1
ADABIYOT (BOLALAR ADABIYOTI) FANINING MAQSAD VA
VAZIFALARI. BOLALAR KITOBXONLIGI HAQIDA
Reja:
1. O`zbek bolalar adabiyoti istilohi va uning paydo bo`lishi.
2. O`zbek bolalar adabiyotining fan sifatida shakllanish bosqichlari.
3. Fanning maqsad va vazifalari.
4. Bolalar kitobxonligi tushunchasi haqida ma’lumot
1. Bolalar adabiyoti istilohi haqida. XX asrning arafasi va boshlarida o`zbek
bolalari uchun ixtisoslashgan maxsus badiiy adabiyot yaratish harakati yuzaga kelib,
izchil tusga kira boshlagan esa-da, mazkur hodisani bolalar adabiyoti atamasi bilan
ifodalash, asosan, 20-yillarning boshlarida sodir bo`ldi. O`zbek matbuotida bu
istiloh ilk bor Sirojiyning 1921-yili «Maorif va o`qitg`uvchi» jurnalining 3-sonida
bosilgan «Bolalar adabiyoti to`g`risida bir fikr» (30-31-b). «Zarafshon» gazetasining
1924-yil 21-iyundagi 157-sonida bosilgan «Qizil o`zbek matbuotida bolalar
adabiyoti», Bashirning «Turkiston» gazetasining 1923-yil 27-aprelidagi sonida
bosilgan «Bolalar adabiyoti kerak», G`ozi Olim Yunusovning 1925-yil «Maorif va
o`qitg`uvchi» jurnalining 3-sonidagi «Bolalar adabiyoti haqida» va Shokir
Sulaymonning 1926 yili «Qizil O`zbekiston» gazetasining 30 -sentabrdagi 224-
sonida bosilgan «Bolalar adabiyoti nashr qilish kerak» maqolasida uchraydi va qaror
topa bordi. Shuni ta`kidlash joizki, bu istiloh ruscha «detskaya literatura»
2
iborasining aynan tarjimasi tarzida emas, balki o`zi voqelikka aylangan o`zbek
bolalariga mo`ljallanib yaratila boshlangan ixtisoslangan adabiy hodisani ifodalagan
holda dunyoga keldi. Asrimiz boshlarida jadid ma`rifatparvarligi bag`rida navqiron
avlodda rus mustamlakachiligiga qarshi fikr uyg`otish va uni o`zligini anglash, o`z
erki, Vatan ozodligi yo`lida istiqol jangchisi sifatida shakllanishi uchun ma`rifat
asoslarini egallashga chorlovchi yangi adabiy hodisa tarzida paydo bo`lgan o`zbek
bolalar adabiyoti endilikda o`zbek xalqining o`ziga xos milliy boyligiga aylandi.
Garchi uning g`oyaviy-badiiy saviyasiga hamon ahyon-ahyonda shubha bilan
qarovchilar topilsa-da, u allaqachon umumjahon bolalar adabiyoti o`zanidan
munosib joy egallay oldi. Talay namunalari mamlakatimiz sarhadlaridan tashqarida
sevilib o`qilayotir. Bir asrdirki, o`zbek bolalar adabiyoti yosh naslning ma`naviy
sog`lom o`sishida muhim omillardan biriga aylanib xizmat qilayotir.
O`zbek bolalar adabiyoti haqidagi fan XX asr boshlarida ilg`or marifatparvarlar
pedagoglar, adabiyotshunoslar yozgan maqolalardan yuzaga kela boshlagan esa-da,
XX asrning o`rtalariga kelib dastlabki xrestomatiyalar va o`quv qo`llamalarni tuzish
harakati tufayli shakllanish jarayoniga kira bordi. Pedagogika bilim yurtlari
talabalariga mo`ljallanib 1953-yilda I.Ahmedov A.Suyumovlar tomonidan ilk bor
tartib berilib, 1967-1978-yillarda qayta takomillashtirib nashr ettirilgan «Bolalar
adabiyoti» xrestomatiyasi va 1957-yilda elon qilingan «Bolalar adabiyoti» o`quv
materiallari qo`llanmasi shu harakatning dastlabki natijalar edi. Keyinchalik
A.Suyumov tomonidan maxsus o`rta o`quv yurtlari uchun yozilib, 1973-yilda chop
etilgan «Bolalar adabiyoti» qo`llanmasi o`zbek bolalar adabiyoti tarixini yaratish
yo`lidagi dastlabki qadam bo`ldi. Bu qo`llanma M.Jumaboev bilan hamkorlikda
qayta ishlanib, 1995-yilda yana nashr etildi.
Bu oraliqda pedagogika oliy o`quv yurtlari talabalariga mo`ljallanib
P.Shermuhamedov, J.Tursunov, O.Safarov va X.Egamovlar yaratgan «O`zbek
bolalar adabiyoti» darslik-xrestomatiyasi (1976) yuzaga keldi. Unda bolalar
adabiyotining nazariy asoslari, taraqqiyot bosqichlari, xususiyatlari va navqiron
avlod adabiyoti namoyondalari ijodiy biografiyalariga oid materiallar bilan birga
3
eng sara asarlaridan namunalar berilgan edi. Shu xususiyatga ko`ra o`zbek bolalar
adabiyoti tarixini yaratishga ta`sir ko`rsatdi. Nihoyat O`zR FAsi Alisher Navoiy
nomidagi Til va adabiyot instituti huzuridagi «Bolalar adabiyoti» bo`limi (1969-
1989-yil) xodimlari joylardagi bolalar adabiyoti tadqiqotchilari bilan hamkorlikda
«O`zbek sovet bolalar adabiyoti tarixi ocherki» (1973), «Bolalar adabiyoti va
zamonaviylik» (1981), «O`zbek bolalar adabiyoti va adabiy jarayon» (1989) singari
uch manografiyani yaratib, o`zbek bolalar adabiyotining ilmiy tarixini bunyod etish
yo`lida dastlabki qadam qo`yildi. Shunga qaramay, o`zbek bolalar adabiyoti nazariy
asoslari, taraqqiyot tamoyillari va bolalar kutobxonligining ijtimoiy mohiyatini
o`zaro uyg`unlikda ifodalagan va estetik tahlil etgan ilmiy tarix hanuzgacha
yaratilgani yo`q. Hukmingizga havola qilingan ushbu qo`llanma shu vazifani qisman
ado etishga mo`ljallangan.
2. O`zbek bolalar adabiyotining fan sifatida shakllanish bosqichlari.
Bolalar adabiyotining umumadabiyotga aloqadorligi. Bolalar adabiyoti
umumbadiiy adabiyotning ajralmas tarkibiy qismi sifatida o`zaro qator
mushtarakliklarga va farqli xususiyatlarga ega. Ular o`rtasidagi mushtarak
xususiyatlar tubandagilardan iborat:
1. Bolalar adabiyoti ham, umuman badiiy adabiyot singari so`z san`ati hisoblanadi.
So`z uning uchun ham asosiy material bo`lib, voqelikni obrazli ifodalash vositasidir.
Binobarin, bolalar uchun g`oyaviy-badiiy barkamol asarlar yozadigan ijodkorlar
ham so`z san`atkori sanaladilar. Ular ham umumadabiyotni yaratuvchi yozuvchilar
bilan teng nufuzga egadirlar. Qolaversa, bolalar adabiyoti bilan kattalar adabiyoti
o`zaro taqdirdosh ham.
2. Bolalar adabiyoti ham umumbadiiy adabiyot ish ko`radigan xalqchilik
haqqoniylik va yuksak badiiylik umda (prinsip)lariga tayanadi.
Bolalar adabiyotining xalqchilligi shundaki, u avvalo, xalqning asrlar davomida
yaratgan eng ilg`or qarashlari va hayotiy tajribalari ruhida farzandlarini tarbiyalashni
4
ko`zlaydi. Xalq hamma zamonlarda mehnatkashlikni, halollikni, rostgo`ylikni,
to`g`rilikni, Vatanni sevishni, kattani hurmat qilib kichikka shafqatli bo`lishni
sharaflab kelgan, ishyoqmaslik, tekinxo`rlik, subutsizlik, yolg`onchilik, o`g`rilik,
shafqatsizlik, toshbag`irlik, xoinlik, g`iybatkashlik kabi insoniylikni tahqirlovchi
xislatlarni qoralagan. Bolalar adabiyoti xalqni o`z kelajagi bo`lgan yosh avlodga ana
shu sohadagi dono aqidalar va ijodiy an`analarini singdirishda xizmat qilmog`i
darkor.
Bu-olijanob maqsad. Uni amalga oshirish yuksak burch va mas`uliyatni talab
qiladi. Binobarin, bolalar uchun yoziladigan asarlar ham yuksak badiyatga ega
bo`lmog`i shart. Ularda hayot haqqoniy ko`rsatilmog`i, insoniylikni, mehnatni
sharaflovchi, bolalarda kelajakda kim bo`lmoqlarini belgilab olishlarida
ko`maklashuvchi g`oyaviy-badiiy barkamollik ufurib turmog`i zarur. Xom-xatala,
hayotni bo`yab-bezab bayramdagiday tantanavor qilib ko`rsatuvchi bitiklar bolalar
ma`naviy olamiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Realizm-bolalar adabiyotining ham asosiy ijodiy metodi sanaladi. Biroq bolalar
uchun yoziladigan asarlarda voqelikning haqqoniy va aniq ifodasi goho romantika,
goho fantastik bo`yoqqa sug`orilgan holda aks etishi mumki.Bu asarning
qiziqarliligini, emocionaligini kuchaytiradi va o`qimishligini ta`minlaydi. Umuman,
bolalar adabiyoti realizmida umuminsoniylikni qadrlash, ijtimoiy adolatni, ezgulikni
sharaflash ruhi ustivor bo`ladi.
3. Bolalar adabiyoti ham umumbadiiy adabiyotda mavjud barcha turlar (proza,
poeziya va dramaturgiya ) va janrlarda ish ko`radi. Shuni ta`kidlash joizki,badiiy
adabiyot janrlarga qanchalik boy bo`lmasin, bolalar adabiyotida ularning bolalar
dunyoqarashi va estetik idealiga muvofiq keladiganlaridangina foydalaniladi.
Bolalar nasrida roman, qissa, hikoya; poeziyasida she`r, masal, doston;
dramaturgiyasida esa drama va komediya janrlari faol bo`lsa-da, mumtoz
sheriyatdagi
muxammasot
namunalari,
ruboiy,
fard,
qit`a,
shuningdek,
dramaturgiyadagi tragediya janrlariga murojaat qilinmaganini qayd qilishga to`g`ri
keladi. Buning sababini bu janrlarda ifodalanadigan voqelik kattalar turmushi va
5
dunyoqarashiga xos murakkabliklarga daxldorligi bilan izohlanadi.Aksincha xalq
nasrining shakli bo`lgan ertak janri bolalar adabiyotiga ayricha qimmat kasb etgan.
U bolalar nasrida adabiy ertak-novella,ertak-qissa, ertak-roman; poeziyasida she`riy
adabiy ertak, naql-ertak, topishmoq-ertak va nihoyat dramaturgiyasida ertak-drama,
ertak-kamediya, ertak-opera va ertak-film singari talay xilma-xil oraliq janrlarning
yuzaga kelishi va qaror topishiga ta`sir ko`rsatgan. Bu hol bolalar adabiyoti genetik
asoslarini belgilashda, folklor nechog`li rol o`ynaganini yaqqol ko`rsatib turibdi.
Ammo bolalar adabiyotining umumbadiiy adabiyotdan ayri xususiyatlari ham borki,
bular uning mustaqil hodisa-alohida adabiy saltanat sifatidagi mohiyatini belgilaydi.
2. Bolalar adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari. Bolalar uchun ham, kattalarga
bo`lgani singari, inson va jamiyatga, tabiatga daxldor barcha mavzularda ijod etish
mumkin. Bolalar va kattalar adabiyotlari o`rtasidagi bunday mushtaraklik zamirida
ular orasidagi farqni oydinlashtiruvchi xususiyat ham mavjud. Bu farqli xususiyat
mohiyatini A.A.Makarenko bolalar uchun yozayotganda nima haqda yozish emas,
balki qanday qilib yozishning muhimligida deb ko`rsatgan edi. Aytaylik, kattalar
turmushining murakkab qirralarini ifodalovchi asarlarni bolalar o`qishi man`
qilingani
holda
xuddi
shunday
mavzuda
bolalarbop
qilib
yozilgan
Q.Muhammadiyning «Qo`ng`izoy bilan Sichqonboy» she`riy adabiy ertagi tipidagi
asarlarni bolalar o`qishiga tavsiya etiladi. Bunda muddao shundaki, bolalar adabiyoti
ijtimoiy ong shakli sifatida bolalarning borliqqa qarashlarini, voqealarni baholashda
esa, o`zlarigagina xosliklarini, demakki, navqiron avlodning borliqqa estetik
munosabatlarini ifodalaydi.
Bolalar adabiyoti-ikki yo`nalishli adabiyotdir. U bolalarga muljallangan ekan,
avvalo, shularning adabiyoti. Shu bilan birga kattalarning, demakki, ota-onalarning
ham adabiyoti hisoblanadi. Chunki bolalar adabiyoti xalq axloqiy qarashlarini badiiy
aks ettiruvchi pedagogik xrestomatiyadir. Bu jihatdan buyuk ertaknavis
H.K.Andersenning tubandagi fikri diqqatga sazovor: «Men nafaqat bolalar uchun,
balki kattalar uchun yozayotganimni ham doim esda tutaman». Bolalarni
ertaklarning fabulasi hammadan ko`proq qiziqtirsa, kattalarni ularga singdirilgan
6
g`oya qiziqtiradi». Chindan ham bolalar uchun asar syujeti muhim, shu syujet
qancha qiziqarli bo`lsa, bolalar uni shunchalik zavqlanib o`qiydilar. Kichkintoylar
asar g`oyasini ilg`ab olishga qiynaladilar. Chunki u yoki bu asar g`oyasini ilg`ab
olmoq uchun o`sha asar qaysi zamonda yozilgani va unda ifodalangan tarixiy sharoit
xarakterini bilish, demakki, asarni davr kontekstida o`qib-o`rganish zaruriyatga
aylanadi, bu murakkab jarayon, kichkintoylarning imkoniyatlari esa uni hazm qila
olmaydi. Chunonchi, Sharl Perroning mashhur «Qizil shapkacha» ertagi har qancha
sodda va quvnoq syujet asosida qurilgan bo`lmasin, ham bolalarni, ham kattalarni
qiziqtirgani holda unda ifodalangan «Qizil shapkacha» li go`zallarni (qizil
shapkacha-go`zallik ramzi, unda francuz qizlarining umumlashma obrazlari ko`zda
tutilgan) francuz burjuaziyasining shahvoniyatparastligidan (Bo`ri qiyofasida
fahshga mukkasidan ketgan burjuylar ko`zda tutilgan) ogohlantirishdan iborat
g`oyani faqat asar ijod etilgan tarixiy davr mantiqidan uqa olgan kattalargina
ilg`ashlari mumkin. Shu ma`noda bolalarga mo`ljalangan badiiy asar, avvalo,
hammabopdir. Bunda hammaboplik mohiyatini V.G.Belinskiy shunday ta`riflagan
edi: «...bolalar uchun kitob yozish kerak va zarur, biroq bolalar uchun shunday
yaxshi va foydali asarlar yozmoq zarurki, ular kattalarni faqat bolalarga atalganligi
tufayligina emas, balki chinnakam badiiy asar sifatida hammaga mo`ljalanganligi
bilan qiziqtira olsin».
3. Fanning maqsad va vazifalari.
Bolalar adabiyotida voqelik bolalarga badiiy tafakkur sintezining natijasi tarzida
tasvirlanadi. Bunda tasvirning o`ziga xos jihatlari, asosan, quyidagilardan iborat:
a) badiiy obrazning ham, voqelikning ham aniq-tiniqligi, ko`rimliligi. Bu
xususiyat bolalar tafakkurining predmetliligi, aniqligi va ko`rimlilikka asoslanishi
natijasidir. K.Chukovskiyning «Ikkidan beshgacha» kitobida keltirilgan tubandagi
misol,jumladan, xarakterlidir: Dashtni ilk bor ko`rgan bola uning qanday atalishini
so`rasa, otasi «pusto`nya» deb javob beribdi. «Hech vaqosiz, ship-shiydon maydon»
7
ma`nosidagi bu tushunchani bola idrok qilolmabdi. Chunki bu mavhum tushuncha
bo`lganligidan bola uni anglashga qodir emasdi. Har qanday mavhumlik bola
idrokiga, tasavvuriga sig`maydigan hodisadir. Buning ustiga otasi dasht deb atagan
maydon har xil o`simliklar bilan qoplangan, ularning butalari yo erga yopishgan, yo
erdan tikkasiga ko`tarilgan. Bola ularni ko`rib turibdi, shu zahotiyoq o`z
tushunchasiga moslashtirib, analogiya usulida o`zicha so`z yasab, ko`rib turgan
maydonini «kusto`nya»-«butazor», deb atabdi. Bola fikrlashiga xos bunday aniqlik
va predmetlilik badiiy obrazning ham aniqligini, predmetlilik asosida ko`rimli va
ko`zda chalinarli bo`lishini taqozo etadi. K. Chukovskiy e`tirof etganidek, bolalar
uchun yozilgan har bir satr mazmuni asosida rasm chizish mumkin bo`lmog`i shart.
G`afur G`ulomning «O`ylashni o`rganamiz» she`rida eng mavhum hodisa ham o`yin
shaklida o`ziga xos ko`rimlilik kasb etgan, shu vajdan bu she`r har bir kichkintoyni
zavqlantira oladi, eng muhimi, tushunarlidir. S.Jo`ra, Q.Muhammadiy, A.Muxtor,
Sh.Sa`dulla, H.Nazir, X.To`xtaboev, T.Adashboev, S.Barnoev, M.A`zam,
A.Obidjon va boshqalarning bolalarga atagan aksariyat asarlari ana shunday
fazilatga ega.
b) Hikoya qilishda lirik yoki komik maylning kuchliligi. V.G.Belinskiy bolalar
adabiyotining asosiy xususiyati-uning emotsionalligi, deb ko`rsatib, bolalar kitobi
«samimiy hislarga to`lib-toshmog`i» lozimligini qayta-qayta ta`kidlagan edi.
Hissiyotning samimiyligi faqat lirika uchungina emas, balki yumorga ham xos
fazilatdir. Zotan, «quvnoq yumor», «beozor yumor» iboralari zamirida yumorga xos
samimiyat tuyg`usi zuhur topgandir. N.G.Chernishevskiy ana shularni hisobga olib,
bolalarga mo`ljallangan badiiy asarda «O, qanday dahshat?!» yoki «Bay-bay,
muncha yaxshi!» YOinki, «Ey, muncha kulgili!?» kayfiyatlarini qo`zg`ovchilik
alomatlari bo`lmasa, yosh kitobxonlarni to`lqinlantira olmaydi, deb hisoblar edi.
Ruhshunos olimlar o`tkazgan tajribalar ham bugungi kunda bolalar xotirasida lirik
ko`tarinkilik yoki quvnoq yumorga sug`orilgan holda tasvirlangan voqealar
mustahkam muhrlanishini, uzoqroq yashay olishini tasdiqladi. Zotan,hikoya qilishda
lirizm qancha chuqur yoki yumor qancha yorqin va quvnoq bo`lsa, estetik
ta`sirchanligi, hayajonbaxshligi ham shuncha chuqur va samimiy bo`ladi. G`.
8
G`ulomning «Shum bola» asarini kulmay turib, o`qib bo`lmasligi siri shundadir.
H.Nazirning «Yonar daryo», X.To`xtaboevning «Besh bolalik yigitcha» asarlarida
lirik mayl ustun bo`lsa, «Sariq devni minib» va «Sariq devning o`limi» dilogiyasida,
«Sehrgarlar jangi, yoxud, «shirin qovunlar mamlakati» romanida, shuningdek,
Anvar Obidjonning quvnoq she`rlari, qissalari va pesalarida yumoristik ruhning
ustuvorligi sezilarlidir.
v) Xarakter va hodisalar ifodasida dinamikaning yorqinligi. Ruhshunoslar
bolalar narsa va hodisalarning harakati, yoshi, nimaga mo`ljallanganligiga, keyinroq
ularning paydo bulishi sabablariga qiziqishlarini uzoq tajribalar va kuzatishlar
asosida tasdiqlashdi. Bu-hikoya qilishda qiziqarlilik (zanimatelnost)ni taqozo etadi.
Negaki, qiziqarlilik-shiddatli harakatchanlik zamirida vujudga keladi. Bunday
harakatchanlik hikoya qilinayotgan voqelik uchun tanlangan konfliktning o`tkir
bo`lishini, syujetning tez taraqqiy etishini, xarakterlarning yorqinligini va boshqa
shunday ifodaviy usullarni taqozo etadi, shularda namoyon bo`ladi. Bu voqea yoki
hodisalarni, qahramonlarni tashqi bir vaziyatda harakatlantiruvchi, rivojlanishda
ko`rsatuvchi mohiyatga ega bo`lib, kichkintoylar tabiatiga mos keladi, uni sodda va
aniq
qilib,
voqelikning
zohiriy
rivojlanishi
deyish
mumkin.
Quddus
Muhammadiyning «Temirlar o`yini» yoki «Harflar o`yini» she`rlarida barcha
narsalar yoki harflarning shiddatli harakati ularninggina emas, balki voqeani ham
ko`rimli, ham zavqovar qilgan:
Temirlar jarang-jurung, -Biz qochon bo`lamiz «zil?»
O`ynashib diring-diring, Chir aylanar g`ildirak,
Deyishar: «Yuring-yuring!» Ortidan eski chelak.
Tushdilar qiziq tansa, Cho`loq ketmon oqsoqlar,
Sayrashib assa-assa. Oshpichoqni quchoqlar.
Siniq pero dikillab, Dumalar pachoq banka,
Buzuq ruchka likkillab, Irg`ir puchuq voronka.1
1 Қуддус Муҳаммадий. Темирлар уйини. М.Рейх расмлари. Тошкент: «Ёш гвардия»
нашриёти, 1960, 3-5-б.
9
Uzuq zanjir, kaltasim:
Har narsa o`ziga xos va o`ziga mos harakatda. Bu shunday harakatki, unda
o`sha harakatlanayotgan narsaning sazosi ham jaranglab turibdi. Bu hol she`rning
quvnoq ruhini va engil o`qilishini ta`minlagan. Kichkintoylar bu harakat va ovoz
zamirida o`sha narsalarning o`zlarini ko`rib turganday sezadilar. «Sholg`om»,
«Bo`g`irsoq», «Qarg`avoy» singari xalq ertaklari syujetlari ham shiddatli harakat
zamirida qurilganligidan g`oyat qiziqarlilik kasb etgan va necha asrlardirki,
bolajonlar ularni qiziqib tinglashdan sira toliqmayotirlar. Sh.Sa`dullaning «Ayyor
chumchuq» she`riy ertagi syujeti ham shu xildagi shiddatli dinamizm asosida voqe`
bo`lganligidan g`oyat qiziqarlidir. Bola ana shu xildagi harakat zamirida sodir
bo`luvchi voqelikni tez ilg`aydi, chunki bunda voqealar almashinuvi uning ko`z
o`ngida sodir bo`ladi. Binobarin, syujetdagi harakat qahramonlar xarakteri rivojini
ham belgilab turadi. Shunday bir vaziyatda syujet o`quvchi oson o`zlashtiradigan
axborot materiali vazifasini o`taydi.
g) Tilning aniqligi, ravonligi, tushunarliligi va emocionalligi. Bolalarga
atalgan badiiy asarning tili umumbadiiy tilning normalariga va grammatik
qurilishiga amal qilgani holda bolalarcha tafakkur qilishning o`ziga xos ifodaviy
vositasi bo`lmog`i, shu bilan birga, bola nutq boyligini muttasil oshirib borishga
xizmat qilmog`i shart. Bunda nuqul bolaga moslashib qolmay, balki uni ergashtirib
borishga intilib, bolaga notanish so`z va iboralarni izohtalab qilib qo`ymay,
kontekstdayoq anglashilarli etib ifodalashga e`tibor bermoq lozim. Eng muhimi,
N.G.Chernishevskiy ta`kidlaganidek: «Bolalarga juda ko`p narsalarni osongina qilib
tushuntirish mumkin, bunda avvalo o`sha tushuntiruvchining o`zi nimani
gapirmoqchiligini o`zi anglab etkan va uni inson tilida ravshan ifodalay ololsin».
Yozuvchi qaysi yoshdagi bolani mo`ljallab asar yozayotganini hisobga olib, o`sha
yoshdagi kichkintoy lug`at boyligi imkoniyatlarini ko`zda tutgan holda ish tutmog`i
lozim. Aks holda uning asari adresatini tayinlash mumkin bo`lmay qoladi.
Chunonchi, Sh.Sa`dullaning «Yil fasllari» she`ridagi:
Milt etib chiqdi quyosh,
10
Dedi:-Do`stlar, qish odosh,-
satrlariga boqqan zahoti-ularning maktabgacha yoshdagi bolalarga mo`ljallanganini
sezish qiyin emas. Chunki mazkur satrlardagi so`zlar maktabgacha yoshdagi bolalar
nutqiga xos lug`at aks etgan. Shoir bunday ekspressiv nutq zamirida bahor faslining
shu yoshdagi kichkintoylar hali sezishga ulgurmagan ikki xususiyatini-bahor
qishdan so`ng kelib, qishga xotima («qish odosh») yasashini hamda endilikda
haroratli kunlar («quyosh chiqishi»ni) boshlanishini, aniqrog`i, bahor fasli
tabiatining belgili xossalarini saviyaga muvofiqlashtirib ma`lum qilmoqda. Bolalar
lug`at boyligi-ular saviyasining mezoni. Bolalar ulg`aygani sayin voqelikni
o`zlashtirish imkoniyatlari ham kengaya boradi, binobarin, ular so`zni o`zlashtirish
evaziga ularning saviyalari ham ko`tariladi,didlari o`sa va dunyoqarashlari shakllana
va to`lisha boradi. So`zni tushunish va o`zlashtirish bolalarda tasavvurni
chuqurlashtiradi, narsa va hodisalar haqida o`z fikrini tug`diradi. Bolalar uchun ijod
etuvchilar ana shu holat bilan hisoblashmoqlari shart. Zotan, bolaga atalgan asarning
tili qancha aniq, ifodalari teran, qisqa va obrazli bo`lsa voqea ham, ifodasi ham
ixcham, yorqin va sodda bo`lsa asar shuncha ta`sirchan bo`ladi, unda ilgari surilgan
g`oya xotiraga mustahkam o`rnashgan syujetni idrok qilish asosida yosh
kitobxonning intellektual dunyosi mahsuliga aylanadi.
Bolalar murakkab qurilmali gaplardagi mazmunni ilg`ashga qiynaladilar,
xususan, bunday gaplarda izohtalab arxaik so`zlar qalashib kelsa-taqatlari toq
bo`ladi. Binobarin, gaplar ham sodda, mantiqdor, jonli, hayajanbaxsh va savodli
qurilmog`i, g`ashga teguvchi qaytariqlar va mavhum iboralardan xoli bo`lmog`i
lozim. Poetik obrazlar mavhum yoki qalashib ketgan sifatlashlar (epitetlar) asosida
qurilmasligi darkor, bolalar kitobida har bir ifoda tabiiy, yorqin ma`noli va zavqovar
bo`lishi-uni tushunib o`qish va uqib olishning muhim sharti hisoblanadi.
Bolalar adabiyotining boshqa fanlar bilan hamkorligi yoxud adresliligi.
Bolalar adabiyotining kamolotida uning barcha fanlar bilan aloqadorligi muhim
ahamiyatga ega. Bu M.Gorkiyning «Mavzular to`g`risida» maqolasida yorqin
ifodalangan bo`lib, bolalar adabiyotining rang-barang mavzular hisobiga boyib,
11
xilma-xil obrazlar hisobiga to`lishib borishini ta`minlashdan tashqari ma`lum
darajada o`zligiga daxldor xossalarini ham oydinlashtiradi. Shu ma`noda, aytish
mumkinki, bolalarga o`zlarini qurshagan olam va uning sirlaridan voqif bo`lishda,
narsa va hodisalar mohiyatini idrok etishda, ularni anglash va bilib olishda, o`rganish
va o`zlashtirishda bolalar adabiyoti o`ziga xos hayot darsligi vazifasini o`taydi.
Aytaylik, elektr nima? Quyosh-chi? Oy-chi?YUlduzlar nega faqat kechasi
ko`rinadi?Momaqaldiroq nimadan paydo bo`ladi? Yashin-chi? Suv nima? Shamol
nimadan hosil bo`ladi? Tuproq nima? Yomg`ir nima? Qor nima? O`simliklar,
hasharotlar nega xilmma-xil? Xullas, bunday savollarning cheku-chegarasi yo`q.
Lekin bolalar bularning barchasini bilishidan iborat ehtiyojlarini qondirmay
qo`ymaydilar. Ularning ma`naviy ulg`ayishlari ana shu istakni qondirish evaziga
amalga oshadi. Binobarin, bolalar adabiyoti ana shu savollarga javob berish
maqsadida fizika, astranomiya, geologiya, geografiya, kimyo, matematika, botanika,
biologiya, qo`ying-chi kishilik jamiyati yaratgan barcha bilimlar bilan ijodiy
hamkorlik qiladi. Bunda u mazkur bilimga xos sovuq ilmiy muhokama va
mantiqiylikni emas, balki har qanday ilmiy tushunchaning insonni sharaflovchi
badiiy obrazli ifoda etilishi orqali erishadi. Bunday obrazli ifoda pirovard-oqibatda
uning qiziqarliligini (zanimatelnost) va ma`rifiyligini (poznavatelnost) ta`minlaydi.
«Qiziqarli botanika», «Qiziqarli fizika», «Qiziqarli biologiya», «Qiziqarli
geologiya», «Qiziqarli kimyo» yoki «Yosh tilshunos», «Yosh adabiyotshunos»,
«Yosh fizik» qomuslari singari bolalarbop rang-barang kitoblar, shuningdek, turli-
tuman kasb-korlar, aniqrog`i, shishapazlik, chinnisozlik, yog`och va ganch
o`ymakorligi, misgarlik va mis o`ymakorligi, temirchilik, kulolchilik, bo`yraboflik,
gilamboflik, temirchilik, haykaltaroshlik, kashtachilik, zargarlik, zardo`zlik,
rangpazlik, qog`oz tayyorlash va hokazolarning kelib chiqishi tarixiga oid zavqovar
badia va hikoyalar yosh avlodning ular haqidagi bilimlarini chuqurlashtiribgina
qo`ymaydi, balki ularda ajdodlar tajribalari va an`analarini o`zlashtira turib
e`zozlashni, demakki, qadriyatlarni anglash jarayonida o`zliklarini anglashlariga,
eng muhimi, kelajakda kim bo`lishdan iborat havaslarini uyg`otibgina qo`ymaydi,
balki shu havasning qat`iyatga aylanishida yordam beradi.
12
Shu tariqa ilm va badiiyat sintezidan hosil bo`lgan ilmiy-ma`rifiy (poznovatelno`y)
adabiyot shakllana boshladiki bu ma`rifatparvalik adabiyotidan tubdan farq qiluvchi
hodisadir. Ma`rifatparvarlik adabiyotida ilg`or fan, texnika va an`analarini
o`zlashtirishga da`vatkorlik ruhi ustivor bo`lsa, bolalar o`qishigagana mo`ljallangan
ilmiy-ma`rifiy adabiyotda ilmiy dalillar, g`oyalar va farazlar badiiyat sintezidan
o`tkazilib, obrazli tilda bayon etiladi. Bunda ilmiy ma`lumot shunday zavqovar qilib
bayon etilmog`i lozimki, undagi istalgan dalil shunchaki oddiy so`z bo`lib
qolmasligi, qolaversa, o`quvchi miyasini keraksiz fakt sifatida g`ovlattirib
qo`ymasligi, aksincha, uning fikrini, xayolini harakatga solmog`i, pirovard oqibatda
esa,unda ijodkorlik layoqatini shakllantirishga xizmat qilmog`i zarur.
4. Bolalar kitobxonligi tushunchasi haqida ma’lumot
Bolalar adabiyoti ruhshunoslik va pedagogika zimmasidagi vazifalarni birlashtirgan
holda bolalar qalbini badiiy tadqiq qiladi, bolalikni badiiyat ko`zgusida butun bo`yi-
basti bilan ko`rsatadi, aniqrog`i, bolalar ruhiy olamining takomillashuvini va
ijtimoiy-axloqiy jihatdan shakllanishini badiiy tadqiq qilib ko`rsatadi, shu asosda fan
va san`at o`zaro tutashgan va singishgan badiiyat hosilasiga aylanadi. Natijada
bolalar adabiyoti pedagogika va ruhshunoslikning o`ziga xos badiiy- axloqiy
xrestomatiyasiga aylanadi. Bolalar adabiyotining ana shu xususiyati yozuvchi oldiga
o`z o`quvchisining yosh xususiyatlarini, ruhiyatini, saviyasini va qiziqishlarini
nazarda tutgan holda ijod etish vazifasini ko`ndalang qilib qo`yadi. Bu esa, o`z
navbatida, balalarga atab yoziladigan asarlarning qaysi yoshdagi bolaga
mo`ljallanganligini – adresliligini aniq belgilab olishni taqozo etadi. Yozuvchi o`z
asarini kimga qaratib yozayotganini oldindan bilishi kerak,-deb yozgan edi
M.Gorkiy,-shunday qilinmagan taqdirda uning kitobi o`quvchisiz qoladi. Bolalar
yozuvchilari o`quvchilarning yoshiga katta e`tibor berishlari lozim. Agarda shunday
qilinmaganda, u kitob «adressiz» bo`lib, kattalarga ham, bolalarga ham keraksiz
13
bo`lib qoladi.» Bu talabni bajarishda pedagogika va ruhshunoslik fanlari bolalar
yozuvchilari uchun jiddiy dastur bo`la oladi, chunki bu fanlar bolalar va ularning
ruhiy olami, tarbiyasi bilan shug`ullanadi. Shu mantiqqa muvofiq bolalarni yosh
xususiyatlariga ko`ra uch guruhga bo`lish an`anaga aylanganki, bu ularga mo`ljallab
badiiy asarlar yozishda ham rost keladi:
1. Maktabgacha tarbiya bosqichi: tug`ilgandan to 6-7 yoshgacha;
2. Kichik yoshdagi o`quvchilik davri: 6-7 yoshdan 11-12 yoshgacha yoki
muchalni to`ldirguncha;
3. O`smirlik davri yoki o`rta va katta yoshdagi o`quvchilik bosqichi: 12-13
yoshdan 17-18 yoshgacha.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga oid kitoblarning xususiyatlari.
Bola yetti yoshga to`lguniga qadar atrofdagi yangiliklarni tez ilg`aydigan bo`lib o`sa
baradi. Bu jarayonni bolaning kelajakka tayyorlanishi tarzida tushunish kamlik
qiladi, albatta. Negaki, inson shaxsiyatidagi barcha ijobiy va salbiy xususiyatlar
xuddi shu davrda shakllana boshlaydi, xarakteriga singa baradi. «Axir men hozir
nimalarda yashayotganimni o`shanda kashf qilmaganmidim?,-deya xotirlagandi Lev
Tolstoy yetmish yillik umriga sarhisob qila turib.-Shuncha ko`p, shuncha tez kashf
etgan narsalarimning yuzdan birini ham, qolgan butun umrim davomida kashf eta
oldimmi? Aslo! Besh yashar boladan mengacha-faqat bir qadam, yangi tug`ilgan
chaqaloqdan besh yashar bolagacha-dahshatli masofa!» Chindan-da, chaqaloq besh
yoshga to`lguniga qadar til chiqaradi, ongi kurtak yoza boshlaydi, tuyg`ulari
shakllanish jarayoniga kiradi, oyoq chiqarib mustaqil yura boshlaydi-keyingi butun
umri davomida, asosan, shu jarayonlar takomillashadi. Shuning uchun bolalarni juda
kichkinaliklaridanoq, so`z san`ati sehrida tarbiyalash beqiyos ijtimoiy-estetik
qimmatga molik. Bu xalqning asriy tajribasida sinalgan haqiqatdir. Xalq
ijodiyotidagi erkalash motivlariga limmo-lim aytim-olqishlar, allalar, erkalamalar,
ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, qaytarmachoqlar, ermaklar asrlar davomida ana
shunday vazifani ado etib kelayotgani barchaga ayon. Ularda xalqimizning
14
bolalarparvarlik mehri tovlanib turadi, murg`akkina jonlarni so`z ohanglarida
ardoqlash an`analari yorqin namoyon bo`lgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalar hali kitob o`qiy olmaydi, ular uchun olam
noma`lumlik sirlarini bilishga, o`zlashtirishga intilish, qiziqish kuchli bo`ladi.
Yozuvchining vazifasi uning xuddi shu intilishini hisobga olib, qiziqishini
alangalatishga qaratilgan holda ish tutishdan iborat. Bunda u maktabgacha yoshdagi
kichkintoy tabiatiga xos taqlidchilik xususiyatini ko`zda tutib, hayotdagi xarakterli
voqea va hodisalarni uning tasavvuriga mos badiiy obrazlarda ifodalovchi asarlar
yaratmog`i lozim.
Ma`lumki, maktabgacha yoshdagi kichkintoylar tevarak-atrofidagi har bir narsaga
taqlid
qilishdan
charchashmaydi.
Ular
taqlidchilik
vositasida
hayotni
o`zlashtiradilar. Shu boisdan ularga atalgan asarlarning personajlari-hayvonlar,
qushlar, hasharotlar, o`simliklar va boshqa narsalar bo`lishsa-da, odamlarga taqlidiy
sifatlarga ega: Odamlarday gapirishadi, fikr yuritishadi. Shu taqlidda ularning har
biri o`z xislatlari xususidagi oddiy ma`lumotlar bilan kichkintoylarning intellektual
dunyosiga aylanadi, ularda hayotga qarashning o`ziga xos kurtaklari vazifasini
o`tashga kirishadi.
Bunday intilish zamirida kichkintoy nutqida o`zgacha emotsionallashuv jarayoni
sezila boshlanadi. Bolalardagi bunday insoniy sezgirlikdan hayratlangan L.Tolstoy
ayrim noshud yozuvchilarning tildagi no`noqliklariga ta`na qilib: «Bola so`z yasash
qonunlarini sizdan ko`ra yaxshiroq anglaydi, chunki hech kim uningchalik tezlik
bilan yangi so`z yasay olmaydi,» –degan edi. Bolalar tilini uzoq kuzatgan
K.Chukovskiy ham bu fikrni tasdiqlaydi: «Ikki yoshidan boshlab har qanday bola
qisqa muddat ichida «daho tilchi» darajasiga ko`tariladi,» - deya e`tirof etgan edi.
Bolalar uchun asar yozganda ana shu fazilatlarini inobatga olib, ularga atroflarini
o`rab olgan hayotni anglab olishlariga, hayotsevarlik tuyg`ularini shakllantirishga,
narsalar haqida o`z tushunchalarining qaror topishiga, shularni imkoniyatlari
ko`taradigan darajaga xizmat qiladigan so`z zaxiralarini muttasil boyitishga
15
ko`maklashish maqsadi ko`zlanmog`i shart. Shundagina asarni o`z vazifasini
muvaffaqiyatli bajargan deb hisoblash mumkin.
Kichik yoshdagi o`quvchilarga mo`ljallangan asarlarga oid xususiyatlar. Bu
yoshdagi bolalarning ichki olami ancha murakkab. Ular hali ko`p narsalarni
bilmaydi, lekin bilishdan iborat ichki jarayonni kechishga kirishadi; bilish-ular
uchun o`ziga xos ma`naviy ehtiyojga aylana boradi. Yanush Korchak ular tabiatiga
xos ana shu xususiyatini ta`riflab yozgan edi: «Bolalarga o`zlari sezgan va
o`ylaganlarini gapirib berish g`oyat qiyin, chunki ularni so`zda ifodalashga to`g`ri
keladi. Bundan ham og`irrog`i esa-yozish. Lekin bolalar shoir va faylasufdirlar.»
Chindan ham shunday. Bolalar tabiatidagi «shoirlik»-ularning hamma narsadan
hayratlanishlari, har bir hodisadan hayajonlanishlari bo`lsa, «faylasuflik» - hayratni
va hayajonni qo`zg`agan shu narsalar va hodisalarning asl mohiyatiga
qiziqishlaridir. «Bu nima?», «Bu nega bunaqa?», «U nima deydi?», «U nega katta
yoki nega kichik?», «U qanday o`sadi?», «Nega qattiq?», «Nega yumshoq?», «Suv
nega qotadi?», «Quyosh qanday qizitadi?», xullas, shu xildagi sanoqsiz savollar bu
yoshdagi bolalarning qiziqishlari hosilasi bo`lib, ana shu savollarga topgan va
topolgan javoblari-olamni o`zlashtirish yo`llaridir. Olam ular uchun jumboqqa
aylanarkan, ularning o`zlari ham «nimavoy»ga aylanishlari tabiiydir. Shu ma`noda
N. Nosov yaratgan Pochemuchka (Nimavoy-o`zbek tilida Bilmasvoy tarzida tarjima
qilingan)-bu yoshdagi bolalarning umumlashma obrazi darajasiga ko`tarilgan.
Bunday umulashma obrazni Q.Muhammadiyning «Tabiat alifbesi» turkumiga
kiruvchi lirik qahramon timsolida ham ko`rish mumkin. U ham butun vujudi bilan
«Yong`oqni nega yong`oq deymiz?» yoki «Yong`oqning qobig`i nega qattiq?»
«Olcha nega qip-qizil?», «O`rik nega sarg`ayib pishadi?», «Jiydaning shoxi nega
egig?», «Shaftolining bargi nega achchiq?», «Sada nega meva qilmas?», « Dada,
bog`bon nega tokni qirqib turadi?» yoki «Tok daraxti bir xilu uzumlari nega har
xil?», «Mol nega kavsh qaytaradi?», «Chittak nega chittak?», singari son-sanoqsiz
savollarga aylangan. Kimgadir bular g`ayritabiiy tuyulishi mumkin, shu boisdan
ularning g`ashlari qo`zg`ab «katta bo`lganingda bilasan»,-deya bolani hatto
jerkishgacha borishlari mumkin. Bunday qilish bola qiziqishlariga to`g`on solishga
16
teng bo`lib, unda hamma narsaga befarq qarash maylini kuchaytiradi. Befarqlik esa
bora-bora bolani ijtimoiy lanjlikka giriftor qiladi.
Bola ma`naviy ehtiyoji hosilasi sifatida tug`ilgan mazkur savollariga ilmiy javobni
ham u idrok qila olmaydi, aksincha, yana savoldan savol chiqaradi. Buning ijobiy
tomoni shundaki, bolalardagi qiziqish so`nmaydi, bilaks yana rivojlanadi.
Q.Muhammadiy bu savollarga poetik javob berish maqsadida «nima to`g`risida asar
yaratmasin, nima haqda gapirmasin, doim o`sha narsadan inson hayotini ko`zda
tutib, ma`no izlaydi. Shoir shu ma`noni topadi ham. Bu ma`no doim bolalarning
hayotdan oladigan birinchi taassurotlarini izohlaydi, uning dunyoqarashi
shakllanishiga xizmat qiladi.»
Maktab yoshidagi kichkintoylar tabiatiga xos «shoirlik va faylasuflik» ular
uchun yoziladigan asarlar mavzu doirasining keng, g`oyaviy-badiiy jihatdan sodda
va tabiiy bo`lishini taqozo etadi, bu jarayon bola ulg`ayishi bilan oddiylikdan
murakkablik tomon yo`g`rilib bormog`i darkor. Negaki, ruhshunoslarning
ma`lumotlarga ko`ra, bu yoshdagi bolalar dastlabki bosqichda 3600 tacha so`zdan
foydalanishadi. Yetti-to`qqiz yasharliklarida hayvonlar, qushlar, hasharotlar,
nobotot va boshqa narsalarga oid ertaklarga qancha qiziqishsa, insonlar va ularning
o`zaro munosabatlarini ifodalovchi asarlarga qiziqishlari ham shuncha orta boradi.
Bolalar yozuvchilarning vazifasi shu ishtiyoqni alangalatishdan iborat.Bunda shu
yoshdagi o`quvchilarning hayot tajribalarini umumlashtirish negizida ijtimoiy
voqelik mohiyatini ochib berish ular dunyoqarashining shakllanishiga ta`sir
qo`rsatuvchi vosita sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
