyat rivoji uchun falsafa ilmi o’ziga xos ravishda xizmat qiladi.
Uni shakllantirishda esa g’arb va sharq faylasuflarining o’rni beqiyosdir.
“Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy muammolari, shu bilan birga, har bir
davrning dolzarb masalalariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina
ma’naviyat olami yangi ma’no – mazmun bilan boyib boradi. Boshqacha aytganda, har bir
ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot – bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi,
ma’naviyatning shakllanishiga o’ziga xos ta’sir o’tkazadi.
1 Karimov I.A. O'zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi. T., 2006. 304-bet.
Abu Nasr Forobiyning hayot yo’li
Abu Nasr Forobiy O'tror shahrida (hozirgi Qozog’istonning Chimkent viloyati
hududida joylashgan shahar) 256-257 hijriy sanada tug'ildi. Uning otasi harbiy sarkarda
edi. Yosh va zehni o'tkir Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada
o'zlashtirdi. Forobiy sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o'rgandi va uni yahshi bilardi. O'zi
turkiy halqlarga mansub bo'lib ona tilini yahshi bilar va yoshligida turli tillarni va ilmlarni
puhta egallagan edi. U ko'proq Bag'dodda yashagan. Arab tilini juda ham yahshi bilar edi.
U ko'proq falsafa, mantiq va diniy ilmlarga qiziqar edi.
Forbiy turli ilmlarni yahshi o'zlashtirgan mavsu'iy olim edi. U falsafa, mantiq,
ilohiyot, ahloq, siyosat, falakiyot, kimiyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid o'nlab kitoblarni
yozgan.
Forbiyning musiqa bo'yicha yozgan kitobi Islom madaniyatida yozilgan eng asosiy arabcha
kitob bo'lib hozirgacha asosiy manbalardan bo'lib kelmoqda. U «Qonun» nomli musiqa
asbobini ihtiro qilgan.
Abu Nasr Forobiy 336 hijriy yilda Damashq yaqinidagi qishloqlarning birida vafot
etdi.
Abu Nasr Forobiy 260dan ziyod ilmiy ish yaratdi. Ulardan ayrimlari quyidagilardir:
1. «Risola fi A'za il Inson».
2. «Risola fi A'za al-Hayvon».
3. «Risola fir Raddi ala Jolinus fima Nakaza fiha Aristotelis».
4. «Kitobun fi Aroi ahl il-Madinatil Fazila».
5. «Risola fil Millatil-fazila».
6. «Ta'liqot».
7. «Risola fi Tahsil is Saodat».
8. «Risola uyun ul-Masoil».
9. «Risola al-Mufarraqot».
10. «Risola fi Masnil aql» va hokazo.
Forbiyning kitoblari ikki turga taqsimlanadi. Birinchisi talim tarbiya falsafa va
boshqa sohalarda yozgan kitoblari. Ikkinchisi Aflotun, Arastu va ularga ergashganlarning
kitoblariga yozgan sharhlari. Ba'zi tadqiqotchilar mazkur kitoblarning soni qirq donaga
etganini aytadilar.
Forbiy o'zining talim tarbiya faoliyatida Aflotun va Arastu hamda yunon falsafasi va
Islom dini orasida muvofiqlashtirishga qattiq uringan. Uning o'zi dinini mahkam tutadigan
musulmon bo'lgan. Shu bilan birga, u Aflotun va Arastu mazhabiga o'hshash falsafiy
mazhabga asos solgan birinchi musulmon faylasufdir.
O'sha paytda Aflotunning «at-Tosu'ot» nomli kitobi tarjima qilinib hato tariqasida
Arastuning kitobi deb bilingan edi. Arabchada «Rububiyat» nomi bilan mashhur bo'lgan
bu kitobni o'qigan Forobiy Arastuning fikrlari huddi Aflotunnikiga o'hshar ekanligiga
hujjat va dalil topilganidan hursand bo'lgan va mazkur ikki faylasfning boshqa kitoblarini
ham muvofiйlashtish uchun harakat qilgan. Forbiy ham Aflotunni, ham Arastuni bir hilda
yahshi ko'rar va qadrlar edi.
Shu bilan birga bu ikki shahsning fikrlari bir biriga zid bo'lishini tasavvur qila
olmas edi. Uning «al-Jam'u bayna ra'yay al-hakimayni Aflotun al-Ilohiy va Arastutolis» -
Ikki hakim - Aflotun ilohiy Arastularning fikrlarni jamlash deb atalgan kitob Forbiyning
bu borada olib borgan hakatining gultoji hisoblanadi.
Forbiy o'zining bu ishi ila birinchi bo'lib Islom olamida Aflotun talim tarbiya va axloqiy
qarashlari tarqalishiga sabab bo'ldi. Shu bilan birga huddi shu ishning o'zi musulmon
faylasuflarga yunon falsafasini diniy masalalarda tap tortmay ishlatishga yo'l ochib berdi.
Forbiy birinchi bo'lib Alloh taoloning borligiga olamni dalil qilib ketirmay U
zotning borligini yolg'iz aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor
narsalarni ikkiga - vujudi mumkin va vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud
dunyodagi mavjudotlar bo'lib ularning bo'lishi mumkin bo'lganidek, bo'lmasligi ham
mumkin. Ularga qarasak ba'zilari yo'qolib, o'rniga boshqalari paydo bo'lib turganini
ko'ramiz.
Ana o'shalar o'zidan boshqa narsaning tasiri tufayli o'zgaradi va almashadi.
Ularning har biriga alohida nazar solsak ham shu holni ko'ramiz. Bu silsilaning ohirgi
nuqtasi bo'lishi kerak. Ana o'sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning borib
taqaladigan nuqtasi vojibul vujud - vujudi vojib bo'lgan, u bo'lmasa boshqa narsalar
bo'lmaydigan zotdir.
Forbiyning falsafasida va talim to’g’risidagi axloqida Alloh - vojibul vujuddir.
Mazkur aqliy dalilga binoan vojibul vujud quyidagi sifatlarga ega:
1. Alloh taoloni ta'riflash mumkin emas.
2. Alloh taoloning boshqa narsalarga o'hshab mohiyati yo'q.
3. Alloh taolo zarurat yuzasidan yolg'izdir, sherigi yo'qdir.
4. Alloh taolo modda emas. U holis aqldir. U holis yahshilikdir.
Forbiyning Islom aqiydasiga to'g'ri kelmaydigan falsafasidan biri «Alloh juz'iy narsalarni
bilmaydi» deyishidir.
Shuningdek, Forbiy e'tiqodga tegishli olamning yaratilishi, nafs, aql, nubuvvat va boshqa
mavzularda ham falsafa yuritgan.
Bilish jarayonini aql va sizgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz
bo’lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha
bo’lgan murakkab yo’lni bosib o’tadi. Bu yo’nalish hodislar oqibatini bilishdan ularning
sababini anglash, aksidensiyaadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo’yadi.
Bilishda aql va mantiq, ilmining maqomi beqiyosdir. Mutafakkur talqinida aqliy bilish ikki
jihatga ega: birinchidan, u aniqlikdan uzoqlashish va undan umumiy tamon va jihatlarni
ajratib olishni, ikkinchi tamondan esa, ushbu umumiylik ko’magida konkret jihatlarning
mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi.. aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan
tufayli hodisal mohiyatini ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini
qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, Forobiy bilish ta’limotining boshqa jihatlarini
ham o’rgangan. U ilmiy tadqiqotda kuzatuv, bahs-munozara ,bilish metodlari, jonli
mushohadaning cheklanganligi to’risida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan. Forobiy tufayli
musulmon Sharqiy talim tarbiya axloqiy va falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz
qoldirdi.
Forobiyning falsafiy va jamiyatshunoslikka doir qarashlari
Forobiy fikricha, yagona borliq olti bosqichdan iborat bo‘lib, ular ayni bir vaqtda
barcha mavjud narsalarning ibtidosi sifatida bir-birlari bilan sababiy bog‘lanishdadirlar.
Birinchi bosqich – birinchi sabab (Xudo); ikkinchisi – samoviy jismlar borlig‘i; uchinchisi
– faol aql, to‘rtinchisi –ruh; beshinchisi – shakl; oltinchisi – modda. SHunday qilib, xudo
va modda, yagona bir butunni tashkil etib, bir qator bosqichlar orqali bir-birlari bilan
sababiy bog‘lanishdadirlar. O‘zlarining sababiy bog‘lanishlari tufayli ushbu ibtidolar ikki
ko‘rinishga ajratiladilar: «vojibul vujud» - shunday narsaki, mavjudligi o‘zidan kelib
chiqadi; «mumkinul vujud» - shunday narsaki, uning mavjudligi boshqa narsadan kelib
chiqadi. «Mumkinul vujud» o‘zining bor bo‘lishi uchun sababga ehtiyoj sezadi, va
qachonki u paydo bo‘lsa, boshqa narsa tufayli, «vojibul vujud» ga aylanadi. Forobiyning
ibtidolar haqidagi ta’limoti shundan guvohlik beradiki, unga yangi aflotunchilikning
emanatsiya nazariyasi ta’sir o‘tkazgan bo‘lib, u ilk islom e’tiqodidagilarning nuqtai
nazarlaridan mohiyatan farq qiladi.
Birinchi sabab (vojibul vujud) abadiylik xususiyatiga ega bo‘lganligidan, modda
ham, uning oqibati sifatida abadiylikka daxldor bo‘ladi. Erdagi va osmondagi doiralarning
barchasi jismiylik (moddiylik) xususiyatiga egadirlar. Barcha narsalar olti ko‘rinishga
bo‘linadilar: samoviy jismlar, aqlli hayvon (inson), aqlga ega bo‘lmagan hayvonlar,
o‘simliklar, minerallar, to‘rt unsur-olov, havo, tuproq va suv. Oxirgilari moddiylikning
asosi bo‘lib, moddaning eng oddiy ko‘rinishini ifodalaydilar. Qolgan besh turdagisi
murakkab bo‘lib, ushbu birlamchi unsurlarning turli darajadagi qo‘shilishlari natijasida
paydo bo‘ladilar. Forobiy fikricha, «barcha ashyollarning umumiy turi dunyo» bo‘lib,
oddiy jismlardan tashkil topgan va «dunyodan tashqarida hech narsa yo‘q»2.
Har qanday jism, avvalo imkoniyatda mavjud bo‘ladi va undan keyingina
voqeylikka aylanadi. Imkoniyatdan voqeylikka o‘tish moddaning muayyan shakl bilan
qo‘shilishi natijasida sodir bo‘ladi. Forobiyning qarama-qarshiliklar va ularning qarama-
qarshi shakllarining bir-birlari bilan to‘qnashishi haqidagi fikrlari, tabiatdagi o‘zgarishlarni
tushunish manbai sifatidagi urinishga qaratilgan bo‘lganligidan, juda ham qimmatlidir.
Bilimni Forobiy amaliy (kasb-hunar) va nazariy (fan)ga bo‘ladi. Nazariy bilimlar
doirasida bosh o‘rinni falsafa egallaydiki, Forobiy uni borliqning umumiy xususiyatlari va
qonunlari haqidagi fan deb ifodalaydi va uning muayyan fanlarga bo‘lgan nisbatini
umumning xususiyga bo‘lgan munosabati sifatida belgilaydi. Forobiy tizimida falsafa
haqidagi «fanlar fani» degan qoida o‘z ifodasini topgan.
Forobiy o‘rta asrlar davrida birinchi bo‘lib fanlar tasnifini vujudga keltirdiki, u
o‘sha vaqtdagi ilmiy bilimlarning ensiklopediyasi hisoblanar edi. Barcha fanlarni Forobiy
besh guruhga bo‘ladi:
1.
Etti bo‘limdan iborat til haqidagi fan.
2.
Mantiq.
3.
Etti mustaqil fanga bo‘linadigan riyoziyot, ya’ni arifmetika, geometriya, optika,
yulduzlar haqidagi fan, musiqa haqidagi fan, og‘irliklar haqidagi fan va mexanika.
4.
Tabiiy va ilohiy fanlar, yoki metafizika.
5.
Shaharni boshqarish haqidagi fan (yoki siyosiy fan), huqukshunoslik va kalom.
O’zining fanlar tasnifida Forobiy har bir fan o’rganadigan narsaning o‘ziga xosligi,
uning qonunlarining xususiyati va ularga xos bo‘lgan bilish vositalarini hisobga oladi.
Forobiy fikricha, fan va umuman barcha bilimlar sub’ektiv xohish va istakdan emas,
balki ularga nisbatan tobora oshib boradigan inson ehtiyojlari natijasida kelib chiqadilar.
Forobiyning fanlar tasnifi Sharqda ham, Evropada ham, kelgusidagi fanlar tasnifiga kuchli
ta’sir o‘tkazib, ular taraqqiyotida katta o‘rin tutdi.
Tabiat qabul qiluvchidan (sub’ekt) oldin keladi, «his-tuyg‘u orqali qabul
qilinadigan narsa, uni idrok qilishdan oldin kelganidek, bilib olinadigan narsa, unga taluqli
bilimdan oldin mavjud bo‘ladi»3. Forobiy tabiatni bilish jarayonining cheksizligini qayd
etib, uni bilmaslikdan bilish tomon ko‘tarilishi, oqibatdan sababga, hodisadan mohiyatga,
orazdan (aksidensiya) javhar (substansiya) tomon boradi, deb hisoblaydi. Forobiy
bilishning ikki bosqichini – hissiy va fikriyni bir-biridan farqlab ko‘rsatadi. Hissiy
bilimning o‘rniga to‘xtalib, Forobiy insonni tashqi dunyo bilan bog‘laydigan besh xil
sezgining har biriga alohida e’tibor qaratadi. Forobiy sezgining har bir turini uni muayyan
his qiluvchi badan a’zosi bilan bog‘liq ravishda ko‘rib chiqadi. Forobiy fikricha, har
qanday sezgi badanning his qiluvchi a’zolariga hech kimga bog‘liq bo‘lmagan (ob’ektiv)
holda mavjud bo‘lgan narsalarning muayyan xususiyatlarining tashqi jismoniy ta’siri
natijasidir. Forobiy xotira, tasavvur va xayolga his qilish va fikrlash orasidagi o‘rtalik joyni
ajratib, ularni bilishning hissiy bosqichlari bilan bog‘laydi. Uning fikricha, ularning
jismoniy a’zolari miyaning oldingi qismida joylashgan. Ammo inson uchun xos xususiyat
ayrim olingan alohida hayvonlarda ham uchraydigan sezgi va zehn emas, balki aqldir.
Hayvonlardan farqli o‘laroq, «inson aql va sezgilar orqali bilim kasb etadi»4. «Aqliy kuch»
tashqi buyumlarning fikriy qiyofasini beradi. His-tuyg‘udan farqli o‘laroq, tafakkur
ashyolarni fikrlash jarayonida bilib boradi, ya’ni narsalarning hissiy sifatlaridan chalg‘ib,
undagi eng umumiy va mohiyat jihatdan muhimlarini topib boradi. Bundan tashqari, aqlga,
his-tuyg‘udan farqli o‘laroq, tushunish xosdir5. Mavhum ilmiy tushunchalar, jumladan,
riyoziyotga doirlari ham, qanchalik tashqi dunyodan ajralgan bo‘lib ko‘rinishlaridan qat’iy
nazar, muayyan mavjud bo‘lgan jismlarning xususiyatlarini aks ettiradilar. Bilimning ikki
3 Фараби. Существо вопросов// Вкн.: Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока..
191-б.
4Farobiy ta’limot // «Majmua at-risole al-hukama» («Takimlar risolalarining majmuasi »to’plamida ). Toshkent, 1963. 255-b.
shaklining usul va xususiyati – hissiy va aqliy – ularni ikki xilda bayon qilishni belgilaydi:
sezish sifatlaridan fikriy mohiyatlarga, ya’ni muayyanlikdan majhullikka va jismlarning
fikriy tomonlaridan ularning hissiy sifatlariga, ya’ni majhullikdan muayyanlikka.
Forobiy aqliy bilishda bir qator bosqichlarni farqlaydiki, bu narsa uning
bilinayotgan narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borganligidan guvohlik beradi. Bu –
muayyan narsadan chetlashib, undagi umumiy narsani ajratib olish, so‘ngra esa ana shu
umumiy narsa yordamida – muayyan narsaning mohiyatiga chuqurroq kirib borishida
namoyon bo‘ladi. Oxir oqibatda aql, barcha erdagi moddiy narsalrni bilib olgandan keyin,
osmoniy jismlarni bilishga o‘tadi va dunyoviy, koinotdagilar bilan qo‘shilib va qorishib
ketib, ushbu dunyoviy aqlning ta’sirida aqliy bilim amalga oshadi.
Insonni dunyoni bilib olishida faol aql (al-aql al-faol) ishtirok etadi. U his-tuyg‘u
ma’lumotlarini tafakkur uchun etkazadi. Tafakkur chuqur va har tomonlama bilimga olib
boradi. Pirovardida, u dunyo to‘g‘risidagi barcha bilimlar bilan boyib, abadiylikka olib
keladi. Faol aql inson bilan birinchi sabab o‘rtasida vositachi sifatida xizmat qiladi.
Birinchi sabab uning o‘ziga ham taalluqlidir. Faol aql badanda joylashgan ruh bilan
bog‘langan, va shunday qilib, ilohiy hayotning xususiyati insonga o‘tadiki, uning bilimlari
aqliy kuch timsolida abadiylikka qadam qo‘yadi.
Forobiy mantiqiy tizim kulliyotning asoschisi bo‘lib, u tufayli alohida unvon
bo‘lgan «al-Mantiqiy» laqabini olgan. U Arastuning mantik sohasidagi barcha asarlariga
sharhlar yozgan. Bundan tashqari, uning o‘zi ham mantiq bo‘yicha ko‘plab asarlarning
muallifidir.
Forobiy mantiqda ilmiy bilimning usulini ko‘rdi. Mantiq fikriy jarayonning to‘g‘ri
yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlash uchun xizmat qiladi va kategoriyalar, ya’ni aql bilan
tushuniladigan mohiyatlar bilan ish ko‘radi. «Mantiq, - deb yozadi Forobiy, - qachonki
falsafaning u yoki bu qismlarida qo‘llanilsa, mohiyat jihatidan qurol bo‘lib, uning
yordamida nazariy san’at nimani qamrab olgan bo‘lsa, o‘shalarning barchasi haqida
ishonchli bilimlarga erishtiradi»6. Forobiy mantiqiy istilohlarni (atamalarni) ishlab
chiqishga ham katta hissa qo‘shdi. U mantik bilan grammatika, mantiqiy fikr va uning
nutqiy ifodasi o‘rtasida aloqa topishga harakat qildi. Masalan, mantiq ob’ektini belgilab, u
quyidagilarni ko‘rsatadi: 1) Iste’dodga ega bo‘lish va uning yordamida inson tushunchalar
6 Al-Farabis intraductoty risolah on logic. The Islamic Quarterly, vol III, 3-4, 1957, h/ 227
.
orqali fikrlaydi, fan va san’atni egallaydi; 2) inson ruhida paydo bo‘lgan va ichki nutq deb
ataluvchi kategoriyalar; 3) aqlda paydo bo‘lgan ifoda – buni tashqi nutq deb ataydilar.
Forobiyning mantiq bilan grammatikaning o‘zaro aloqasi haqidagi talqini hozirgi kunda
ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan.
Forobiy tushunchalar, hukmlar va xulosalar kabi mantiqiy shakllarni qarab
chiqishga katta e’tibor bergan. Tushunchaning mantiqiy tuzilishini tekshirib, Forobiy
mufassal ravishda tushunchalarning tur va xildagi munosabatlari, bo‘linishlari va turli
ko‘rinishdagi tavsif va belgilari hamda ilmiy tushunchalarning xos xususiyatlari – ularning
oddiy tushunchalardan farqi, ularning tildagi ifodasi, ya’ni ilmiy istilohlar masalasiga
to‘xtab o‘tadi. Hukmlarni tadqiq qilib, Forobiy hajm va mazmundan kelib chiqib, sub’ekt
(ega) va predikat (kesim)ning o‘zaro munosabatlarini qarab chiqadi. Forobiyning
hukmlarni ularda predikatlar sifatida chiqadigan predikabillarga bog‘liq ravishda ajratishga
urinishi alohida e’tiborga sazovordir.
Biroq Forobiyning eng katta qiziqishi xulosaga nisbatan namoyon bo‘ladi. Uning
deduktiv ( umumiylikdan juz’iylikka) xulosadan, boshlanish payti sifatida kelib chiqish
mumkin bo‘lgan, haqiqiy muhokama (posыlka)lar haqidagi ta’limoti ajoyibdir. Qiyosning
(sillogizm) birinchi muhokamasini va dalillardagi isbotlarni tashkil etuvchi bu haqiqatlar
to‘rtta: maqbulot (aniqlash), mashhurot (umum qabul qilgan), maxsusot (xususiy sezish,
hissiy bilim), maquloti avval (birlamchi tushunchalar; isbotsiz qabul qilinadigan haqiqatlar
- aksiomalar). Forobiyning asarlarida qiyosning tuzilishi va shakllari, mantiqiy xatolarning
kelib chiqish sabablari, qarama-qarshiliksiz qonunlar, asosning etarligigi va shunga
o‘xshash bir qator qimmatli fikrlar mavjud.
Imom Al-G‟azzoliyning hayoti va ijodi.
Bu ulug' mutafakkirning to'liq ismlari Muhammad ibn Muhammad ibn Ahmad
Tusiy Abu Homid G'azzoliy. U kishi Tus viloyatining (hozirgi Mashhad) Tobaron
nomli shaharida 450 h.s.da tavallud topganlar.
Imom G‘azzoliy yashagan davrda Sharqiy Rim imperiyasi - Vizantiya poytaxti
Kunstantiniya (Konstantinopol, hozirgi Istanbul) iqtisodiy va harbiy jihatdan qudratli
davlat, xristianlarning tayanchi hisoblanardi. Ayni vaqtda Misrda hazrat Ali
avlodlarimiz deb da‘vat qilgan shialarning ismoiliya mazhabi tarafdorlari kuchayib,
Bag’dod xalifaligiga qarshi jon-jahdlari bilan kurashayotgan edilar. Rim va Bizans
(Vizantiya) - G‘arbiy va Sharqiy Rim imperiyalari o’zaro nifoqlashsa ham, islom
davlatlarini bir-biri bilan urishtirishda hamjihat edilar.
Bag’dod xalifaligining Sharqdagi tayanchlaridan biri – g’aznaviylar davlatining
so’nggi hukmdori sulton Mavdud ibn sulton Mas‘ud bobosi sulton Mahmud G‘aznaviy
tashkil etgan qudratli islom davlatining parchalanishiga yo’l qo’yib berdi. Ularning
o’rniga kelgan Saljuq hukmdorlari Alp Arslon va Malikshoh davrida islom davlatining
qudrati oshib, Vizantiya imperiyasiga qarshi faol kurash boshladi.
Vizantiya imperatori Roman Diogen G‘arbdan xavf solgan Misr fotimiylariga,
Sharqdan bostirib kelayotgan Saljuq o’rdulariga qarshi kurashda siyosiy, diplomatik
nayranglarni ishga soldi. Misrdagi fotimiylar - alaviylar davlatini Bag’dod xalifasiga
va Saljuqlar davlatini Misr hamda Bag’dodga qarshi qayrab, ularning orasini buza
boshladilar. Bu nayranglarni anglagan Misr lashkarboshilari avvalroq harakat qilib,
1039 yilda Sharqiy Rim saltanatiga qarshi dengiz janglarida g’olib kelib, Suriya va
Falastin sohillarini Vizantiya qo‗shinidan ozod qildi.
Ammo afsuski, Mahmud G‘aznaviy vafotidan keyin zaiflashgan Bag‗dod
xalifaligining viloyatlari hokimlari har biri o’ziga mustaqil «kichik davlat» tuzib olib,
o’zaro qirg’in urushlarini boshladilar.
Eron, Hindiston, Iroq va Xurosonni o’z tasarrufiga Olgan g’aznaviylarning
buyuk davlatni o’zaro nizolar zaiflashtirgach, tarix maydoniga chiqqan saljuqlar ana
shu bepoyon xududlarda nisbatan tinchlik, osoyishtalik o’rnatdilar. Saljuq sultonlari
Alp Arslon, so’ng Malikshoh, uning ma‘rifatli vaziri Nizomul-Mulk zamonida ilm- fan
va madaniyatning turli sohalari gullab-yashnadi. Shu davrlarda yetishib chiqqan
Nizomiy Ganjaviy, Afzaliddin Hoqoniy, Umar Xayyom, Adib Sobir Termiziy,
Rashiduddin Vatvot, Mahmud Zamaxshariy, Faxriddin Roziy, Fahoiddin Gurgoniy,
Yusuf xos Xojib, Farididdin Attor, Abu Homid G‘azzoliy kabi mutafakkir, mutasavvif
allomalar Sharq ma‘rifatini, ilm-fanini yuksaklarga ko’tardilar. Bulardan avvalroq
Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalarning ijodi tufayli aniq fanlar tez
rivojlanib, hurfikrlilik keng yoyildi, diniy, ma‘naviy bilimlarga e‘tibor pasaydi. Mana
shunday sharoitda buyuk faylasuf Abu Homid G‘azzoliy aniq fanlarni yerga urmagan
holda «Ihya al-ulum ad-din» («Din ilmlarining tirilishi») asarida ma‘naviyatdan
uzoqlashib ketgan moddiyunlik ta‘limotlariga katta zarba berdi.
G‘arb olimlarining e‘tirof etishlaricha bu zarbadan so’ng moddiyunlik
ta‘limotlari bir necha asrgacha o’zini o’nglay olmadi. Ba‘zilar bu fikrga
qo’shilmaydilar. Sababi «Kimiyoi saodat»da G‘azzoliy tabiiy ilmlarga ham hurmat
bilan qaraydi. U tib ilmini ham chuqur tushuntiradi.
G'azzoliy o'zining to'rt yuz hamdarsidan ancha ilgarilab ketdi va ustoziga
yordamchi bo'lib faoliyat ko'rsata boshladi. 478 h.s.da Imomi Haramayni vafot
etganidan keyin G'azzoliy yigirma yetti yoshida vazir Nizomulmulkning oldiga bordi.
O'sha vaqtda G'azzoliyning fazli zohir bo'lib, ilmiy shuhrati dong taratgan edi.
Nizomulmulkning majlisi esa ahli ilmning oliy kengashiga aylangan edi. Barcha
majlislarda, hatto motam marosimlarida ham fiqh, ilmi kalom va boshqa ilmlardan
munozaralar bo'lar edi.
G'azoliy Nizomulmulkning majlisida ko'plab ulamolar bilan bahs va
munozaralar qilib o'zining kimligini namoyish qildi. Hamma unga tan berdi. Oxiri vazir
Nizomulmulk G'azoliyni «Nizomiya» madrasasining bosh mudarrisi etib ta'yinladi. Bu
o'sha vaqtning eng obro'li diniy mansabi edi. G'azoliy bu mansabga 484 h.s.da, o'ttiz
to'rt yoshida erishdi va bunday sharafga sazovor bo'lgan eng yosh olim bo'ldi.
«Nizomiya» madrasasidagi darslar olimning shuhratiga shuhrat qo'shdi, uni imomlik
darajasiga olib chiqdi. Imom G'azzoliyga nafaqat ahli ilmlar, balki ahli davlatlar va ahli
hukmlar ham bo'yin egdilar. Xalifalar ham Imom G'azzoliyga yaqin bo'lishga intildilar.
U Tus yaqinidagi Tabaron degan joyda 1111 yilning 19 dekabrida vafot etdi.
Hozirda uni Xunakdagi qabri "Xoruniya binosi" deb yuritiladi. U yaratgan asarlar
Islom dinining turli tarmoqlariga taalluqli bo'lib, dalillar qamrovi jihatidan juda katta
miqyosga ega.
G'azzoliyning jahon falsafasida tutgan o'rni juda beqiyos hisoblanadi . Shu
sababli Alisher Navoiy "Saddi Iskandariy" dostoni muqaddimasida G'azzoliyni "ko'k
gumbazi uzra bezakli qandil, falakdan turib kishilarga baxt va tole ulashadi", deb
ta'riflaydi
Imom G‟azzoliy qoldirgan ijtimoiy-falsafiy meros.
Imom Muhammad G‘azzoliyning asarlari sho‗rolar davrida falsafa fanida
o‗qitilmay, ta‘qiqlab kelindi. Tilga olinsa ham «yomon, reaktsion faylasuf» deb
qoralandi.1 Mustaqqilligimizga erishganimizdan so‘ng boshqa sharq mutafakkirlari
kabi Imom G‘azziliyning hayot yo‘li va merosiga haqqoniy ilmiy jihatdan
yondashishga yo‘l ochildi
Imom G'azzoliy o‘z davrida odamlar mashg'ul bo'lib turgan ilmlarni birma bir
o'rganib chiqdilar. O'sha paytda odamlar asosan, ilmi kalom, botiniyya, falsafa va
tasavvufga qiziqar edilar. Imom G'azoliy mazkur ilmlarni chuqur egallashga va ulardan
qaysi birini tanlash maqsadga muvofiq ekanini aniqlashga kirishdilar.2
Imom G‘azzoliy izlanishlarini dastlab ilmi kalomdan boshladilar. Imom G'azzoliy
ilmi kalomni shu sohaning olimlari va ularning kitoblaridan yaxshilab o'rganib, bu ilm
bo‘yicha quyidagi risolalarni yozdilar:
1. al-Iqtisod fil E'tiqod.(E‘tiqoddagi mo‘tadillik)
2. Iljomul ovom an ilmil kalom.(Dindorlarni quruq ilmi kalom
mashg‘ulotlaridan saqlash)
3. Aqiydatu ahli sunna.(Sunniy aqiydalar)
4. Fazoihul botiniyya.(Botiniylarning uyatga qolishi)
5. Faysalut tafriqa baynal Islami vaz Zandaqa.(Islom va dahriylik o‘rtasidagi
bo‘linishning haqiqat mezoni )
6. Al-Qistosul mustaqiym.(Eng bto‘g‘ri o‘lchov)
7. Kimyous saoda.(Saodat kimyosi)
8. al-Mustazhiriy.(Zohir bo‘luvchi)
