Adabiyotshunoslik ilmiy tizim sifatida Reja: 1. Adabiyotshunoslikning asosiy sohalari. 2. Adabiyotshunoslikning ilmiy tizim ekanligi. 3. Adabiyot nazariyasi, adabiyot tarixi, adabiy tanqidning ilmiy tizimdagi ishtiroki 4. Matnshunoslik, manbashunoslik, adabiy o’lkashunoslik, bibliografiya va boshqalarning ilmiy tizimdagi oʻrni. Tayanch tusunchalar: asosiy sohalar, ilmiy tizm, adabiyot tarixi, nazariyasi, adabiy tanqid, matnshunoslik, manbashunoslik, adabiy o’lkashunoslik, bibliografiya Adabiyotshunoslik fan sifatida ilmiy faoliyat sohiblari bilan ijodkorlar olamini o‘zaro bog‘lab, ijodiy yutuqlardan ilm taraqqiyoti uchun foydalanar ekan, u ish ko‘rayotgan tushuncha va istilohlarda har xillik kuzatilishi mumkin. Adabiyotshunoslikdagi terminologik chalkashliklarning oldini olish, tushuncha va istilohlarni identifikatsiya qilish, adabiy tahlil va jarayondagi eng zarur va ijtimoiy ahamiyatli hodisalarga tayanib ish ko‘rish bugungi adabiyot ilmining vazifalaridan. Tizim – o’zaro ichki aloqadorlikka quriladigan bir necha tizim osti tarmoqlarining yaxlit harakati. Adabiyotshunoslik ilmiy tizim sifatida musulmon sharqi mamlakatida IX asrdan boshlab mavjud bo‘lgan. Akademik Botir Valixo‘jayev “Adabiyotshunoslik” kitobida, ilmi adab tarkibiga kiruvchi fanlar sifatida lug‘at, sarv, nahv, ishtiqoq, aruz, qofiya, badoye kabi 12 ta fanni keltiradi va bu bilan filologik tizimni mumtoz adabiyotdagi o‘rnini ta’kidlaydi. Sarv- morfologiya, nahv-sintaksis, ishtiqoq-so‘z yasalishi, badoye-badiiy san’atlar haqidagi ilm. Ilmi adab (filologiya) adabiyot “odob ilmlarining yig’indisi”. Adabiyotshunoslik IX asrda filologiya tarkibida ma’lum fanlarning yig’indisi ya’ni ilmiy tizim sifatida mavjud bo’lgan. Hozirda u o’z tarkibiga 30 dan ortiq fanlarni oladi. An’anaviy adabiyotshunoslik o‘zaro mustahkam aloqada bo‘lgan adabiyot tarixi, nazariyasi va adabiy tanqid asosida tarkiblanadi. Shuningdek, ularga munosabatda mustaqil tarzda shakllangan adabiyotshunoslik metodologiyasi ham mavjud. Shuning uchun ham bu fanlar adabiyotshunoslikning “asosiy sohalari” deb yuritiladi. Bu bevosita konkret adabiy-tarixiy faktlar va ular o‘zaro aloqadorligining keng jabhalari bo‘lib, adabiyot tarixi nomi bilan markazlashadi. Shu bilan birga, adabiyot nazariyasi yoki nazariy adabiyotshunoslik ham mavjud bo‘lib, u adabiy hayotning umumiy qonuniyatlari va birinchi navbatda, adiblar ijodini o‘rganishga kirishadi. Adabiyot tarixi – insoniyat tarixining bir qismi, madaniy tarix tarkibida qaraladi. Insoniyat tarixi esa bir necha turlarga: fuqarolik tarixi, davlatchilik tarixi, madaniy tarix va boshqalarga ajraladi. So‘nggisi, ya’ni madaniyat tarixi san’at tarixi, shaharlar tarixi va boshqa qismlarga bo‘linadi. Madaniyat tarixining eng unumli sohalaridan biri san’at tarixidir. Bu tarix, o‘z navbatida, san’atning turlaridan kelib chiqib: musiqa tarixi, rassomchilik tarixi, haykaltaroshlik tarixi, raqs tarixi v.b. qatorida adabiyot tarixiga alohida e’tibor beriladi. Demak, u xalq madaniy tarixining harakatdagi muayyan bir qismi sifatida anglashiladi. Adabiyot tarixi ilk badiiyat namunalari (dastlab og‘zaki shaklda yoki mifik tafakkur asosida)dan tortib hozirga qadar o‘tgan adabiy-badiiy asarlarga, ya’ni o‘tmish adabiyotiga nisbatan qo‘llaniladi. Turli milliy adabiyotlarning tarixan o‘ziga xosligi, taraqqiyot tamoyillari, adabiy avlodlar o‘zgarishi va boshqa. adabiy hodisalarni tarixiy jarayonda tadqiq etadi. Konkret adabiy asarlar yakka shaxslar tomonidan yaratilgan bo‘lsa ham yozuv hali shakllanmagan dastlabki davrda jamoaviy xarakterga ega bo‘lgan. Ya’ni bir iste’dod tomonidan yaratilgan bo‘lsa, u og‘izdan-og‘izga o‘tishi bilan boyigan, sayqallangan va anonimlashgan, natijada jamoaviy xarakter kasb etgan. Shunday ekan, adabiy asarning yaratuvchisi bir shaxs bo‘lishi mumkin, lekin adabiyot tarixining yaratuvchisi bir kishi bo‘lolmaydi. Adabiyot xalq tomonidan yaratiladi. Qaysi xalq vakillari iste’dodliroq bo‘lsa, ular o‘z iste’dodiga yarasha kuchliroq (badiiy jihatdan) asarlarni ertaroq yaratganlar. Adabiyot tarixidagi asarlar, mualliflar ijodiga baho berganda ularning o‘zlarigacha o‘tgan adabiyotga qanday yangilik qo‘shganlari yoki mavjud adabiy hodisalarning qay jihatini yangilaganiga qarab baho beriladi. Adabiyot tarixi jamiyat tarixi tarkibida tushunilar ekan, u milliy xarakterga ega. Shunga ko‘ra, o‘zbek adabiyoti tarixi, rus adabiyoti tarixi… kabi millat madaniy tarixi bilan bog‘liq taraqqiy etadi. Adabiyot tarixini o‘rganishda tarixiylik tamoyiliga asoslaniladi, ya’ni adabiy manbalar, siymolar va hodisalar xronologik tartibda o‘rganiladi. Adabiyot tarixini davrlashtirish, adabiy muhit, adabiyot rivojiga ta’sir ko‘rsatgan mintaqaviy manbalar ham shu soha doirasida tahlil qilinadi. Milliy adabiyot tarixini yaratish XX asr boshiga to‘g‘ri keldi. Biroq bunga qadar yaratilgan mumtoz adabiyotshunoslikdagi tazkira, risolalar hamda badiiy va tarixiy asarlar tarkibidagi lavhalar Adabiyot tarixining yaratilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. O‘zbek adabiyoti tarixining yaratilishida prof. Fitratning “Eng eski turk adabiyoti namunalari” (1927), “O‘zbek adabiyoti namunalari. 1-jild” (1928) bu yo‘nalishdagi ilk qo‘llanmalar sanaladi. Shuningdek, A.Sa’diy, O.SHarafiddinov, P.SHamsiev, V.Zohidov, A.Qayumov, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, R.Orzibekov va boshqalarning adabiyot tarixiga oid ishlari ahamiyatlidir. Uzoq yillar oliy o‘quv yurtlarida N.Mallaev, V.Abdullaev, G‘.Karimov tomonidan yaratilgan “O‘zbek adabiyoti tarixi” asosiy darslik sifatida qo‘llanildi. Adabiyot nazariyasi adabiyot tarixi to‘plagan materiallarni umumlashtiradi, konkret adabiy tadqiqotlar sari yo‘naltiradi, unga tadqiqiy xarakter beradi. Adabiyotshunoslikning bu sohalari biri ikkinchisisiz yashay olmaydi, ularning biri boshqasiga material bo‘lsa, ikkinchisi birinchisiga nazariy yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi, demak, ularga yaxlit bir umumiy tizimdagi fanlar sifatida qarash kerak bo‘ladi. Adabiyot nazariyasi – badiiy adabiyotning o‘ziga xos turi, estetik va ijtimoiy funksiyasi, adabiy jarayon masalalarini o‘rganuvchi fan. Adabiyot nazariyasi adabiyotshunoslik tarkibidagi (adabiyot tarixi, adabiy tanqid kabi) fan bo‘lgani uchun, birinchi navbatda, adabiyotshunoslik masalalari bilan bog‘lanadi. Adabiyot nazariyasi zamonaviy aspektda xorijiy manbalarda quyidagi yo‘nalishlarda taraqqiy etmoqda: 1. Matnga asoslangan nazariyalar (formal-struktural yondashuv, yangi tanqid, narratologiya). 2. Muallifni o‘rganishga qaratilgan nazariyalar (biografik va psixoanalitik yondashuv, shu bilan birga feministik adabiyotshunoslik, fenomenologik tadqiqotlar. 3. Kitobxonga qaratilgan nazariyalar (retseptiv estetika, asarni qabul qilish tarixi; tarixiy-funksional tadqiqotlar). 4. Adabiy va madaniy-tarixiy kontekstga oid nazariyalar (reminissensiya, intertekstual) tadqiqotlar, sotsiologik va tarixiy-materialistik yondashuv, “yangi istorizm” va kulturologik metodologiya. ot nazariyasining o‘z tadqiq predmeti, dasturi va o‘qitish metodikasi bor. Shunga ko‘ra u adabiyotshunoslik predmet – inson ruhiy dunyosining ifoda shakli sifatida badiiy adabiyot spetsifikasi va adabiy ijodning ijtimoiy mohiyati (1); adabiyot tarixiy taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari – adabiy tur va janrlar, oqim va yo‘nalishlar, hayotni aks ettirish tamoyillari, badiiy uslub, shakl va mazmun hamda uning komponentlari (2); adabiyotshunoslik terminologiyasi va ularning identifikatsiyasi (3) kabi masalalarni o‘rganadi. Ushbu masalalar doirasidan kelib chiqib, adabiyot nazariyasining turli aspektlari va bo‘limlari mavjud. Biroq, uning asosiy aspekti, o‘zak-negizi poetika masalalari bo‘lib, zamonaviy darslik va qo‘llanmalarda nazariy va tarixiy poetika tasnifida qaraladi (N.D.Tamarchenko). Nazariy poetika badiiy matn, uning tarkibi, vazifasi, adabiy tur va janrlar, til va uslub jihatlarini tadqiq qilsa, tarixiy poetika ayni shu adabiy hodisalarning tarixan shakllangan holati, mumtoz adabiyotshunoslikdagi jihatlari bilan shug‘ullanadi. Shuningdek, adabiyotning mohiyatini so‘z san’ati sifatida tushunish, adabiy jarayonning nazariy muammolarini o‘rganish ham Adabiyot nazariyasi doirasida amalga oshiriladi. Adabiyot nazariyasining turli aspekt va bo‘limlari orqali ilgari surilayotgan g‘oyalar doimiy amal qilinadigan qonunlar deb qaralmasligi kerak. Chunki o‘zgarayotgan dunyoda adabiyot ham o‘zgarmoqda, uning imkoniyatlari kengayib, ifoda vositalari rang- baranglashishi natijasida ayrim nazariy qoidalar tor kelishi, ayrimlari esa iste’moldan chiqishi mumkin. Masalan, sho‘ro davrida Adabiyot nazariyasining o‘zak vazifasi sifatida ideologik ustqurma belgilangan, nafaqat o‘z davri adabiyotiga, balki o‘tmish adabiyotiga munosabatda ham mafkuraviy talqin yetakchilik qilgan. O‘z zamoniga xizmat qilib, vazifasini o‘tab bo‘lgan bu qarashlarni doimiy suratda joriylartirishga, abadiylashtirishga urinish adabiyot nazariyasi imkoniyatlarini toraytiradi. Shunday ekan, adabiyot nazariyasi yagona metodologiya asosiga qurish, bir metodni etakchi bilib, qolganlaridan voz kechish yoki ikkilamchi xarakterda, deb talqin qilish mumkin emas. Biroq buning aksiga olib, adabiyot nazariyasi yagona umumadabiy talablari yo‘q ekan, degan gumonga ham bormaslik kerak. Adabiyot nazariyasiga yuqorida tilga olingan aspektlari va masalalari jahondagi barcha adabiyotlar tajribasidan kelib chiqib, ularni nazariy umumlashtirgan holda vujudga kelgan fan sifatida qaralishi kerak. Adabiyot nazariyasi milliy adabiyotshunoslik yutuqlariga tayanadi, biroq uni bir millat yoki til doirasida identifikatsiyalash yaramaydi. Tarixda yaratilgan har bir nazariy risola yoki adabiyotshunoslik asari Adabiyot nazariyasini boyitib kelgan, shunday davom etadi ham. Biroq Adabiyot nazariyasi tarixiy poetika qonuniyatlarini aynan qabul qilmaydi, balki davrlar sinovidan o‘tgan qarashlar, metodologik ahamiyatga ega bo‘lgan tizimlar va kelajakda ham adabiy samara beradigan tajribalarni nazariy umumlashtirish yo‘lidan boradi. G‘arbda ilk Adabiyot nazariyasiga oid asar Arastu «Poetika»sidir. So‘ngra Bualo, Didro, Lessing, Gerder, Gegel, Potebnya, Veselovskiy v.b. olimlarning ishlari mavjud. XX asrda Rossiyada A.N.SHaligin, I.Vinogradov, L.Timofeev. N.Gulyaev, G.N.Pospelov, V.E.Xalizev, N.D.Tamarchenko va boshqalar tomonidan yozilgan “Adabiyot nazariyasi” bo‘yicha darsliklar faol qo‘llanishda bo‘lgan. Mumtoz adabiyotshunoslikda nazariy tamoyillar bevosita poetika qonuniyatlari doirasida taraqqiy etgan. Shuning uchun ilmi adab tarkibiga kiruvchi: aruz, qofiya va balog‘at (badiiy san’atlar) ilmi hamda adabiy nav’, she’riy shakllar nazariyasi va amaliyoti tajribalari asosida shakllangan. O‘zbekistonda adabiyot nazariyasiga oid Evropa tipidagi qarashlar XX asr boshlarida vujudga kelgan. Bu jihatdan prof. Fitratning “Adabiyot qoidalari. Adabiyot muallimlari ham havaslilari uchun qo‘llanma” (1926), Abdurahmon Sa’diyning “Amaliy ham nazariy adabiyot darslari” (1924) ilk qo‘llanmalar hisoblanadi. So‘ngra Izzat Sulton (1939, 1980 va 2004), jamoa tadqiqoti sifatida 2 jildda (1978) va H.Umurov (2002) darsliklarining Adabiyot nazariyasi taraqqiyotida muayyan xizmati bor. Adabiy tanqid (arabcha: نودقن – saralamoq) – nazariy adabiyotshunoslikda ishlab chiqilgan tahlil tamoyillari, badiiy matnni talqin etish tajribalari asosida adabiy harakatdagi asarlarni o‘rganish, tadqiq qilish. Agar adabiyot nazariyasi adabiy jarayon masalalariga e’tibor qaratsa, adabiyot tarixi bevosita ayni shu davrda yaratilgan adabiy-badiiy asarlarni o‘rganadi, ularni tahlil obyekti qilib belgilaydi. Adabiy tanqid adabiyotlikning tezkor va safarbar sohasi bo‘lgani uchun yangi e’lon qilingan asarlarga munosabat bildiradi, ularning adabiy jarayondagi va o‘sha muallif adabiy hayotidagi o‘rnini belgilaydi. Adabiyot tarixi adabiyotshunoslikning ko‘hna sohalaridan bo‘lib, uning ildizlari mumtoz merosimizdagi tazkiralarga borib taqaladi. Chunki tazkira nafaqat ma’lumot va namuna beruvchi, balki asar va muallifga munosabat bildiruvchi janr sifatida taraqqiy etgan. Munaqqid badiiy asarni tushunish va tushuntirishda, uning targ‘iboti va talqinida yozuvchi bilan kitobxonning o‘rtasida turuvchi (murosaga kelishtiruvchi emas) do‘sti hisoblanadi. Lekin munaqqid adabiy jarayon hodisalaridan kelib chiqib, asarga xolis baho berishi, adabiy tilda so‘zlashi va o‘z qarashlarini elga tushunarli uslubda ifodalashi kerak. Adabiy tanqid alohida soha bo‘lgani tufayli uning taqriz, maqola, portret, ocherk, suhbat kabi o‘ziga xos janrlari mavjud. Adabiy tanqid zamonaviy adabiy tilda so‘zlashi, zamonning dolzarb muammolariga munosabati nuqtai nazardan, ayrim hollarda publitsistikaga yaqinlashishi mumkin, biroq bu davriy muvaqqat yaqinlikni adabiy tanqid xos asosiy jihat deb qaramaslik kerak. Tanqidchi publitsist-jurnalist emas, adabiyotshunos olim sifatida ish ko‘rishi lozim. Adabiy tanqid milliy adabiyotdagi asosiy tendensiyalarni ilg‘ay olishi, millat va xalq kelajagiga asqotadigan badiiy tajriba va yangiliklarni ommalashtirishi va adabiyotning jamiyat oldidagi umuminsoniy burchini bajarishiga ko‘maklashishi zarur. Shuningdek, adabiyotshunoslik shakllanishiga xizmat qilgan matnshunoslik, manbashunoslik, adabiy o‘lkashunoslik (areal adabiyotshunoslik), bibliografiya, evristika, paleografiya, adabiy sharh, xronologiya kabi sohalar ham adabiyotshunoslik tarkibiga kiradi. Chunki ularning ishtirokisiz adabiyotshunoslik taraqqiy eta olmaydi. Bu fanlar adabiyotshunoslikka “asos bo‘luvchi, hayot ta’minlovchi, tayanch sohalari hisoblanadi” (A.Prozorov). “Bu sohalar adabiyotshunoslik uchun ham bazaviy, fundamental va faktografik hamda empirik jihatdan istiqbollidir” (V.Xalizev). Bugungi kunda ularni yordamchi fanlar deb atash mushkul. Adabiyotshunoslik professional istilohga ko‘ra, XIX asr boshlarida vujudga kelgan bo‘lsa ham, uning ildizi ilk mifik tafakkur namunalariga borib taqaladi. Mifologik talqin yaratilishining o‘zi adabiyotshunoslikning qadimdan mavjudligini isbotlaydi. Adabiyotshunoslik dastlabki bosqichda (Gomer asarlariga bo‘lgan munosabatda va Gomergacha bo‘lgan davrda) baholovchi xarakterda yashagan bo‘lsa, ellinizm davrida filologiyaning bir qismi sifatida, falsafiy taraqqiyot davomida (Aflotundan Gegelga qadar) falsafaning tarkibida qaralib kelindi. Nihoyat, Gerder ta’limoti orqali adabiy-tarixiy tizimga ega bo‘lgan mustaqil fan sifatida nomlanib (poetika, ritorika, estetika deb emas), o‘z nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Adabiyotshunoslik shakllanishiga xizmat qilgan matnshunoslik, manbashunoslik, adabiy o‘lkashunoslik (areal adabiyotshunoslik), bibliografiya, evristika, paleografiya, adabiy sharh, xronologiya kabi sohalar ham adabiyotshunoslik tarkibiga kiradi. Chunki ularning ishtirokisiz adabiyotshunoslik taraqqiy eta olmaydi. Bu fanlar adabiyotshunoslikka “asos bo‘luvchi, hayot ta’minlovchi, tayanch sohalari hisoblanadi” (A.Prozorov). “Bu sohalar adabiyotshunoslik uchun ham bazaviy, fundamental va faktografik hamda empirik jihatdan istiqbollidir” (V.Xalizev). Bugungi kunda ularni yordamchi fanlar deb atash mushkul. Bibliografiya (yunoncha: biblion – kitob, grapho – yozmoq; kitoblar ro‘yxati) – bosma asarlarni ilmiy tavsiflash va ularning batartib ko‘rsatkichlarini tuzish, ular haqida axborotlar tayyorlash, ularni targ‘ib qilish bilan shug‘ullanish; adabiyotshunoslik shu yo‘nalishdagi yordamchi sohasi. Biror mavzu yoki sohaga oid ilmiy asarlar, manbalar, kitoblar ro‘yxati ham bibliografiya deyiladi. Bibliografiya kitoblar, vaqtli nashrlarda e’lon qilingan asarlar ro‘yxatini tuzish, ularni mavzulariga ko‘ra yoki boshqa (fan sohalari bo‘yicha, alifbo tartibi – mualliflar ismi-sharifi bo‘yicha v.h.) jihatlarga ko‘ra tasniflash, qisqa annotatsiyalar yozish kabi vazifalarni o‘z oldiga qo‘yuvchi ilmiy-amaliy sohadir1. Bunday ko‘rsatkichlar biron-bir mavzu bo‘yicha izlanadigan tadqiqotchining vaqtini tejaydi, ilmiy faoliyati samarasini oshiradi, shu b-n birga mavzu bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar b-n to‘liq tanishish imkonini beradi, ilmiy xulosalarning ob’ektiv va ahamiyatli bo‘lishiga ham zamin hozirlaydi. O‘zbek adabiyotshunosligida ulug‘ adiblar ijodi bibliografiyasini tuzishda muayyan ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, O‘zRFA Ilmiy kutubxonasi tomonidan tayyorlangan “Adabiy hayot” bibliografik ko‘rsatkichi; Bobur, Fitrat, A.Qodiriy, CHo‘lpon, G‘.G‘ulom, A.Qahhor, E.Vohidov, O‘.Hoshimov kabi ijodkorlar, M.Qo‘shjonov, O.SHarafiddinov, U.Normatov, N.Karimov kabi olimlar faoliyatini yorituvchi bibliografik ko‘rsatkichlar nashr etilgan. Bobur va boburiylar bibliografiyasi O‘zbekistonda bu yo‘nalishda amalga oshirilgan salmoqli ishdir. Matnshunoslik ‒ filologiya fanining tarmog‘i, adabiyotshunoslik sohasi. Matnshunoslik sohasidagi ilmiy izlanishlar natijasi adabiyot tarixi va nazariyasi uchun manbaviy (matniy) asos bo‘lib xizmat qiladi, shu sababli unga adabiyotshunoslikning yordamchi sohalaridan biri sifatida qarab kelinadi. SHunga qaramay, matnshunoslikni filologiyaning alohida tarmog‘i, mustaqil bir sohasi 1 Библиография литературная / Литературный энциклопедический словарь. М.: СЭ, 1987. С.52.