Ilmiybaza.uz ADABIY TILNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. ADABIY TIL SHAKLLARI. OG‘ZAKI VA YOZMA YURIDIK NUTQ Reja: 1. Adabiy tilning o‘ziga xos xususiyatlari. Adabiy til – umumxalqiy til 2. Adabiy til shakllari 3. Og‘zaki va yozma yuridik nutq Ilmiybaza.uz  Adabiy tilning bu xususiyati u xizmat qiluvchi doiraning umumxalq xarakteriga egaligi bilan izohlanadi. Adabiy tilning umumxalqiy xususiyati tilning xalqchil va demokratik asoslariga tayanadi.  U butun millat doirasiga keng tarqaladi va umumxalq mulkiga, uning mushtarak aloqa quroliga aylanadi. Butun o‘quv-o‘qitish ishlari, ommaviy axborotlar, ilmiy-madaniy xabarlar o‘zbek adabiy tilida olib boriladi.  O‘zbek adabiy tili o‘zbek xalqi turmushiga, uning ilmiy, madaniy, kundalik hayoti doirasiga faol kirib borgan. Bu esa uning o‘zbek xalqining umumiy aloqa quroliga aylanganini ko‘rsatadi.  Bu o‘zbek adabiy tilining umumxalqiylik xususiyatidir. Adabiy tilning umumxalqiyligi bu tilning mohiyati, vazifasi va shakllanish xususiyatlarida ham namoyon bo‘ladi.  O‘zbek tilining hech bir lahjasi, shevasi, adabiy til o‘taydigan vazifani bajara olmaydi. Chunki ular muayyan hudud, mintaqa aholisi uchungina xizmat qiladi.  Adabiy til ma’lum hudud bilan chegaralnamaydi.  O‘zbek adabiy tili nafaqat O‘zbekiston Respublikasi doirasida yashovchi o‘zbeklarning, balki boshqa xorijiy davlatlarda yashovchi o‘zbeklarning ham umumiy aloqa qurolidir.  Adabiy til umumxalqiy, umummilliy aloqa ehtiyojini qondirish uchun yuzaga keladi. Bu esa tilning asosiy maqsadi va vazifasini belgilaydi. Nutq til vositalari orqali so‘zlashish, muomala jarayonidir. So‘nggi yillarda nutq kishilar til orqali bir-biri bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til umumiylik, nutq esa xususiylik belgilari bilan farqlanadigan ijtimoiy hodisalar bo'lib, ikkalasi hamjamiyatga xizmat qiladi. Nutq og‘zaki va yozma ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Biroq nutqning bu ikki ko‘rinishi bir- biridan ba’zi jihatlari bilan farqlanadi. Og‘zaki nutq so‘zlovchi — prokuror, sud, advokat, tergovchi gapirib turgan lahzadagina mavjud bo‘ladi, so‘zlash jarayoni tugashi bilan og‘zaki nutq ham tugaydi. Lekin nutq ta’sirida berilgan ma’lumot, Ilmiybaza.uz axborot, hukm tinglovchi ongida uzoq vaqtgacha saqlanishi, tinglovchi — aybdor, guvoh, sudlanuvchi xulqiga, qalbiga ta’sir etishi tabiiy. Og‘zaki yuridik nutq xususiyatlari quyidagi me’yorlarga asoslanadi: 1. Og‘zaki yuiidik nutq kommunikativ jarayon bilan bevosita bog'liq bo‘ladi. Og‘zaki nutq tezkorlik bilan amalga oshadi, shuning uchun har qanday yurist ifodalayotgan fikriga mos so‘zni, gapni tanlay olish qobiliyatini shakllantirib borishi maqsadlidir. Ba’zan sud jarayonida prokuror, sud yoki advokat voqeiylikka, aytilishi lozim bo‘lgan fikrga, hodisalarni dalillashga mos, muvofiq so‘z topa olmay qoladi. Og‘zaki nutq tayyorgarliksiz, ya’ni favqulodda yuzaga keladi, shuning uchun kishi o‘z nutqida voqeiylikdan uzoqroq so‘zni ishlatib yuborishi ham mumkin. Natijada aytilgan nutq nishonga borib tegmaydi, ko‘zlangan maqsad amalga oshmay qoladi. Og‘zaki nutq jarayonida odam bir vaqtning o‘zida fikrlaydi hamda so‘zlaydi, shuning uchun voqelikka mos so‘zlami tanlashga deyarli imkoniyat bo‘lmay qoladi. 2. Og‘zaki nutqda gap qurilishini aql nazorat qilib boradi. Bunda xotiraning roli katta. Agar xotira sust bo‘lsa, og‘zaki nutqda gap tuzilishi, so‘z birikmalari o‘zaro mantiqan va grammatik jihatdan bog‘lanmay qoladi. 3. Og‘zaki yuridik nutq, asosan, tahrir imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. U qanday shaklda namoyon bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha tinglovchiga yetib boradi. 4. Og‘zaki yuridik nutqda takrorlar, qaytariqlar ko‘p uchraydi. 5. Og‘zaki yuridik nutqning lug‘aviy tarkibi yozma nutqqa nisbatan kam bo‘ladi. Olmoshlar, yuklamalar, modal so‘zlar, bosh va tushum kelishigidagi otlar ko‘proq ishlatiladi. Og‘zaki nutqda ellipsisga yo‘l qo‘yiladi, ya’ni nutqning tejamkor bo‘lishi uchun ba’zi gap bo‘laklari tushiriladi. To‘liqsiz gaplar ko‘p qo‘llanadi. 6. Og‘zaki yuridik nutqda so‘zlovchining faol nutqiy harakati pauza (to‘xtam), ohang, urg‘u, unlilarning cho‘zib talaffuz etilishi; turli xil jest (imo-ishora)lar, mimika (qiyofaning o‘zgarishi)lar fikrning tinglovchiga yetib borishida muhim ahamiyat kasb etadi. 7. Og‘zaki nutqda talaffuzning ahamiyati katta. Gapga ustalikni talaffuz ravonligidan ayricha tasavvur etib bo‘lmaydi. No‘noq talaffuz tergov jarayonida, sud jarayonida, ayniqsa, sud hukmi o‘qilishida noxush vaziyatni keltirib chiqarishi Ilmiybaza.uz mumkin. Sud hukmi o‘qilayotganda har bir so‘z, har bir termin yoki har bir gap ravon talaffuz etilishi shart. Toki o‘qilayotgan hukm davlat nomidan ifodalanayotgani aniq bilinib tursin. Og‘zaki nutqni shakllantirish va takomillashtirisji ko‘proq yozma nutqning takomiliga bogliq. Yozma nutq yuqori darajada bo‘lmas ekan, og‘zaki nutq ko‘ngildagidek bo‘lmaydi. Yozma nutqda esa til vositalarini tanlash va qo‘llashga to‘liq imkoniyat bo‘ladi. Yozma nutqni xohlagancha tahrir qilish mumkin. Yozma nutqda og‘zaki nutqdagi kabi hayajon bo‘lmaydi, notiq shoshilmasdan, o‘ylab nutq tuzadi. Shu sababdan ham yozma nutq og‘zaki nutqdan ko‘ra ravon, aniq va izchilroq bo‘ladi. Har qanday nutqni xoh u badiiy, xoh u ilmiy yoxud rasmiy bo‘lsin yozma ravishda ifodalash insho deyiladi. ”Insho notiqlik san’atining bir qirrasi, san’at ichra san’atdir”. Yozma nutqi ravon bo‘lmagan yuristning faoliyatini tasavvur qilish qiyin. Yozma yuridik nutq barqaror va qat’iy bo‘ladi, u har doim avvaldan o‘ylanadi hamda matnga tushiriladi. Yozma yuridik nutq og‘zaki yuridik nutqning rivojiga bevosita ta’sir etadi, asosan, og‘zaki yuridik nutq yozma yuridik nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar — bamisoli tafakkur mashqlaridir. Biror voqeiylik yoki hodisa to‘g‘risida fikrlash yozma mashqlar orqali takomillashadi. Yozma nutq mashqlari muayyan mavzu doirasida, aytaylik, biror bir sodir etilgan jinoyatning ildizlariga yetib borishda bevosita fikrlashga majbur etadi. Shu jarayonda yuristlar “Yetti o‘lchab bir kesish”ga amal qiladilar. Yozma nutq bilan doimiy shug‘ullanadigan yurist doim o‘ylab gapirishga odatlanadi. Yurist yozma nutq bilan muttasil shug‘ullanmas ekan, uning yozma nutqi bilan og‘zaki nutqi hech ham muvofiqlashmaydi. Odatda, protsessual hujjatlar tuzadigan huquq-tartibot organi xodimi o‘z fikrini yozma ravishda ifodalashdan avval nutq predmetini, ob’yektini aniqlaydi, ya’ni yuridik ishni ochishda, jinoyatni adolatli hal qilishda zarur va kerakli m a’lumotlarni to ‘playdi. Bunday protsessual jarayonda yuristning huquqiy fikrlash doirasi, bilimi, dalillami isbotlash darajasi, yuridik kasbiy tayyorgarligi katta ahamiyat kasb etadi. Qonun doirasida haqiqat aniqlangach, asosiy fikr yuridik matn sifatida o‘z in’ikosini topadi, matnning shakllanishida o‘zbek yuridik til qonuniyatlari asosiy omil bo‘lib Ilmiybaza.uz xizmat qiladi. Matnni tayyorlayotgan huquq-tartibot organi xodimi tergov natijalari yoxud hukm mazmunini to‘laqonli yoritish uchun lisoniy konstruksiyalarga, yuridik terminlarni o ‘z o‘mida qo‘llashga alohida ahamiyat beradi. Yozma yuridik nutq oldiga, asosan, quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Har bir so‘z yoxud termin, har bir gap, jumla yuridik mazmunni to‘liq ifodalashga va muallif maqsadini ochishga xizmat etishi shart. 2. Yozma yuridik nutq imkon qadar sodda va aniq, izchil va mantiqli ifodalanishi lozim. 3. Yozma nutqda o‘z ifodasini topayotgan fikr — yuristning tafakkur mahsullari dalillangan, isbotlangan, qonun doirasida o‘z yechimini topgan bo'lishi zarur. 4. Yozma yuridik nutqda fikrlar rasmiy uslub doirasida sodda va ravon, tushunilishi yengil bayon etilishi kerak. 5. O‘rganilgan ishlar (jinoyat yoki fuqarolik)ning xulosasi muqaddima va asosiy qism bilan bog‘langan bo‘lishi lozim. Shundagina chiqarilayotgan xulosalar, shuningdek hukmlar asosli bo‘ladi. 6. Tushunilishi qiyin bo‘lgan yuridik terminlardan – iloji boricha foydalanmaslik, agar matnda faqat yuristlar yoki mutaxassislar uchun tushunarli bo‘lgan terminlar qollanilsa, bunday yuridik terminlarga izohlar va sharhlar berib borilishi maqsadlidir. 7. Rus tilidagi qonunlardan andaza olish, tarjima qilish qonun moddalari mazmuniga, mohiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun taijimalardan mutlaqo voz kechib, har qanday yuridik hujjatlami milliy til qoidalari asosida tayyorlash maqsadga muvofiqdir.