ADABIY NUTQ VA UNING USLUBLARI REJA: “1.Uslubiyat. Nutq uslublari. 2. Ilmiy, badiiy, so`zlashuv, rasmiy-idoraviy, publitsistik uslublar va ularning uslubiy xususiyatlari. 3.Uslubni yaratuvchi leksik, fonetik, sintaktik vositalar. Tayanch so‘zlar: Ilmiy, badiiy, so`zlashuv, rasmiy-idoraviy, publitsistik, Vatan, vatanparvar, tinchlik, jasorat, qahramonlik, totuvlik, taraqqiyot, matonat, kuch, quvvat, ma’naviyat, erk, ozodlik, ona, yer, zamin. Mavzuning qisqacha bayoni O‘zbek tilshunosligining nisbatan yangi sohasi sanaladigan stilistika – uslubshunoslik til birliklarining aloqa vositasi sifatida muomala jarayonida turli soha va vaziyatda qo‘llanishi, nutqni tashkil qilish qonuniyatlari, til tizimidagi barcha vositalarning nutq jarayonidagi imkoniyatlari va ma’no nozikliklarini aniqlash bilan shug‘ullanadi. «Stilistika – tilda mavjud bo‘lgan barcha vositalar – leksik, grammatik, fonetik vositalardan nutqda qanday foydalanish zarurligini, ma’lum bir tipdagi forma, so‘z va konstruksiyalardan qaysi birini qo‘llash muvofiq ekanini, yaxshi va eng muvofiq vositasini tavsiya etadi, norma qilib belgilaydi, nutqning turli stilistik qatlamlarida qo‘llanadigan vositalarni belgilab beradi. Shunga ko‘ra, stilistika so‘z san’ati, ifoda vositalar haqidagi alohida bir fandir». Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo`limi bo`lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo`llanish yo`llari, lug`aviy, frazeologik va grammatik birliklarning qo`llanish xususiyatlari o`rganiladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma`lum bir sohada qo`llanadigan, bir qancha o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan ko`rinishi adabiy til uslubi deyiladi. Uslub orqali so`zlovchi shaxs narsalarga, voqealarga shaxsiy munosabatini aks ettiradi. Аdаbiy tilning ijtimоiy hаyotning mа’lum sоhаsi dоirаsidа qo‘llаnilаdigаn ko‘rinishi nutq uslublаri dеyilаdi. Nutq uslublаri quyidаgilаr: 1. Оg‘zаki so‘zlаshuv uslubi 2. Rublisistik uslub 3. Bаdiiy uslub 4. Rаsmiy-idоrаviy uslub 5.Ilmiy uslub 1. So`zlashuv uslubi. Uyda, ko`chada, insonlarning o`zaro so`zlashuvida qo`llanadigan uslub so`zlashuv uslubi deb ataladi. Bu uslubning adabiy til me`yorlariga rioya qiladigan ko`rinishi adabiy so`zlashuv uslubi deb yuritilsa, bunday me`yorlariga rioya qilinmaydigan ko`rinishi oddiy so`zlashuv uslubi deb ataladi. So`zlashuv uslubidagi nutq ko`pincha dialogik shaklda bo`ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasidan tuzilgan nutq dialogik nutq deyiladi. So`zlashuv uslubida ko`pincha turli uslubiy bo`yoqli so`zlar, grammatik vositalar, tovushlar tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Kep qoling! Obbo, hamma ishni do`ndiribsiz-da. Mazza qildik. Ketaqo-o-ol! So`zlashuv uslubida gapdagi so`zlar tartibi ancha erkin bo`ladi, piching, qochiriqlar, kinoyalar ko`plab ishlatiladi. Ko`proq sodda gaplar, to`liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. So‘zlashuv uslubi. So‘zlashuv uslubi kishilarning kundalik norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birliklarining o‘ziga xos amal qiluvidir. Nutqda til unsurlarining ishtirok etishiga ko‘ra kitobiy uslub sifatida qaraluvchi ilmiy, rasmiy ish qog‘ozlari va publitsistik uslublarga so‘zlashuv uslubiqarshi turadi deyish mumkin. So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida nutqiy aloqaning bevosita amalga oshuvi, nutqiy jarayonning oldindan tayyorlab qo‘yilmaganligi, nutqiy munosabatda bo‘layotgan kishilar o‘rtasida rasmiy muolmalaning bo‘lmasligi so‘zlashuv uslubini boshqa vazifaviy uslublardan keskin chegaralaydi. So‘zlashuv uslubining yana bir farqi shundaki, unda lisoniy na nolisoniy omillarning munosabati boshqa uslublarga qaraganda mustahkamdir. So‘zlashuv uslubining o‘ziga xosliklari: 1. Nutq ko‘pincha elliptik xarakterga ega bo‘ladi. So‘zlashuv jarayonidagi vaziyatga ko‘ra bayonotning ma'lum qismi nutqda koldirilib ketilaverilishi mumkin. Bunday holatda ham tinglovchilarga fikr tushunarli bo‘ladi. Masalan, Qorami? Ko‘kmi? 2. So‘zlashuv nutqida til birliklari o‘zining ekspressivlik imkoniyatlarini keng namoyish qiladi. Masalan, ulgurmaymiz deyishdan ko‘ra ulgurib bo‘pmiz, ulgurmoq qayoqda, ulgurib ham bo‘ldik kabi javob qaytarish bir muncha tabiiyroqdir. 3. Ohangning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ladi. Nutqiy ohang og‘zaki nutqning amalga oshuvida til birliklaridan keyingi muhim hal qiluvchi vosita bo‘lib, nutqning tezligi pauza, ton, melodiya, tovush tembri, mantiqiy urg‘u va so‘z urg‘usi kabi intonatsiyaning ko‘rinishlari ma'noni farqlashda, uning qirralarini ajratib ko‘rsatishda, hayajonni kuchaytirishda katta xizmat qiladi. So‘zlashuv uslubi fonetik, leksik, grammatik o‘ziga xosliklarga ham ega. Ommabop (publitsistik) uslub. Tashviqot-targ`ibot ishlarini olib borishda qo`llanadigan uslub, ya`ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Soddalik, tushunarli bo`lish, ta`sirchanlik, adabiy til me`yorlariga rioya qilish bu uslubning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ommabop uslubning radio, televidenieda ishlatiladigan ko`rinishi og`zaki ommabop uslub deyilsa, gazeta jurnallarda ishlatiladigan ko`rinishi yozma ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy- siyosiy so`zlar ko`p qo`llanadi. Nutq ta`sirchan bo`lishi uning ta`sirchan so`z va birikmalardan, maqol va hikmatli so`zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo`laklari odatdagi tartibda bo`ladi, kesimlar buyruq va xabar maylidagi fe`llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so`roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so`z va birikmalardan unumli foydalaniladi: 1. Azamat paxtakorlarimiz mo`l hosil yetishtirish uchun fidokorona mehnat qilishyapti. 2. Partiya faollari o`zlarining navbatdagi majlisiga yig`ilishdi. Badiiy uslub. Voqelikni badiiy obrazlar (timsollar) vositasida aks ettirib, tinglovchi yoki o`quvchiga estetik jihatdan ta`sir qiluvchi uslub badiiy uslub deb ataladi. Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo`ladi. Badiiy asar kishiga ma`lumot berish bilan birga timsollar (obrazlar) vositasida estetik ta`sir ham ko`rsatadi: O`lkamizda fasllar kelinchagi bo`lmish bahor o`z sepini yoymoqda.Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so`zlari, sheva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud b ‘lgan barcha lug‘aviy birliklarning hamda boshqa vazifaviy uslub unsurlarining ishtirok etaverishi va ularning muhim bir vazifaga - estetik vazifani bajarishga xizmat qilishini badiiy nutq uslubining uchiga xos xususiyati deb qarash kerak b ‘ladi. Badiiy adabiyot tili adabiy til bilan birga umumxalq tili boyliklarini ham qamrab oladi. Ya'ni, asarning janr va mavzu shlabi bilan yozuvchining individual uslubiga bog‘liq holda badiiy nutqdan umumxalq tilidagi barcha lug‘aviy qatlamlar ishtirok etaveradi. Masalan, adabiy tilda dialektizmlar, jargonlar, varvarizmlardan, dag‘al so‘zlardan, eskirgan so‘zlardan, oddiy so‘zlashuv tili elementlaridan foydalaning maqsadga munofiq bo‘lmagani holda ularni badiiy nutqda o‘rni bilan qo‘llash mumkin. Badiiy adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, s ‘z san'atkorlari faqatgina umumxalq tilida mavjud bo‘lgan so‘z va iboralardangina foydalanib qolmasdan, ularni qayta ishlab, yangi-yangi ma'nolarda qo‘llaydilar, ma'nolarni kengaytiradilar, boyitadilar. Tilimizning ichki imkoniyatlaridan foydalangan holda yangi so‘z va iboralar yaratadilar. Adabiy tilning nutqiy imkoniyatlari to‘laligicha badiiy nutq uslubida namoyon bo‘ladi deyish mumkin. Vazifaviy uslublarning hech birida badiiy nutq uslubidagichalik, til uning tuzilish jihatlari, lug‘at tarkibi, ya'ni so‘zning ma'no (boyligi va rang-barangligini, to‘g‘ri va ko‘chma ma'nolarini namoyish qila olmaydi, grammatik qurilishi, ya'ni gaplarning barcha tiplari bilan ishtirok etolmaydi. Badiiy nutq doirasida til vositalari ma'lum qonun-qoidalarga amal qiladi, ana shu qonun-qoidalar uni boshqa uslublardan chegaralashga farqlashga imkon beradi. Badiiy nutq uslubining o‘ziga xos lug‘aviy va grammatik xususiyatlari mavjud. Badiiy uslubda so‘z ma'nolarining kengayishi, o‘zgarishi, ko‘p ma'noli bo‘lishi va hatto lug‘atlarda qayd etilmagan ma'nolar kasb etishi qonuniyat sanaladi. Lug‘aviy birliklardan tashqari frazeologik birliklarning faol va keng ravishda ishlatilishi ham badiiy nutq uslubining asosiy belgilaridandir. Badiiy uslubning grammatik xususiyatlariga nazar tashlasak, grammatik shaklning barcha ko‘rinishlari – sheva va tarixiy variantlari ham asarning mavzu talabi bilan qo‘llanaveradi. Masalan: Dunyo bo‘ldi chamanim manim, O‘zbekiston vatanim manim. Badiiy nutq uslubida so‘z turkumlarini qo‘llashda ham o‘ziga xosliklar mavjud. Masalan, sifatlarning ishlatilishi badiiy nutqda ot va olmosh kabi faoldir. Olmoshlardan kishilik va ko‘rsatish olmoshlarining qo‘llanishi mahsuldordir. Sonlar odatda aniq ma'nolarni anglatishi bilan birga ma’nosi kengaygan holda ham qo‘llanadi. Undov va taqlid so‘zlar ham badiiy uslubda uchrashi xarakterlidir. Badiiy uslub sintaktik xususiyatlari bilan ham boshqa uslublardan farqlanadi. Badiiy nutq uslubida darak, so‘roq, buyruq gaplar matn sintaksisining ajralmas qismini tashkil qiladi. Undov gaplar ham badiiy nutq uslubi uchun xarakterlidir. Ular kitobxonga estetik ta'sir o‘tkazishda yozuvchi qo‘lida kuchli qurol hisoblanadi. Badiiy nutq uslubida qo‘shma gapning barcha turlari aralash ishlatilaveriladi. Nutq ham diologik, ham monologik bo‘lishi mumkin. Badiiy uslubni tilimizning boyligi sanalmish tasviriy vositalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Rasmiy-idoraviy uslub. Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma`lumotnoma, chaqiruv qog`ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e`lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy belgisi: jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo`lishi. Bu uslubda ham so`zlar o`z ma`nosida qo`llanadi, ko`pchilikka ma`lum bo`lgan ayrim qisqartma so`zlar ishlatiladi, har bir sohaning o`ziga xos atamalaridan foydalaniladi, qaror qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin, tasdiqlanadi, yuklatilsin, tayinlansin kabi so`z va so`z birikmalari ko`plab uchraydi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko`pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko`rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo`laklarining odatdagi tartibda bo`lishiga rioya qilinadi: O`z lavozimini suiiste`mol qilganligi uchun M. Ahmedovga hayfsan e`lon qilinsin. Yodda saqlang! Оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа (gаzеtа-jurnаl, rаdiо, tеlеvidеniyе), Оliy mаjlis yig‘inlаridа, turli хil аnjumаnlаrdа qo‘llаnilаdigаn nutq uslubi publisistik uslub sаnаlаdi. Publisistik uslub 2 хil shаkldа nаmоyon bo‘lаdi: 1) yozmа shаkl, 2) оg‘zаki shаkl Publisistik uslubning o‘zigа хоs хususiyati shundаki, u muаyyan ijtimоiy mаsаlаlаrgа fаоl munоsаbаtdа bo‘lishlik, hоzirjаvоblik, tа’sirchаnlik bеlgilаrgа egа. Publitsistik uslub. Publitsistik asarlarning (masalan, xabar, reportaj, korrespondensiya, maqola, ocherk, felton, pamflet, bosh maqola va boshqalarning) uslubiy chegaralanishi ularning alohida lisoniy belgilariga ega ekanligida ko‘rinadi. Adabiy tilimizning boyishida publitsistik uslubning roli katta. Publitsistik uslub ijtimoiy - siyosiy bilimlarni targ‘ib qilish va keng xalq ommasiga yetkazuvchi vosita sifatida bu uslub tilining rang - barangligi orqali kishilar ongiga ko‘proq ta'sir etadi. Bu uslubning yana bir xususiyati shundaki, unda qisqalik markaziy o‘rinlaridan birini egallaydi, ya'ni qisqa, lo‘nda, tushunarli, yorkin, ixcham tilda yozish asosiy talablardan hisoblanadi. Publitsistik uslubda gazeta tili alohida o‘rin egallaydi. Chunki gazeta va publitsistika bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Shu bilan birga gazeta uslubi publitsistik uslubning bir tarmog‘i hisoblanadi. Publitsistik uslubning o‘ziga xos belgilaridan yana biri shundaki, unda ba'zi grammatik vositalar, ravishdosh, sifatdosh oborotlar fe'lning shart mayli shakllarining almashilib ishlatilishi, ritorik, murojaat, undov, bir sostavli gaplarning qo‘llaning darajasi boshqa vazifaviy uslublarga nisbatan ustunroq. Publitsistik uslubning xarakterli belgilaridan biri nutqning ko‘pincha I shaxs nomidan ifodalanishidir. Publitsistik uslub morfologik va sintaktik xususiyatlari bilan ham boshqa uslublardan ajralib turadi. Morfologik uslublardan biri so‘z yasalishida ko‘zga tashlanadi. Bunda boshqa tildan qabul qilingan so‘zlar tarkibi o‘zbek tilidagi qo‘shimchalar bilan almashtiriladi: sportchi, dildosh, paxtashunos; - lik qo‘shimchasi bilan so‘z yasash ham anchagina: ilg‘orlik, omilkorlik, hamkorlik, faollik, bunyodkorlik, ishchanlik, unumdorlik. Publitsistik uslubning sintaktik xususiyatlari: 1. So‘roq gaplar ko‘p ishlatiladi; 2. Uyushiq bo‘lakli gaplar keng qo‘llaniladi; 3. Undov gaplar ko‘p ishlatiladi; 4. Kirish bo‘lakli, kirish qurilmali gaplar keng qo‘laniladi; 5. Shaxsi umumlashgan gaplar ko‘p ishlatiladi. Ilmiy uslub.Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma`lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta`riflar)ga boy bo`lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg`ir – suyuq tomchi holidagi atmosfera yog`ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo`ladi. Ilmiy uslubda har bir fanning o`ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so`zlar o`z ma`nosida qo`llanadi, qoida yoki ta`rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo`laklar, kirish so`zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo`shma gaplardan ko`proq foydalaniladi. Badiiy uslub aralash uslub hisoblanadi, chunki bu uslubda so`zlashuv va kitobiy uslublarga xos o`rinlar ham uchraydi. Har bir uslubni yaratuvchi vositalar mavjud. Bularni quyidagi turlarga bo`lish mumkin: 1. Leksik vositalar: sinonim, omonim, antonim, paronim, ko`p ma`nolilik, tag ma`no (gapning tagida yashiringan ma`no), sifatlash, o`xshatishlar, frazeologik birlik, sheva, noadabiy so`zlar (jargon, argo, so`kish, qarg`ish kabilar), kasb-hunar so`zlari, mubolag`a (giperbola), arxaik va tarixiy so`zlar, atamalar. 2. Fonetik vositalar: nutq tovushlari, ohang, urg`u. 3. Grammatik vositalar: a) morfologik vositalar: har bir so`z turkumi; b) sintaktik vositalar: gap bo`laklari, ritorik so`roq gaplar, undalma, kirish so`z, kirish birikma, sodda va qo`shma gaplar, ko`chirma va o`zlashtirma gaplar. Ma`lum bir uslubga tegishli bo`lgan so`zlar uslubiy xoslangan so`zlar deb yuritiladi: yanglig` so`zi badiiy uslubga, omonim, sinonim so`zlari ilmiy uslubga, balli, ketvorgan kabi so`zlar so`zlashuv uslubiga, faollar yig`ilishi, siyosiy maydon kabi so`z birikmalari ommabop uslubga xosdir. So`zlashuv uslubida ham, kitobiy uslubda ham ishlatilaveradigan so`zlar uslubiy betaraf so`zlar hisoblanadi:suv, tog`, bola, xat. Bu so`zlar ko`chma ma`noda qo`llansa, ma`lum bir uslubga tegishli bo`lishi mumkin.