Абу Наср Форобий ўрта асрнинг буюк қомусий олими.

Yuklangan vaqt

2024-03-31

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

40,0 KB


1 Абу Наср Форобий ўрта асрнинг буюк қомусий олими. (873-950) ФОРОБИЙ (тахаллуси; тўлиқ номи Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ Тархон Форобий) (873, Фороб ш. — 950, Дамашқ) — нафақат Марказий Осиё ва Шарқнинг, балки бутун дунёнинг асрлар оша эътироф этилиб, бениҳоя катта ҳурматга сазовар бўлиб келаётган буюк мутафаккири, қомусий олими, машҳур файласуфидир. Юнон фалсафасини чуқур билгани, унга шархлар битганлиги ва жаҳонга тарғиб қилгани ҳамда замонасининг илмларини пухта ўзлаштириб, фанлар ривожига улкан ҳисса қўшгани учун «алМуаллим ассоний» («Иккинчи муаллим», Аристотелдан кейин), «Шарқ Арастуси» номларига сазовор бўлди. Форобий Сирдарё соҳилидаги Фороб (Ўтрор) деган жойда туркий қабилага мансуб ҳарбий хизматчи оиласида таваллуд топади. Ўша даврда Мовароуннаҳрда сомонийлар сулоласи ҳукмронлик қилаётган эди. Бўлажак файласуф бошланғич билимини Ўтрорда олгандан сўнг, ўқишини Тошкент, Самарканд ва Бухорода давом эттирди. Форобий илмини янада чуқурлаштириш мақсадида Бағдодга йўл олади. Олим йўлйўлакай Эроннинг йирик шаҳарлари Рай, Ҳамадон, Исфаҳон ва б. жойларда бўлади. Бағдодда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидан келган талаба ва олимлар тўпланган эди. Бу ерда кўзга кўринган олиму фузалолар билан танишди, юнон фалсафий мактаби, турли фан соҳалари намояндалари билан учрашиб, улардан илм сирларини ўрганди. Мас, Абу Башар Матта ибн Юнусдан (870— 940) юнон тили ва фалсафасини, Юҳанна ибн Ҳийлондан (860—Ф920) эса тиббиёт ва мантиқ илмини ўрганди. Баъзи тарихий манбаларда келтирилишича, Форобий 70 дан ортиқ тилни билган. Олим 941 й. дан Дамашкда муҳтожликда кун кечира бошлайди. Шунга қарамай илм билан шуғулланади, фалсафа ва б. фанлар соҳасида тадқиқот ишлари олиб боради. У Алеппо (Ҳалаб) ҳокими Ҳамдамид (ҳукмронлик йиллари 943—967) илтифоти ва ҳурматига эришади. У олимларнинг ҳомийси сифатида танилган эди. Ҳоким Ф. ни ўз саройига таклиф этади, лекин, у саройга бормасдан, эркин ҳаёт кечиришни маъқул кўради. Шунга қарамасдан, алломанинг Ҳалабдаги ҳаёти сермаҳсул бўлди, бу ерда ўзининг кўплаб асарларини ёзди. Форобий 949 — 950 йилларда Мисрда, сўнгра Дамашқда 1 Абу Наср Форобий ўрта асрнинг буюк қомусий олими. (873-950) ФОРОБИЙ (тахаллуси; тўлиқ номи Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ Тархон Форобий) (873, Фороб ш. — 950, Дамашқ) — нафақат Марказий Осиё ва Шарқнинг, балки бутун дунёнинг асрлар оша эътироф этилиб, бениҳоя катта ҳурматга сазовар бўлиб келаётган буюк мутафаккири, қомусий олими, машҳур файласуфидир. Юнон фалсафасини чуқур билгани, унга шархлар битганлиги ва жаҳонга тарғиб қилгани ҳамда замонасининг илмларини пухта ўзлаштириб, фанлар ривожига улкан ҳисса қўшгани учун «алМуаллим ассоний» («Иккинчи муаллим», Аристотелдан кейин), «Шарқ Арастуси» номларига сазовор бўлди. Форобий Сирдарё соҳилидаги Фороб (Ўтрор) деган жойда туркий қабилага мансуб ҳарбий хизматчи оиласида таваллуд топади. Ўша даврда Мовароуннаҳрда сомонийлар сулоласи ҳукмронлик қилаётган эди. Бўлажак файласуф бошланғич билимини Ўтрорда олгандан сўнг, ўқишини Тошкент, Самарканд ва Бухорода давом эттирди. Форобий илмини янада чуқурлаштириш мақсадида Бағдодга йўл олади. Олим йўлйўлакай Эроннинг йирик шаҳарлари Рай, Ҳамадон, Исфаҳон ва б. жойларда бўлади. Бағдодда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидан келган талаба ва олимлар тўпланган эди. Бу ерда кўзга кўринган олиму фузалолар билан танишди, юнон фалсафий мактаби, турли фан соҳалари намояндалари билан учрашиб, улардан илм сирларини ўрганди. Мас, Абу Башар Матта ибн Юнусдан (870— 940) юнон тили ва фалсафасини, Юҳанна ибн Ҳийлондан (860—Ф920) эса тиббиёт ва мантиқ илмини ўрганди. Баъзи тарихий манбаларда келтирилишича, Форобий 70 дан ортиқ тилни билган. Олим 941 й. дан Дамашкда муҳтожликда кун кечира бошлайди. Шунга қарамай илм билан шуғулланади, фалсафа ва б. фанлар соҳасида тадқиқот ишлари олиб боради. У Алеппо (Ҳалаб) ҳокими Ҳамдамид (ҳукмронлик йиллари 943—967) илтифоти ва ҳурматига эришади. У олимларнинг ҳомийси сифатида танилган эди. Ҳоким Ф. ни ўз саройига таклиф этади, лекин, у саройга бормасдан, эркин ҳаёт кечиришни маъқул кўради. Шунга қарамасдан, алломанинг Ҳалабдаги ҳаёти сермаҳсул бўлди, бу ерда ўзининг кўплаб асарларини ёзди. Форобий 949 — 950 йилларда Мисрда, сўнгра Дамашқда
2 яшайди ва шу ерда умрининг охирги кунларини ўтказади. У Дамашқцаги «Боб ассағир» қабристонига дафн этилган. Форобий ўзининг сермаҳсул илмий ижодида ўз давридаги маълум фанларнинг деярли барчасига оид асарлар яратиб, уларда фундаментал тадқиқотлар ва натижаларга эришди, фалсафанинг барча соҳалари билан шуғулланди. Форобий дунёқарашининг якунловчи қисми, сўнгги мақсади - инсон жамоаси, инсоннинг ижтимоий моҳияти, унинг кутган орзу-умидлари, исоний муносабатлар, умуминсоний қадриятларнинг устуворлигига эришилган фуқаролар жамиятини қуриш масалаларидир, деб кўрсатади М. Хайруллаев1. Форобий асарларининг кўп қисми таълим, фалсафа, билимларни ўзлаштиришнинг физиологик ва психологик асосларини назарий ўрганишга қаратилган. Унинг фикрича, сезги органлари юрак, мия инсон туғилган вақтда мавжуд бўлади, бошқа ҳамма нарсалар ақлий ва ахлоқий хусусиятлар, характер хислатлари, билим инсоннинг ўз фаолияти мобайнида ҳосил бўлади. Форобийнинг яна бир буюк хизмати шундаки, у инсонларга бахтли, тўғри яшашни уқтиради, билимларни эгаллашга ундайди. Форобий ижтимоий ҳаёт, жамият ва унинг тараққиёти масалаларида ҳам, жамият тараққиётида қадриятларнинг ўрнини кўрсатишга ҳаракат қилди, чуқур фалсафий масалаларни ўртага ташлади. У ўзининг «Фозил одамлар шаҳри» асарида ҳар бир инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади. У мазкур нарсаларни бир ўзи қўлга кирита олмайди, балки бу жараёнда ўзига ўхшаган кишиларнинг, яъни жамиятнинг ёрдамига муҳтож бўлади. етук жамият, идеал давлат ҳақидаги фикрларни ривожлантириб, аллома инсон ва инсоният тараққиётида жамият аъзоларининг биргаликда, бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилишлари лозимлигини уқтиради. Идеал жамият аъзолари эса нафақат миллий, балки умумбашарий қадриятларнинг ҳам ўрнини тўғри тушуниши, ёшларга таълим ва тарбия бериш, жараёнида миллий ва умуминсоний қадриятлар муштаракпигига эришиш керакпигини кўрсатади. Форобий инсонларни ўзаро ҳамкорликка чақиради, дунёда ягона бир бутун инсон жамоаси тузиш ҳақида орзу қилади. Албатта, бу жамоада миллий ва умумбашарий қадриятлар уйғунлигига эришилган, уларнинг интеграциялашуви интенсивлашган бўлади, дейди аллома. 2 яшайди ва шу ерда умрининг охирги кунларини ўтказади. У Дамашқцаги «Боб ассағир» қабристонига дафн этилган. Форобий ўзининг сермаҳсул илмий ижодида ўз давридаги маълум фанларнинг деярли барчасига оид асарлар яратиб, уларда фундаментал тадқиқотлар ва натижаларга эришди, фалсафанинг барча соҳалари билан шуғулланди. Форобий дунёқарашининг якунловчи қисми, сўнгги мақсади - инсон жамоаси, инсоннинг ижтимоий моҳияти, унинг кутган орзу-умидлари, исоний муносабатлар, умуминсоний қадриятларнинг устуворлигига эришилган фуқаролар жамиятини қуриш масалаларидир, деб кўрсатади М. Хайруллаев1. Форобий асарларининг кўп қисми таълим, фалсафа, билимларни ўзлаштиришнинг физиологик ва психологик асосларини назарий ўрганишга қаратилган. Унинг фикрича, сезги органлари юрак, мия инсон туғилган вақтда мавжуд бўлади, бошқа ҳамма нарсалар ақлий ва ахлоқий хусусиятлар, характер хислатлари, билим инсоннинг ўз фаолияти мобайнида ҳосил бўлади. Форобийнинг яна бир буюк хизмати шундаки, у инсонларга бахтли, тўғри яшашни уқтиради, билимларни эгаллашга ундайди. Форобий ижтимоий ҳаёт, жамият ва унинг тараққиёти масалаларида ҳам, жамият тараққиётида қадриятларнинг ўрнини кўрсатишга ҳаракат қилди, чуқур фалсафий масалаларни ўртага ташлади. У ўзининг «Фозил одамлар шаҳри» асарида ҳар бир инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади. У мазкур нарсаларни бир ўзи қўлга кирита олмайди, балки бу жараёнда ўзига ўхшаган кишиларнинг, яъни жамиятнинг ёрдамига муҳтож бўлади. етук жамият, идеал давлат ҳақидаги фикрларни ривожлантириб, аллома инсон ва инсоният тараққиётида жамият аъзоларининг биргаликда, бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилишлари лозимлигини уқтиради. Идеал жамият аъзолари эса нафақат миллий, балки умумбашарий қадриятларнинг ҳам ўрнини тўғри тушуниши, ёшларга таълим ва тарбия бериш, жараёнида миллий ва умуминсоний қадриятлар муштаракпигига эришиш керакпигини кўрсатади. Форобий инсонларни ўзаро ҳамкорликка чақиради, дунёда ягона бир бутун инсон жамоаси тузиш ҳақида орзу қилади. Албатта, бу жамоада миллий ва умумбашарий қадриятлар уйғунлигига эришилган, уларнинг интеграциялашуви интенсивлашган бўлади, дейди аллома.
3 «Бахт-саодатга эришув ҳақида» рисоласида Форобий давлатни ҳар томонлама етук, ўзида энг яхши инсоний фазилатларни намоён қилган кишилар ёрдамида бошқариш зарурлигини қайд этади. Шунингдек, у ҳар томонлама етук аҳолини илм ва маърифатга олиб борувчи идеал жамият ҳақида фикрни олға суради. «Фозил одамлар шаҳри» асарида у давлатни бошқараётган шахс, ҳоким Оллоҳдан бошқа ҳеч кимга бўйсунмаслиги кераклигини уқтириб, давлат бошлиғи эга бўлиши керак бўлган ўн икки фазилат ҳақида қимматли фикрлар билдирган. Аллома таъкидлаганидек, давлатни бошқараётган киши аввало, соғлом бўлиши, ўзига юкланган вазифаларни бажаришда бирор нуқсон халал бермаслиги лозим. Иккинчидан, шаҳар ҳокими табиатан нозик фаросатли бўлиб, суҳбатдошининг сўзларини, фикрларини тез тушуниб, илғаб олиши зарур. У англаган, кўрган, эшитган, идрок қилган нарсаларини хотирасида тўлиқ сақлаб қолиши керак, яъни хотираси ўта кучли кишигина шаҳарга ҳоким бўлиши мумкин. Ундай киши, юқоридагилардан ташқари, билим, маърифатга ҳавасли, ўқиш-ўрганишдан асло чарчамайдиган, таом ейишда, ичкиликда ўзини тия биладиган, ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгўй одамларни севадиган, ёмонлардан жирканадиган бўлиши лозим. У ўз қадрини билувчи, номус ва ориятли, улуғ, олий ишларга интиладиган, мол-дунё кетидан қувмайдиган, табиатан адолатларвар, жабрланганларга мадад берадиган бўлиб, ўзи зарур деб ҳисоблаган чора-тадбирларни амалга оширишда қатъият, сабот, журъат ва жасоратлик кўрсатиши, қўрқоқликка йўл қўймаслиги зарур. Хулоса қилиб айтганда, ўрта асрларнинг буюк мутафаккири, улуғ ватандошимиз Абу Наср Форобий ўзининг сермуҳсул ижодида барча соҳаларда қилган ижодида алоҳида эътибор билан жамиятни ўрганди. У инсон ва инсоният бахтли яшаши учун юксак ахлоқий фазилатларга эга бўлиши, шунингдек, миллий ва умуминсоний қадриятларга амал қилиб яшаши лозимлигини асослаб берди, инсон, унинг ҳаёти энг олий қадрият эканлигини, унинг манфаатларини ёқлаш ҳар қандай жамиятнинг энг биринчи вазифаси эканлигини кўрсатди. Президентимиз И.Каримов ҳақли таъкидлаганидек, «Миллий тараққиётимизнинг тақдири олий қадрият саналган инсон, унинг эркинликлари, ҳуқуқлари ҳамда манфаатлари таъминланганлигига, мустақил фикрлаши, ақлий заковат билан руҳиймаънавий салоҳиятни ўзида уйғунлаштира олишига кўп жиҳатдан боғлиқдир». 3 «Бахт-саодатга эришув ҳақида» рисоласида Форобий давлатни ҳар томонлама етук, ўзида энг яхши инсоний фазилатларни намоён қилган кишилар ёрдамида бошқариш зарурлигини қайд этади. Шунингдек, у ҳар томонлама етук аҳолини илм ва маърифатга олиб борувчи идеал жамият ҳақида фикрни олға суради. «Фозил одамлар шаҳри» асарида у давлатни бошқараётган шахс, ҳоким Оллоҳдан бошқа ҳеч кимга бўйсунмаслиги кераклигини уқтириб, давлат бошлиғи эга бўлиши керак бўлган ўн икки фазилат ҳақида қимматли фикрлар билдирган. Аллома таъкидлаганидек, давлатни бошқараётган киши аввало, соғлом бўлиши, ўзига юкланган вазифаларни бажаришда бирор нуқсон халал бермаслиги лозим. Иккинчидан, шаҳар ҳокими табиатан нозик фаросатли бўлиб, суҳбатдошининг сўзларини, фикрларини тез тушуниб, илғаб олиши зарур. У англаган, кўрган, эшитган, идрок қилган нарсаларини хотирасида тўлиқ сақлаб қолиши керак, яъни хотираси ўта кучли кишигина шаҳарга ҳоким бўлиши мумкин. Ундай киши, юқоридагилардан ташқари, билим, маърифатга ҳавасли, ўқиш-ўрганишдан асло чарчамайдиган, таом ейишда, ичкиликда ўзини тия биладиган, ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгўй одамларни севадиган, ёмонлардан жирканадиган бўлиши лозим. У ўз қадрини билувчи, номус ва ориятли, улуғ, олий ишларга интиладиган, мол-дунё кетидан қувмайдиган, табиатан адолатларвар, жабрланганларга мадад берадиган бўлиб, ўзи зарур деб ҳисоблаган чора-тадбирларни амалга оширишда қатъият, сабот, журъат ва жасоратлик кўрсатиши, қўрқоқликка йўл қўймаслиги зарур. Хулоса қилиб айтганда, ўрта асрларнинг буюк мутафаккири, улуғ ватандошимиз Абу Наср Форобий ўзининг сермуҳсул ижодида барча соҳаларда қилган ижодида алоҳида эътибор билан жамиятни ўрганди. У инсон ва инсоният бахтли яшаши учун юксак ахлоқий фазилатларга эга бўлиши, шунингдек, миллий ва умуминсоний қадриятларга амал қилиб яшаши лозимлигини асослаб берди, инсон, унинг ҳаёти энг олий қадрият эканлигини, унинг манфаатларини ёқлаш ҳар қандай жамиятнинг энг биринчи вазифаси эканлигини кўрсатди. Президентимиз И.Каримов ҳақли таъкидлаганидек, «Миллий тараққиётимизнинг тақдири олий қадрият саналган инсон, унинг эркинликлари, ҳуқуқлари ҳамда манфаатлари таъминланганлигига, мустақил фикрлаши, ақлий заковат билан руҳиймаънавий салоҳиятни ўзида уйғунлаштира олишига кўп жиҳатдан боғлиқдир».
4 Мавжуд маълумотларга қараганда, Форобий 160 дан ортиқ асар ёзган. Лекин уларнинг аксарияти бизгача етиб келмаган. Шунга қарамай, мавжуд рисолаларининг ўзиёқ унинг бугок олим эканлигидан далолат беради. Форобийнинг асосий асарлари: 1. «Фалсафани ўрганишдан олдин нимани билиш кераклиги тўғрисида» 2. «Фалсафий саволлар ва уларга жавоблар» 3. «Энциклопедиядан мантиқ бўлимининг бир қисми» 4. «Талиқот» (шарҳлар) 5. «Инсон аъзолари ҳақида рисола» 6. «Бўшлиқ ҳақида мақола» 7. «Донолик асослари» 8. «Фалсафанинг маъноси ва келиб чиқиши» 9. «Ҳайвон аъзолари, функцияси ва потенцияси» 10. «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима» 11. «Мантиқ илмига кириш 12. «Илмларнинг келиб чиқиши ҳақида» 13. «Мусиқа ҳақида катта китоб» 14. «Бахтсаодатга эришув ҳақида», 15. «Масалалар моҳияти» 16. «Буюк кишиларнинг нақллари» 17. «Иҳсо алулум», «Ҳикмат маънолари» 18. «Ақл тўғрисида» 19. «Илмлар ва санъатлар фазилати» 20. «Қонунлар ҳақида китоб» 21. «Субстанция ҳақида сўз» 22. «Фалак ҳаракатининг доимийлиги ҳақида» 23. «Шеър ва қофиялар ҳақида сўз», 24. «Риторика ҳақида китоб» 25. «Ҳажм ва миқдор ҳақида сўз» 26. «Мусиқа ҳақида сўз» 27. «Физика усуллари ҳақида китоб» 28. «Фазилатли хулқлар» 29. «Фозил шаҳар аҳолисининг фикрлари» 30. «Жисмлар ва акциденцияларнинг ибтидоси ҳақида» 31. «Аристотель «Метафизика» китобининг мақсади тўғрисида» ва б. Ф. Асарлари 20-а. нинг 70—80-й. ларида Тошкент ва Олмаотада «Фалсафий рисолалар», «Мантиқий рисолалар», «Математик 4 Мавжуд маълумотларга қараганда, Форобий 160 дан ортиқ асар ёзган. Лекин уларнинг аксарияти бизгача етиб келмаган. Шунга қарамай, мавжуд рисолаларининг ўзиёқ унинг бугок олим эканлигидан далолат беради. Форобийнинг асосий асарлари: 1. «Фалсафани ўрганишдан олдин нимани билиш кераклиги тўғрисида» 2. «Фалсафий саволлар ва уларга жавоблар» 3. «Энциклопедиядан мантиқ бўлимининг бир қисми» 4. «Талиқот» (шарҳлар) 5. «Инсон аъзолари ҳақида рисола» 6. «Бўшлиқ ҳақида мақола» 7. «Донолик асослари» 8. «Фалсафанинг маъноси ва келиб чиқиши» 9. «Ҳайвон аъзолари, функцияси ва потенцияси» 10. «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима» 11. «Мантиқ илмига кириш 12. «Илмларнинг келиб чиқиши ҳақида» 13. «Мусиқа ҳақида катта китоб» 14. «Бахтсаодатга эришув ҳақида», 15. «Масалалар моҳияти» 16. «Буюк кишиларнинг нақллари» 17. «Иҳсо алулум», «Ҳикмат маънолари» 18. «Ақл тўғрисида» 19. «Илмлар ва санъатлар фазилати» 20. «Қонунлар ҳақида китоб» 21. «Субстанция ҳақида сўз» 22. «Фалак ҳаракатининг доимийлиги ҳақида» 23. «Шеър ва қофиялар ҳақида сўз», 24. «Риторика ҳақида китоб» 25. «Ҳажм ва миқдор ҳақида сўз» 26. «Мусиқа ҳақида сўз» 27. «Физика усуллари ҳақида китоб» 28. «Фазилатли хулқлар» 29. «Фозил шаҳар аҳолисининг фикрлари» 30. «Жисмлар ва акциденцияларнинг ибтидоси ҳақида» 31. «Аристотель «Метафизика» китобининг мақсади тўғрисида» ва б. Ф. Асарлари 20-а. нинг 70—80-й. ларида Тошкент ва Олмаотада «Фалсафий рисолалар», «Мантиқий рисолалар», «Математик
5 рисолалар», «Ижтимоийахлоқий рисолалар», «Тадқиқотлар ва таржималар» номлари остида рус тилида нашр этилган. Форобий илк ўрта асрда, Шарқ Уйғониш даврида ижод этди. Бу давр ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши, ҳунармандчилик, ирригация иншоотларининг юксалиши, янги шаҳарларнинг бунёд этилиши, маданий ва маънавий ҳаётнинг равнақ топиши б-н ажралиб туради. 9—10-а. ларда ички ва ташқи савдо кучайди, айниқса, Ҳиндистон, Хитой, Византия, Африка мамлакатлари билан алоқа йўлга қўйилди. Бу давр қарамақаршилик ва адоватлардан холи эмас эди. Форобийнинг фалсафий қарашларида ўша даврнинг ютуқ ва камчиликлари, мураккаб ва зиддиятли жиҳатлари ўз ифодасини топди. Олимнинг илмфан олдидаги хизматларидан бири унинг юнон мутафаккирлари асарларини шархлаганлиги ва уларни янги ғоялар билан бойитганлигидир. Аллома, энг аввало, Арасту асарларига шарҳлар битган, унинг натурфалсафий ғояларининг тарғиботчиси ва давомчиси сифатида танилган. Форобий, шунингдек, Афлотун, Александр Афродизийский, Евклид, Птолемей, Порфирий асарларига ҳам mapjyiap ёзганлиги маълум. Булардан ташқари, Гиппократ, Эпикур, Анаксагор, Диоген, Хрисипп, Аристипп, Суқрот, Зенон асарларидан хабардор бўлган ҳамда эпикурчилар, стоиклар, пифагорчилар, киниклар мактабларини яхши билган. Форобий ўрта асрда мукаммал ҳисобланган илмлар таснифини яратди. У «Илмларнинг келиб чиқиши ҳақида», «Илмларнинг таснифи ҳақида» номли рисолаларида ўша даврда маълум бўлган 30 га яқин илм соҳасининг тавсифи ва тафсилотини баён қилиб берди. Мутафаккир табиат ва инсон организмига хос бўлган табиий жараёнларни ўрганувчи илм соҳаларини биринчи ўринга қўйди. Форобий илмларни қуйидагича таснифлайди: 1) тил ҳақидаги илм (грамматика, орфография, шеърият, тўғри ёзув ва б. ни ўз ичига олади); 2) мантиқ (8 бўлимдан иборат бўлиб, тушунча, муҳокама, хулоса, силлогистика, диалектика, софистика ва б. ни ўз ичига олади); 3) мат. (арифметика, геом., астрономия, механика, оптика, сайёралар, мусиқа ва оғирлик ҳақидаги илмдан иборат); 4) табиий илмлар, илоҳий илмлар ёки метафизика; 5) шаҳар ҳақидаги илм (сиёсий илм, фиқҳ, пед., ахлоқшунослик ва калом киради). Форобий фанларни таснифлашда борлиқ хусусиятларининг таҳлилидан ва уларнинг фанда акс этишидан келиб чиқади. Унинг таснифи, энг аввало, табиатни, тафаккур ва нутқни, тил ва мантиқни ўрганишга қаратилган эди. 5 рисолалар», «Ижтимоийахлоқий рисолалар», «Тадқиқотлар ва таржималар» номлари остида рус тилида нашр этилган. Форобий илк ўрта асрда, Шарқ Уйғониш даврида ижод этди. Бу давр ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши, ҳунармандчилик, ирригация иншоотларининг юксалиши, янги шаҳарларнинг бунёд этилиши, маданий ва маънавий ҳаётнинг равнақ топиши б-н ажралиб туради. 9—10-а. ларда ички ва ташқи савдо кучайди, айниқса, Ҳиндистон, Хитой, Византия, Африка мамлакатлари билан алоқа йўлга қўйилди. Бу давр қарамақаршилик ва адоватлардан холи эмас эди. Форобийнинг фалсафий қарашларида ўша даврнинг ютуқ ва камчиликлари, мураккаб ва зиддиятли жиҳатлари ўз ифодасини топди. Олимнинг илмфан олдидаги хизматларидан бири унинг юнон мутафаккирлари асарларини шархлаганлиги ва уларни янги ғоялар билан бойитганлигидир. Аллома, энг аввало, Арасту асарларига шарҳлар битган, унинг натурфалсафий ғояларининг тарғиботчиси ва давомчиси сифатида танилган. Форобий, шунингдек, Афлотун, Александр Афродизийский, Евклид, Птолемей, Порфирий асарларига ҳам mapjyiap ёзганлиги маълум. Булардан ташқари, Гиппократ, Эпикур, Анаксагор, Диоген, Хрисипп, Аристипп, Суқрот, Зенон асарларидан хабардор бўлган ҳамда эпикурчилар, стоиклар, пифагорчилар, киниклар мактабларини яхши билган. Форобий ўрта асрда мукаммал ҳисобланган илмлар таснифини яратди. У «Илмларнинг келиб чиқиши ҳақида», «Илмларнинг таснифи ҳақида» номли рисолаларида ўша даврда маълум бўлган 30 га яқин илм соҳасининг тавсифи ва тафсилотини баён қилиб берди. Мутафаккир табиат ва инсон организмига хос бўлган табиий жараёнларни ўрганувчи илм соҳаларини биринчи ўринга қўйди. Форобий илмларни қуйидагича таснифлайди: 1) тил ҳақидаги илм (грамматика, орфография, шеърият, тўғри ёзув ва б. ни ўз ичига олади); 2) мантиқ (8 бўлимдан иборат бўлиб, тушунча, муҳокама, хулоса, силлогистика, диалектика, софистика ва б. ни ўз ичига олади); 3) мат. (арифметика, геом., астрономия, механика, оптика, сайёралар, мусиқа ва оғирлик ҳақидаги илмдан иборат); 4) табиий илмлар, илоҳий илмлар ёки метафизика; 5) шаҳар ҳақидаги илм (сиёсий илм, фиқҳ, пед., ахлоқшунослик ва калом киради). Форобий фанларни таснифлашда борлиқ хусусиятларининг таҳлилидан ва уларнинг фанда акс этишидан келиб чиқади. Унинг таснифи, энг аввало, табиатни, тафаккур ва нутқни, тил ва мантиқни ўрганишга қаратилган эди.
6 Форобийга кура, илмларнинг таснифидан мақсад ҳақиқатни ўрганиш ва тасдиқлашдан, уни ёлғондан фарқлашдан иборат. Олимнинг фикрича, фанлар ва умуман билимлар борлиқдан келиб чиқиб, борлиқни узоқ вақт ўрганиш асосида тўпланиб боради. Турли илмлар бир-бирини инкор қилмайди, балки ўзаро бир-бири билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Улар дунёни идрок қилишга ва инсонларнкнг бахтсаодатга эришишига қаратилгандир. Форобийнинг фанлар таснифида табиий ва ижтимоий фанлар ўз вазифасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Мас, математика, табиатшунослик ва метафизика илмлари инсон ақлзаковатини бойитишга хизмат қилади, грамматика, шеърият ва мантиқ эса фанлардан тўғри фойдаланишни, билимларни бошқаларга тўғри тушунтириш, яъни аклий тарбия учун хизмат қилади. Сиёсат, ахлоқшунослик ва пед. га овд билимлар кишиларнинг жамоага бирлашуви, ижтимоий ҳаётнинг қонун ва қоидаларини ўргатади. Хуллас, Форобийнинг илмлар таснифи тўғрисидаги маълумоти ўрта асрда турли фанларнинг ривожида муҳим аҳамиятга эга бўлди, кейинги даврларда яшаган олимлар учун қўлланма вазифасини ўтади. Форобийнинг онтологик қарашлари. Мутафаккир борлиқ муаммосини «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин» таълимотидан келиб чиққан ҳолда тушунтиради. Унингча, «вужуди вожиб» барча мавжуд ёки пайдо бўлиши мумкин бўлган нарса, жисм ва моддаларнинг биринчи сабабчисидир. Форобий худога биринчи сабаб, биринчи моҳият, деб таъриф беради. Худо биринчи сабаб сифатида бошқа сабаб ва турткига мухтож эмас. У яратади, лекин бошка нарсалар томонидан яратилмайди. Аллоҳнинг зотига қарамақаршилик, зиддият, турли нуқсонлар, беқарорлик ва б. жараёнлар хос эмас. «Вужуди мумкин» эса барча яратилган, мавжуд бўлган ва яратилажак нарса ва ашёларни англатади. Форобий табиат, ашё ва жисмлар турли шакллари муайян изчиллик ва зарурият бўйича юз берадиган тадрижий жараёнлар асосида пайдо бўлади, деб ҳисоблайди. Бутун мавжудотни сабабоқибат нуқтаи назаридан 6 даража (сабаб)га бўлади: худо — биринчи сабаб; иккинчи сабаб эса осмон жинслари, сўнг фаол ақл, жон (аннафс), шакл (ассурат), модда ёки ашёлар (алмодда). Худо— вожибул вужуд, яъни зарурий мавжудлик бўлса, крлганлари — вужуди мумкин, яъни имконий мавжуд нарсалардир. Булар бир-бири билан сабабий боғланган. Худо, яъни «вужуди вожиб» биринчи бўлиб ақгш фаолни яратади. Акл эса ҳар бир сайёрага хос аклни яратади. Энг сўнгги самовий ақл натижасида Ердаги ақлруҳ ва барча моддий жисмлар, яъни 4 унсур: тупроқ, ҳаво, олов, сув пайдо бўлади. 4 унсурдан эса наботот одами, ҳайвонот олами, инсон зоти ва нотирик табиат вужудга келади. Органик оламга ўсимлик руҳи, ҳайвоний руҳ ва инсоний руҳ хосдир. Жисмларга ҳаракат хос бўлиб, улар 6 Форобийга кура, илмларнинг таснифидан мақсад ҳақиқатни ўрганиш ва тасдиқлашдан, уни ёлғондан фарқлашдан иборат. Олимнинг фикрича, фанлар ва умуман билимлар борлиқдан келиб чиқиб, борлиқни узоқ вақт ўрганиш асосида тўпланиб боради. Турли илмлар бир-бирини инкор қилмайди, балки ўзаро бир-бири билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Улар дунёни идрок қилишга ва инсонларнкнг бахтсаодатга эришишига қаратилгандир. Форобийнинг фанлар таснифида табиий ва ижтимоий фанлар ўз вазифасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Мас, математика, табиатшунослик ва метафизика илмлари инсон ақлзаковатини бойитишга хизмат қилади, грамматика, шеърият ва мантиқ эса фанлардан тўғри фойдаланишни, билимларни бошқаларга тўғри тушунтириш, яъни аклий тарбия учун хизмат қилади. Сиёсат, ахлоқшунослик ва пед. га овд билимлар кишиларнинг жамоага бирлашуви, ижтимоий ҳаётнинг қонун ва қоидаларини ўргатади. Хуллас, Форобийнинг илмлар таснифи тўғрисидаги маълумоти ўрта асрда турли фанларнинг ривожида муҳим аҳамиятга эга бўлди, кейинги даврларда яшаган олимлар учун қўлланма вазифасини ўтади. Форобийнинг онтологик қарашлари. Мутафаккир борлиқ муаммосини «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин» таълимотидан келиб чиққан ҳолда тушунтиради. Унингча, «вужуди вожиб» барча мавжуд ёки пайдо бўлиши мумкин бўлган нарса, жисм ва моддаларнинг биринчи сабабчисидир. Форобий худога биринчи сабаб, биринчи моҳият, деб таъриф беради. Худо биринчи сабаб сифатида бошқа сабаб ва турткига мухтож эмас. У яратади, лекин бошка нарсалар томонидан яратилмайди. Аллоҳнинг зотига қарамақаршилик, зиддият, турли нуқсонлар, беқарорлик ва б. жараёнлар хос эмас. «Вужуди мумкин» эса барча яратилган, мавжуд бўлган ва яратилажак нарса ва ашёларни англатади. Форобий табиат, ашё ва жисмлар турли шакллари муайян изчиллик ва зарурият бўйича юз берадиган тадрижий жараёнлар асосида пайдо бўлади, деб ҳисоблайди. Бутун мавжудотни сабабоқибат нуқтаи назаридан 6 даража (сабаб)га бўлади: худо — биринчи сабаб; иккинчи сабаб эса осмон жинслари, сўнг фаол ақл, жон (аннафс), шакл (ассурат), модда ёки ашёлар (алмодда). Худо— вожибул вужуд, яъни зарурий мавжудлик бўлса, крлганлари — вужуди мумкин, яъни имконий мавжуд нарсалардир. Булар бир-бири билан сабабий боғланган. Худо, яъни «вужуди вожиб» биринчи бўлиб ақгш фаолни яратади. Акл эса ҳар бир сайёрага хос аклни яратади. Энг сўнгги самовий ақл натижасида Ердаги ақлруҳ ва барча моддий жисмлар, яъни 4 унсур: тупроқ, ҳаво, олов, сув пайдо бўлади. 4 унсурдан эса наботот одами, ҳайвонот олами, инсон зоти ва нотирик табиат вужудга келади. Органик оламга ўсимлик руҳи, ҳайвоний руҳ ва инсоний руҳ хосдир. Жисмларга ҳаракат хос бўлиб, улар
7 ўзаро бир-бири б-н боғланган. Шундай қилиб, Форобийнинг борлиқ ҳақидаги таълимоти кейинги даврларда ҳурфикрликнинг кенг қулоч ёзишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Форобийнинг гносеологик қарашлари, яъни билиш ҳақидаги таълимоти ижтимоийфалсафий фикр ривожи тарихида алоҳида ўринни эгаллайди. Олимнинг бу борадаги фикрлари унинг «Мантиқ тўғрисида рисолага муқаддима», «Мантиққа кириш», «Акл тўғрисида», «Фалсафанинг маъноси ва келиб чиқиши» ва б. асарларида тахлил қилиб берилган. Мутафаккир инсон Ер юзидаги олий мавжудот эканлигини таъкидлаб, унинг қобилияти, теваракатрофдаги нарса ва ҳодисаларни идрок қилиш кучига катта баҳо беради. Форобий ўз асарларида билиш шакллари, инсоннинг руҳий ҳолати, жон ва тананинг ўзаро муносабати, мантиқий фикрлаш тўғрисидаги мулоҳазаларини билдиради. Унинг айтишича, инсоннинг билиш, руҳий қобилиятларини мия бошқаради, юрак эса барча аъзоларни ҳаёт учун зарур бўлган қон билан таъминловчи марказ вазифасини бажаради. Форобий «Илм ва санъатнинг фазилатлари ҳақида» китобида табиатни билишнинг чексизлигини, билим билмасликдан билишга, сабабиятни билишдан оқибатни билишга, акциденция (алараз)дан субстанция (жавҳар) га қараб боришни уқтиради. Инсон воқеликни идрок, сезги, хотира, тасаввур, мантиқий тафаккур, акл, нутқ ва б. восита ҳамда усуллар орқали била олади. Олим ҳиссий ва аклий билиш мавжудлигини, улар бир-биридан фарқ қилишини ҳам айтиб ўтади. Ҳиссий билишда сезги аъзолари ёрдамида ашёлар, нарса ва ҳодисаларнинг муайян сифатлари билиб олинади. Шу билан бирга, сезги орқали нарса ва буюмларнинг муҳим бўлмаган томонлари ҳам идрок қилинади. Ақл орқали эса буюм сифатларини мавҳумлаштириш орқали унинг моҳияти ва умумий томонлари билинади. Форобий ақлни, бир томондан, руҳий қувват, яъни туғма, 2томондан, таълимтарбиянинг маҳсули эканлигини таъкидлайди. Форобий давлатни бошқаришда, қонунларга амал қилишда, кишилараро муносабатда, ахлоқ ва хулқодоб қоидаларига риоя қилишда, таълимтарбияда акл ҳукмидан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилиш керак, деб ҳисоблайди. Форобийнинг қимматли фикрларидан бири унинг дунёвий руҳ ва дунёвий ақл, уларнинг барҳаётлиги ҳақидаги таълимотнинг талқинидир. Мутафаккирнинг назарида кишининг руҳи ва ақли ўлганидан кейин йўқ бўлиб кетмайди, балки дунёвий руҳ ва акл билан қўшилади. Демак, одамнинг руҳи ва акли абадийликка кетади. Лекин улар ҳеч вақт қайтиб келмайди ва намоён бўлмайди. Улар танани ташлаб кетгандан сўнг бир бутунликни ташкил этади, акл ва руҳ яшаш давомида орттирган барча маънавий бойлик тўпланиб барҳаёт дунёвий руҳ ва аклни 7 ўзаро бир-бири б-н боғланган. Шундай қилиб, Форобийнинг борлиқ ҳақидаги таълимоти кейинги даврларда ҳурфикрликнинг кенг қулоч ёзишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Форобийнинг гносеологик қарашлари, яъни билиш ҳақидаги таълимоти ижтимоийфалсафий фикр ривожи тарихида алоҳида ўринни эгаллайди. Олимнинг бу борадаги фикрлари унинг «Мантиқ тўғрисида рисолага муқаддима», «Мантиққа кириш», «Акл тўғрисида», «Фалсафанинг маъноси ва келиб чиқиши» ва б. асарларида тахлил қилиб берилган. Мутафаккир инсон Ер юзидаги олий мавжудот эканлигини таъкидлаб, унинг қобилияти, теваракатрофдаги нарса ва ҳодисаларни идрок қилиш кучига катта баҳо беради. Форобий ўз асарларида билиш шакллари, инсоннинг руҳий ҳолати, жон ва тананинг ўзаро муносабати, мантиқий фикрлаш тўғрисидаги мулоҳазаларини билдиради. Унинг айтишича, инсоннинг билиш, руҳий қобилиятларини мия бошқаради, юрак эса барча аъзоларни ҳаёт учун зарур бўлган қон билан таъминловчи марказ вазифасини бажаради. Форобий «Илм ва санъатнинг фазилатлари ҳақида» китобида табиатни билишнинг чексизлигини, билим билмасликдан билишга, сабабиятни билишдан оқибатни билишга, акциденция (алараз)дан субстанция (жавҳар) га қараб боришни уқтиради. Инсон воқеликни идрок, сезги, хотира, тасаввур, мантиқий тафаккур, акл, нутқ ва б. восита ҳамда усуллар орқали била олади. Олим ҳиссий ва аклий билиш мавжудлигини, улар бир-биридан фарқ қилишини ҳам айтиб ўтади. Ҳиссий билишда сезги аъзолари ёрдамида ашёлар, нарса ва ҳодисаларнинг муайян сифатлари билиб олинади. Шу билан бирга, сезги орқали нарса ва буюмларнинг муҳим бўлмаган томонлари ҳам идрок қилинади. Ақл орқали эса буюм сифатларини мавҳумлаштириш орқали унинг моҳияти ва умумий томонлари билинади. Форобий ақлни, бир томондан, руҳий қувват, яъни туғма, 2томондан, таълимтарбиянинг маҳсули эканлигини таъкидлайди. Форобий давлатни бошқаришда, қонунларга амал қилишда, кишилараро муносабатда, ахлоқ ва хулқодоб қоидаларига риоя қилишда, таълимтарбияда акл ҳукмидан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилиш керак, деб ҳисоблайди. Форобийнинг қимматли фикрларидан бири унинг дунёвий руҳ ва дунёвий ақл, уларнинг барҳаётлиги ҳақидаги таълимотнинг талқинидир. Мутафаккирнинг назарида кишининг руҳи ва ақли ўлганидан кейин йўқ бўлиб кетмайди, балки дунёвий руҳ ва акл билан қўшилади. Демак, одамнинг руҳи ва акли абадийликка кетади. Лекин улар ҳеч вақт қайтиб келмайди ва намоён бўлмайди. Улар танани ташлаб кетгандан сўнг бир бутунликни ташкил этади, акл ва руҳ яшаш давомида орттирган барча маънавий бойлик тўпланиб барҳаёт дунёвий руҳ ва аклни
8 ташкил этади. Мутафаккирнинг бу таълимотида дунёнинг абадийлиги, инсон зотининг ўлмаслиги, инсон билимлари ва ақлининг узлуксизлиги, инсоният маънавий маданиятининг тараққиёти ҳақидаги пурмаъно ғоялар мавжуд. Унинг талқинида аклий билиш коинот акли ёрдамида ҳақиқий илмга айланади. Форобий билишнинг рационал усулини асослаган буюк мутафаккирдир. У фалсафий тараққиётда, кузатув, баҳсмунозара, билиш усуллари, ҳиссий мушоҳада тўғрисида ўз даври учун эътиборга молик фикрларни илгари сурди. Олим мантиқ илмига бағишланган бир неча рисолаларнинг муаллифидир. «Мантиқ илмига кириш», «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима», «Шеърият санъати қонунлари ҳақида рисола», «Катагурийас» китоби ёки «Категориялар», «Эйсагоге» китоби ёки «Кириш» ва б. шулар жумласига киради. Форобий мантиқ илмининг моҳияти ва вазифаси ҳақида «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима» асарида шундай дейди: «Бу шундай бир санъатки, у ҳар доим одам нотикликда адашиб қоладиган бўлса, тўғри фикрлашга олиб келувчи ва ақл ёрдамида бирор бир хулоса қилинадиган бўлса, хатоларнинг олдини олувчи нарсаларни ўз ичига олади. Унинг аклга нисбатан муносабати грамматика санъатининг тилга нисбатан муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тўғрилагани каби, мантиқ илми ҳам хато келиб чиқиши мумкин бўлган жойда тафаккурни тўғри йўлдан олиб бориш учун аклни тўғрилаб туради». Форобий мантиқ илмининг шакллари: тушунча, муҳокама, хулоса, исбот ва б. ни таҳлил қилади. У индукция, дедукция ва силлогизм (қиёслаш) ҳақида батафсил маълумот беради. Олим ўзининг «Мантиқ илмига кириш» асарида эса ҳеч қандай далилисботсиз билинадиган фикрларни 4 га тақсимлайди: мақбулот (яъни мақбул бўлган фикрлар); машҳурот (яъни, машҳур бўлган); маҳсулот (яъни сезиш ва идрок натижасида бўлган); бошланғич маъқулот (яъни билимтушунчалар). Форобий уларнинг ҳар бирини муфассал тасвирлайди. Олим мантиқ илми ва унинг мақсад ҳамда вазифалари, воқеликни билишдаги ўрнини аниқ кўрсатиб бера олган. Форобийнинг мантиқ илми ҳақидаги қарашлари хрзир ҳам аҳамиятини йўқотгани йўқ, улар олий ўқув юртларида қўлланма вазифасини ўтамоқда. Форобий дунёқарашида ижтимоийсиёсий ва ахлоқий фикрлар ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Алломанинг «Бахтсаодатга эришув ҳақида», «Фозил шаҳар аҳолисининг фикрлари», «Бахтсаодатга эришув йўллари ҳақида рисола», «Буюк кишиларнинг нақллари», «Мусиқа ҳақида катта китоб», «Фуқаролик сиёсати» ва б. асарлари жамият ва уни бошқариш, ахлоқодоб ва таълимтарбия масалаларига бағишланган. 8 ташкил этади. Мутафаккирнинг бу таълимотида дунёнинг абадийлиги, инсон зотининг ўлмаслиги, инсон билимлари ва ақлининг узлуксизлиги, инсоният маънавий маданиятининг тараққиёти ҳақидаги пурмаъно ғоялар мавжуд. Унинг талқинида аклий билиш коинот акли ёрдамида ҳақиқий илмга айланади. Форобий билишнинг рационал усулини асослаган буюк мутафаккирдир. У фалсафий тараққиётда, кузатув, баҳсмунозара, билиш усуллари, ҳиссий мушоҳада тўғрисида ўз даври учун эътиборга молик фикрларни илгари сурди. Олим мантиқ илмига бағишланган бир неча рисолаларнинг муаллифидир. «Мантиқ илмига кириш», «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима», «Шеърият санъати қонунлари ҳақида рисола», «Катагурийас» китоби ёки «Категориялар», «Эйсагоге» китоби ёки «Кириш» ва б. шулар жумласига киради. Форобий мантиқ илмининг моҳияти ва вазифаси ҳақида «Мантиқ тўғрисидаги рисолага муқаддима» асарида шундай дейди: «Бу шундай бир санъатки, у ҳар доим одам нотикликда адашиб қоладиган бўлса, тўғри фикрлашга олиб келувчи ва ақл ёрдамида бирор бир хулоса қилинадиган бўлса, хатоларнинг олдини олувчи нарсаларни ўз ичига олади. Унинг аклга нисбатан муносабати грамматика санъатининг тилга нисбатан муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тўғрилагани каби, мантиқ илми ҳам хато келиб чиқиши мумкин бўлган жойда тафаккурни тўғри йўлдан олиб бориш учун аклни тўғрилаб туради». Форобий мантиқ илмининг шакллари: тушунча, муҳокама, хулоса, исбот ва б. ни таҳлил қилади. У индукция, дедукция ва силлогизм (қиёслаш) ҳақида батафсил маълумот беради. Олим ўзининг «Мантиқ илмига кириш» асарида эса ҳеч қандай далилисботсиз билинадиган фикрларни 4 га тақсимлайди: мақбулот (яъни мақбул бўлган фикрлар); машҳурот (яъни, машҳур бўлган); маҳсулот (яъни сезиш ва идрок натижасида бўлган); бошланғич маъқулот (яъни билимтушунчалар). Форобий уларнинг ҳар бирини муфассал тасвирлайди. Олим мантиқ илми ва унинг мақсад ҳамда вазифалари, воқеликни билишдаги ўрнини аниқ кўрсатиб бера олган. Форобийнинг мантиқ илми ҳақидаги қарашлари хрзир ҳам аҳамиятини йўқотгани йўқ, улар олий ўқув юртларида қўлланма вазифасини ўтамоқда. Форобий дунёқарашида ижтимоийсиёсий ва ахлоқий фикрлар ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Алломанинг «Бахтсаодатга эришув ҳақида», «Фозил шаҳар аҳолисининг фикрлари», «Бахтсаодатга эришув йўллари ҳақида рисола», «Буюк кишиларнинг нақллари», «Мусиқа ҳақида катта китоб», «Фуқаролик сиёсати» ва б. асарлари жамият ва уни бошқариш, ахлоқодоб ва таълимтарбия масалаларига бағишланган.