DAVLAT BOSHQARUVINING MA'MURIY-HUQUQIY SHAKLLARI 1. Ma'muriy huquqiy shakllar tushunchasi. Nohuquqiy shakllar. 2. Ma'muriy shartnomalar. Ma'muriy huquqiy shakllar tushunchasi. Nohuquqiy shakllar. Har qanday faoliyat singari davlat boshqaruvi faoliyati ham ma'lum bir shakllarda ifodalanadi. Davlat boshqaruvi shunday jarayonki, unda ko'pgina shaxslar, tashkilot va organlar ishtirok etadi. Bu jarayonda ijro hokimiyati organlarining (boshqaruv faoliyati asosiy sub'ektining) vazifalari, funktsiyalari va vakolatlari amalga oshirilganligi sababli, birinchi navbatda, mazkur hokimiyat sub'ektlari faoliyati shakllarining muammosi vujudga keladi. Ushbu faoliyatning shakllarini aniqlash orqali davlat-boshqaruv faoliyatining mazmunini chuqurroq anglash mumkin. Ma'muriy-huquqiy shakl - amaldagi huquq normalari asosida qabul qilingan boshqaruv akti yoki yuridik ahamiyatga ega bo'lgan harakatdir. Yodda tuting! Boshqaruv shakli davlat organi, uning tarkibiy bo'linmalari va mansabdor shaxslar faoliyatining ma'lum bir qismi hisoblanadi. Boshqaruvning shakli aniq sub'ektlar tomonidan amalga oshiriladigan ma'lum bir harakatlarda ifodalanib, boshqaruv faoliyatining, boshqaruv ta'sirining mazmunini yoritib beradi. Boshqaruv shakllari huquqiy mazmunga ega, ya'ni normativ huquqiy AKT orqali o'rnatiladi. Ba'zi hollarda boshqaruv shakllari normativ o'rnatilmagan bo'lishi ham mumkin va bularni boshqaruvning huquqiy shakllari jumlasiga kiritish mumkin emas. Boshqaruvning maqsadiga erishish uchun boshqaruv shakllari boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirish vositasi sifatida namoyon bo'ladi. Davlat boshqaruvi faoliyatining tashqi ko'rinishlari turli xil bo'lganligi sababli uni har xil asoslarga ko'ra tasniflash mumkin. Boshqaruv faoliyatining (boshqaruv harakatlarining) asosiy ikki shaklini ko'rsatib o'tish mumkin: 1) boshqaruv faoliyatining (boshqaruv harakatlarining) huquqiy shakllari, ya'ni ma'lum bir yuridik mazmunga ega bo'lgan va yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradigan shakllar. Mazkur shakllar boshqaruv organlari faoliyatining asosiy shakllari bo'lib, davlat vazifa va funktsiyalarini maqsadga muvofiq va samarali amalga oshirilishini ta'minlaydi. Huquqiy shakllar o'z navbatida bir necha turlarga bo'linadi: Ø huquqiy (normativ va individual) aktlarni qabul qilish; Ø ma'muriy huquqiy shartnomalarni tuzish; Ø yuridik ahamiyatli boshqa harakatlarni amalga oshirish; 2) boshqaruv faoliyatining (boshqaruv harakatlarining) nohuquqiy shakllari, ya'ni boshqaruvning huquqiy shakllariga asoslanuvchi va ularning amalga oshirilishiga xizmat qiluvchi shakllar bo'lib, tashkiliy va moddiy-texnik tadbirlar orqali namoyon bo'ladi. Boshqaruv faoliyatida ijro hokimiyati organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan barcha harakatlarni ham huquqiy aktlarni qabul qilish yoki ma'muriy-huquqiy shartnomalarni tuzishga (ya'ni huquqiy shakllarga) kiritish mumkin emas. Boshqaruv faoliyatida amalga oshiriladigan ko'pdan-ko'p harakatlar (nohuquqiy shakllar) mavjudki, ular huquqiy shakllarning amalga oshirilishida xizmat qiladi. Boshqaruv faoliyatining nohuquqiy shakllari ijro hokimiyati organlarining davlat-hokimiyat vakolatlarini amalga oshirish bilan bog'liq emas. Bunday shakllarni qo'llash yuridik oqibatlarni keltirib chiqarmaydi, ma'muriy-huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi yoki ularni o'zgartirmaydi. Shu sababli ham bu shakllar "nohuquqiy" deb ataladi. Nohuquqiy shakl huquqqa (qonunga) xilof shakl degani emas, balki biron-bir huquqiy oqibatni keltirib chiqarmaydigan shakllardir. Boshqaruv faoliyati (harakatlari)ning nohuquqiy shakllari misollar bilan: 1) tashkiliy harakatlar yoki tadbirlarni amalga oshirish (masalan, majlislar o'tkazish, ilg'or va namunali tajribani, boshqaruvning salbiy holatlari to'g'risidagi ma'lumotlarni tarqatish); uslubiy ko'rsatmalarni tayyorlash; joylarda ijrochilarga ko'maklashish va boshqalardan iborat. Tashkiliy harakatlar yoki tadbirlar boshqaruv faoliyati jarayonida qo'llanilib, huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi, o'zgartirmaydi yoki bekor qilmaydi. Ular boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirmaydi. 2) moddiy-texnik harakatlar, ya'ni masalan, davlat-xizmat faoliyati samaradorligini ta'minlashga qaratilgan va ish yuritish, ro'yxatga olish, rasmiylashtirish, hujjatlar, ma'lumotlar, materiallarni ko'paytirish va yuborish, axborotlar bilan ishlash, analitik hisobni yuritish, moddiy-texnik ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan boshqaruv faoliyatining shakllari. Boshqaruv faoliyatining bu shaklini amalga oshirish nafaqat xodimlarning yuqori tayyorgarlikka ega bo'lishiga, balki davlat boshqaruvi organlarining ma'lum bir texnika bilan jihozlanganligiga ham bog'liqdir. Ma'muriy huquq nazariyasida boshqaruv huquqiy akti instituti alohida ahamiyatga ega bo'lib, uning doirasida davlat boshqaruvining eng muhim funktsiyalari amalga oshiriladi. Tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari qoida bo'yicha normativ yoki normativ bo'lmagan huquqiy aktlar ko'rinishida rasmiylashtiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari ommaviy boshqaruv oldida turgan maqsad va vazifalarga erishish uchun boshqaruv harakatlarini amalga oshirishning muhim huquqiy shakli sifatida namoyon bo'ladi. Yodda tuting! Huquqiy aktlar boshqaruv qarorlarining yuridik ko'rinishi hisoblanadi. Ijro hokimiyati organi (mansabdor shaxs) vakolat doirasida huquqiy AKT qabul qilish orqali umumiy (normativ) yoki individual (yakka, ma'muriy) ahamiyatdagi masalalarni hal etadi. Boshqaruv akti bu boshqaruv qarorlarining huquqiy ko'rinishi bo'lib, ma'muriy huquqning tegishli sub'ekti (ijro hokimiyati organi, korxona va muassasa ma'muriyati, mansabdor shaxs) tomonidan bir tomonlama tartibda erkni ifodalash aktidir; qonunchilikda ko'rsatilgan shaklga ega bo'lgan va ijro hokimiyati sohasida vazifa va funktsiyalarning amalga oshirilishini ta'minlash maqsadida ma'muriy- huquqiy normalarni o'rnatish hamda ma'muriy-huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish, o'zgartirish va bekor qilishga qaratilgan aktdir. Ma'muriy-huquqiy shartnoma Ma'muriy-huquqiy shartnoma – bu ommaviy boshqaruv organining o'ziga berilgan qonuniy vakolatlari doirasida ularni samarali amalga oshirish, jamiyatning qonuniy huquq va manfaatlarini ruyobga chiqarish maqsadida turli mulkchilik shakllaridagi yuridik va jismoniy shaxslar bilan tuziladigan shartnomasi bo'lib, ularga o'z funktsiyalari va vakolatlariga oid ayrim boshqaruv bilan bog'liq bo'lgan ustunliklarning ta'minlashi tushuniladi. Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatida boshqaruvning ma'muriy-huquqiy shartnoma shakli O'zbekiston huquq tizimi uchun nisbatan yangi shakl bo'lib, bugungi kunda amaliyotda kam uchraydigan va etarli darajada ilmiy tadqiq etilmagan qismidir. Ammo, ta'kidlash kerakki, shunday bo'lsa da O'zbekiston Respublikasi ijro hokimiyati organlari tizimida ham ma'muriy-huquqiy shartnomalardan foydalangan holdagi boshqaruv shakli mavjudligini, faqat ular etarli darajada ilmiy tadqiq etilmaganligini kuzatish mumkin. Ma'muriy-huquqiy shartnomalar nazariy jihatdan sub'ektlariga ko'ra ikkita guruhga bo'linadi. Bular: • yuridik shaxslar bilan tuziladigan ma'muriy-huquqiy shartnomalar; • jismoniy shaxslar bilan tuziladigan ma'muriy-huquqiy shartnomalar. Muddatiga ko'ra: - ma'lum muddatga tuziladigan ma'muriy-huquqiy shartnomalar; - noma'lum muddatga tuziladigan ma'muriy-huquqiy shartnomalar.