FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI. G‘ARB FALSAFASI. Qadimgi Yunon-Rim falsafiy maktabi. Milet maktabi. Sofistlar. Sokrat. Platon Eramizdan oldingi VI asrda Yunonistonda ham quldorlik tuzumi ancha rivojlangan edi. Yunonistonning Milet, Efes, Fokiya kabi shaharlarida hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Natijada, Osiyo, Afrika, Misr bilan bo‘lgan madaniy va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi greklar madaniyatiga ta’sir etdi. Milet materialistik maktabining asoschisi Fales (eramizdan oldin 625-547- yilda yashagan)dir. Fales geometriya, astranomiya, matematika fanlarini rivojlantirdi. Bu davrda falsafa fani inson bilimlarining yig‘indisini ifoda qilardi. Gretsiya falsafasi tarixida Fales birinchi bo‘lib, tabiatdagi hodisalarning manbaini qidirdi. Fales fikricha, tabiat hodisalari asosida suv yotadi. Undan tashqari Fales shogirdi Anaksimandr(eramizgacha 610-546-yillarda yashagan) dunyoning asosida suv emas, cheksiz shaklga ega bo‘lgan apeyron yotadi, deb tushuntirdi. Uning fikricha, hamma narsa shu apeyrondan kelib chiqqan, va yana apeyronga qaytadi. Apeyron harakati esa qarama-qarshilikning kelib chiqishi asosida bo‘ladi. Mavjudot Anaksimandr fikricha, rivojlanish, taraqqiyot xudolarga bog‘liq emas. Anaksimandr birinchi bo‘lib odamning paydo bo‘lish masalasiga qiziqadi va uni balchiqlardan paydo bo‘lgan deydi. U birinchi bo‘lib, geografik karta tuzdi, quyosh soatini yasagan. Milet maktabining undan keyingi vakili Aneksimen (eramizdan avval 585- 525-y. da yashagan) Anaksimenning fikricha, dunyo havodan tashkil topgandir. Anaksimen materializmida ateistik qarashlar bor edi. Kosmik o‘zgarish xudosiz, moddiyning doimiy o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Milet maktabi vakillarining ta’limoti materialistik xarakterga egadir. Ularning ta’limoticha, dunyoning asosida moddiy bir narsa-modda yotadi. Ular tabiatning qonuniy rivojlanishini modda va uning xarakteriga bog‘laydilar. Grek dialektikasini Pifagor maktabi rad etdi. Milet faylasuflari dunyoning asosiga materiyani qo‘ysalar, Pifagor maktabi esa sezish mumkin bo‘lmagan abstrakt raqamni-sonni qo‘yadi. Bu idealistik falsafa stixiyali materializmga qarshi chiqdi. Bunga sabab, jarayonning qiyinchiliklari natijasi edi. Pifagor, eramizdan oldin (576-496) yashagan. Pifagor maktabi matematika bilan qiziqqani uchun tabiat qonuniyatining miqdoriy xususiyatlarini anglashga qaratdi. Bu maktab g‘oyalarida idealistik diniy falsafiy qarash bilan ilmiy tafakkur elementlari uchraydi. Pifagorchilar o‘zlarining ta’limotlarida dunyoqarash sohasi bilan miqdor kategoriyasini kiritdilar. Afina faylasuflari materiyaning ichki tuzilishi, moddiy elementlar xarakterini, uning rivojlanish sabablarini tushuntirishga uringanlar. Levkip (500-440) birinchi bo‘lib ateistik qarashni olg‘a surdi. Dunyo uning fikricha, mayda-bo‘linmaydigan moddiy element- atomlardan tuzilgan atmos- bo‘linmaydigan, grekcha so‘z deydi. U dunyodagi narsalarning paydo bo‘lishi va yo‘qolishini zaruriyat va sababiyat bilan bog‘laydi. Bu ta’limot Demokrit falsafasining ham negizini tashkil qiladi. Efess shahrida (475-374) Geraklit yashab o‘tgan. Geraklit dunyoning asosida olov yotadi, dunyo mana shu olovning qonuniy alanglanib va so‘nib turishidan iborat deydi. Geraklit hech qanday xudo ham, odam ham dunyoni yaratmagan, dunyo o‘z- o‘zidan qonuniyat bilan so‘nuvchi, tirik olovdan iboratdir, deydi. Geraklitning materialistik ta’limoti ham stixiyali xarakterga ega, farazlardan iborat edi. Chunki o‘sha davrda dialektika va materializmni fan darajasiga ko‘tarishga imkoniyat yo‘q edi. Qadimgi Yunonistonda turli oqimlar paydo bo‘lib, ulardan biri sofistlardir. Sofistlar (donishmandlar) qadimgi grek falsafasida muhim o‘rinni egallaganlar. Avvalgi grek faylasuflari barcha o‘zgaruvchan rang-baranglikdagi birlik haqidagi masala bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Ular urf-odatlarning turlichaligini, axloqiy, siyosiy, huquqiy jarayonlarning falsafiy jihatlarini asoslashga urindilar. Ammo, muhim bir fikrga kela olmaganlar. Grek faylasuflarining ba’zilari bitta universal umumiy axloq va bitta siyosiy ideallik mavjud deb tushuntirsalar, ba’zilari bu holatlarni jamiyat yoki yagona bir odam dunyoga keltirgan deb fikr bildirganlar. Qisqasi har bir faylasuf o‘zicha olamdagi predmet va hodisalarni tahlil qilganlar. Keyinchalik, jamiyatdagi axloqiy huquqiy sohalar bilan bog‘liq jihatlarning hal etilishi alohida kishi faoliyati bilan bog‘liq, degan to‘xtamga kelganlar. Aslida axloq, huquq, did, huzur-halovat, siyosiy, boshqaruv kabi jarayonlar haqidagi fikrlar xilma-xil. Tahlili ham turlicha. Shunday bo‘lishidan qat’iy nazar faylasuflar bu savollarga javob topishga intilganlar. Bunday-faylasuflarni-sofistlar deb yuritganlar. Sofistlar ko‘proq axloqiy, siyosiy, huquqiy sohalar bilan shug‘ullanishgan. Sofistlarga zamonaviy jihatdan yondoshadigan bo‘lsak, ular bir vaqtning o‘zida muallif, jurnalist, yozuvchi, shoir umuman ziyoli kishilar bo‘lganlar. Ular ko‘proq bahslashishni olg‘a surib, haqiqatga erishmoqchi bo‘lganlar. Sofistlar predmet va hodisalarni aqliy (ratsional) dalillash san’atidan foydalanib asoslashga harakat qilganlar. Sofistlar munozara va muzokarada foydalanish mumkin bo‘lgan ayyorlik va mug‘ombirlik, makkorlik usullaridan foydalanib borliqni tushuntirganlar. Shu holatga boshqalarni ham yetaklaganlar. Ularning yirik vakillari Gorgiy, Frasimax va Protogorlardir. Gorgiy taxminan miloddan avvalgi 483-375-yillarda yashagan va mashhur notiq edi. Uning “Tabiat to‘g‘risida yoki mavjud bo‘lmagan narsa to‘g‘risida”, “Palamedni yoqlab” asarlari bo‘lgan. Frasimax Sokrat zamondoshidir. Miloddan oldingi 470-yillar atrofida tug‘ilgan, deb taxmin qilinadi. Frasimax o‘zining huquq va adolat to‘g‘risidagi qarashlari bilan barchani lol qoldirgan. Huquq zo‘rlarga xizmat qiladigan narsadir. Huquq bu kuch qudratdir. Bunday tushunchaga zid keladigan fikr ahmoqona go‘llikning o‘zi xolos deya, ta’kidlagan u. Protogor miloddan avvalgi 480-410-yillarda yashab ijod qilgan. Uning fikrlaridan biri.., “Inson qanday bo‘lsa shu holida mavjud bo‘lgan jamiki narsalarning borligi va yo‘qligi bilan ma’lum mavjud narsalarning mezoni hisoblanadi.” Yana quyidagi fikrni bildiradi: “Xudolar to‘g‘risida men ularning na mavjudligi, na mavjud emasligi yoki ularning qanday tusda ekanligi haqidagi bilimga ega bo‘la olmayman chunki ko‘p narsa: idrok etilmaslik va inson hayotining qisqaligi bilishga to‘sqinlik qiladi”. Uning “Tangrilar haqida”, “Mohiyat haqida”, “Davlat to‘g‘risida” va boshqa asarlari bor. Sofistlar etika, ijtimoiy fanlar va epistemologiya bilan aloqador bo‘lgan sohalarni baholashda ilg‘or bo‘lganlar. Bunday fikrlar hozirgi davrda ham dolzarb. Chunki bu muammoli sohalardir. Ularning fikrlarida nisbiylik va mutloqlik, huquq va hokimiyat, al’truizm; individ va jamiyat; aql-idrok va his-tuyg‘ular kabi atamalar mavjud bo‘lganki, bular haqida hozirgi faylasuflar ham fikr yuritadilar. Misr, Bobil, Hind falsafiy ildizlari bilan bog‘liq xususiyatlar Yuqorida ta’kidlaganimizdek, eng qadimgi falsafiy fikrlar Sharqning Bobili(Vaviloniya)da eramizdan oldingi to‘rtinchi ming yillikning boshlarida paydo bo‘lgan. O‘sha davrlardayoq odamlarning olamda ro‘y berib turadigan xilma-xil hodisa va jarayonlariga bo‘lgan munosabatlari hamda qiziqishlari, eng sodda bo‘lsa- da, falsafiy qarashlarda namoyon bo‘la boshlagan. Vaviloniyadagi o‘sha davrning mashhur asarlaridan biri, “Gil’gomesh haqidagi doston” bo‘lib, unda tuproq, suv, havo, issiqlik inson hayoti va tirikligining asosiy va abadiy manbasi, deya e’tirof etilgan. Boshqa xalqlarning ham bunga o‘xshagan asarlari, ertak va sarguzashtlari mavjudki, ularning bir-biriga yaqinligini sezamiz. Shu ma’noda jahon madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan falsafa fani dunyoviy asoslar yordamida shakllangan. Demak, falsafa bir millat, bir xalq, bir mamlakat falsafasi bo‘lmay balki turli davr va sharoitlarda yashab ijod etgan, yashab kelayotgan barcha xalqlarning butun insoniyatning ma’naviy, madaniy boyligidir. Uzoq asrlar davomida shakllangan, to‘ldirilgan muammolari yangilangan hamdir. Dunyo mutafakkirlari, allomalari, donishmandlari, shoir va yozuvchilarning mahsulidir. Nemis, fransuz, yapon, o‘zbek falsafasi deganda, ularning falsafaga nisbatan nisbiyligini e’tirof etish zarur. Dunyo fani bo‘lgan falsafaga har bir xalq, har bir millat o‘z hissasini qo‘shadi, xolos. Bu hissa orqali falsafaning umumiy jihatlari boyiydi, taraqqiy etadi, rivojlanadi. Shu sababli ham, Sharq va G‘arb falsafasi aloqada va bog‘lanishdadir. Zero, har bir qo‘llanma va darsliklarda, risolalarda, ilmiy maqolalarda umuminsoniy fikrlardan foyda- lanadilar. Shu o‘rinda qadimgi Sharq va antik G‘arb dunyosining falsafasini o‘rganish ayni muddaodir. Bu davrlardagi falsafiy fikrlarni o‘rganish har bir insonni ma’naviy boyitadi, fikrini o‘tkirlashtiradi, tabiat va jamiyatning faoliyatini bilishga undaydi. Falsafiy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Falsafiy qarashlar orqali o‘sha zamon madaniyati, hayoti, davlati, jamiyati o‘rganiladi. Insonlarning turmush tarzi solishtirilib, ma’lum bir fikrga kelinadi. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q, deb bejiz aytilmagan. Insonlar o‘z kelajagini belgilashda oldingi faoliyatni bilmasalar, tuzatib bo‘lmas kam- chiliklarga yo‘l ochadilar. Demak, antik dunyodagi, qadimgi Sharq mamlakatlaridagi falsafiy merosni o‘rganish kelajak poydevorini o‘rnatishga yordam beradi. Uning ilmiy, madaniy, axloqiy tomonlari borki, kelajak avlod undan bahramand bo‘ladi. Ularni o‘rganish zaruriyatdir. Qadimgi grek falsafasini rivojlantirishda Sokrat alohida o‘rin tutadi. U miloddan avvalgi 469-yilda tug‘ilib 399-yilda vafot etgan. Uning ta’limotida ham epistemologik (epistemologiya-bilim, uning tuzilishi, tuzilmasi va rivojlanishini o‘rganadigan falsafiy- metodologik ta’limot) va etnik- siyosiy muammolar markaziy o‘rinni olgan. U sofistlarning ko‘p qarashlarini rad qilgan. Uning falsafasida umumiy ne’mat-(oliy ezgulik) va adolat hisoblanadigan qadriyatlar va me’yorlar mavjud. Sokrat falsafaning bilish muammosini hal etishga intildi. Uning talqinida bilim- bu bizning o‘zimiz va o‘zimiz o‘zimizning mavjudligimizni ko‘radigan vaziyatlar haqidagi bilimdir. Sokrat falsafasida shu narsa xarakterliki, u bilimni tajribaga murojaat etish yo‘li bilan izlamagan. U bilimni tushunchalarni tahlil etish yo‘li bilan o‘zlashtirishga harakat qilgan va boshqalarni ham shunga chaqirgan. Sokrat falsafasida adolatlilik, mardlik, sahovatlilik, yaxshi hayot tushunchalari markaziy o‘rinni olgan. Falsafa tarixida yana bir grek faylasufi Platondir. Qarama-qarshi falsafiy fikrlar asosida Platon falsafasi paydo bo‘ldi, (Platon eramizdan avval 427-349- yillarda yashagan). Afina aristokra- tiyasining vakillari platonchilar idealistik karashni oldinga surdilar. Platon falsafasi asosida g‘oyalar yotadi. Uning fikricha narsalar asosida g‘oya yotadi, sezgi qabul qiladigan narsa, ideya dunyosining ko‘lankasidir. Platon fikricha, hayotda bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan g‘oyalar mavjud bo‘lib, bu g‘oyalar o‘zgarmaydi, ya’ni sezgi organlarimizda ifodalangan narsalar paydo bo‘lishi va yo‘qolishi bu doimiy o‘zgaruvchan emasligidir. Eng oliy g‘oya bu xudo to‘g‘risidagi g‘oyadir. Bu narsa idealizm bilan dinning birligini ko‘rsatadi. Platon bilish nazariyasini ham idealistlarcha tushuntirdi. Uning fikricha, bilim-g‘oyalar orqali paydo bo‘ladi, tasavvur narsalar orqali hosil bo‘ladi. Abstrakt tafakkurni sezgilarga bog‘liq bo‘lmagan g‘oyalar dunyosida yashovchi, ruhni “eslash” jarayon natijasi, deb tushuntirdi. Platon bilish bu-eslashdir degan g‘oyasini o‘rtaga tashladi. U dialektikani ilohiy bilimning mantiqiy nazariyasi, deb hisoblaydi. Umumiy tushunchaning ahamiyatini ta’kidlashi, kishi tafakkurining faol rolini (idealistik bo‘lsa ham) ishlab chiqishi Platon dialaektikasining ratsional mag‘zini tashkil etadi. Platon “ideal davlat” ta’limotini ma’qullab, uni uch tabaqaga:1) davlatni idora qiluvchi faylasuflar,-dono; 2) davlatni ichki va tashqi dushmanlardan asrovchi qo‘riqchi askarlar-jasoratli; 3) jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi dehqonlar, hunarmandlar itoatkorlarga bo‘ladi. Qadimiy yunon faylasuflaridan yana biri bu Aristoteldir. Aristotel’(eramizgacha 384-322-yillar) fanlar klassifikatsiyasini birinchi bo‘lib tuzib berdi (falsafa, matematika, fizika). Uning fikricha, falsafa borliq to‘g‘risidagi fan, matematika va fizika borliqning ba’zi xususiyatlari to‘g‘risidagi fandir. Aristotel’ Platonning davlat nazariyasini tanqid qildi va quldorlik tuzumini tan oldi. U falsafa fanini amaliy faoliyatdan ajratib oldi, ya’ni bilim moddiy manfaatdan yiroq bo‘lsa, ilmiyroq bo‘ladi, deydi. Aristotel’ obyektiv tabiatni bilishni, bilimning asosiy sharti deydi, lekin u izchil materializm pozitsiyasiga o‘ta olmadi. Materiya Aristotelning fikricha, passiv imkoniyat, shakl faol o‘zgarish manbaidir. Materiya bilan harakat o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatib, harakat, o‘zgarishning manbai ekanligini aytsa-da, lekin harakat, buyumlarning ichki ziddiyatlarida ekanligini ko‘ra olmadi. U bilish jarayonini materialistik asosda tushuntiradi. Bilish manbai tabiatning o‘zidir, deb obyektiv borliqni qo‘yadi. Sezgilar orqali olingan hissiyot narsa va hodisalar obrazidir, deydi. Lekin sezgini chegaralab qo‘yadi. Ya’ni sezgilar umumiy shaklni, ya’ni shakllar shaklini-xudoni bilishga imkon bera olmaydi. Aristotel sezgilar asosida topilgan bilimni tafakkur orqali hosil qilingan bilimdan ajratib qo‘yadi. Aristotel kategoriyalar klassifi- katsiyasini ishlab chiqdi. Ayrim dalilar umumlashtirilishidan umumiy xulosa chiqishni deduktiv mantiqni ta’rifladi. Aristotel’ imkoniyat va voqelik, materiya va shakl, mohiyat va hodisa kategoriyalarini dialektik asosida tushuntirishga urindi, lekin to‘la dialektik asosda hal qila olmadi. Din arboblari uning dialektikasini uloqtirib, metafizikasini olib qoldilar. Qadimgi Gretsiyada eramizdan oldingi II asr oxiri I asrning boshida Demokrit tarafdorlari ko‘proq materialistik fikrlarni olg‘a surdilar. Demokrit (eramizdan oldin 460-370-yillarda yashagan) ensiklopedik olim edi. Demokrit atom ko‘zga ko‘rinmaydi, deb harakat bilan materiyaning bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Demokrit olam cheksiz dunyo, yer bir sayyora, deydi. Olam uning fikricha, bo‘shliq bo‘lib, fazoda atomlarning to‘qnashishi natijasida turli dunyolar kelib chiqqan. Bu dunyolar paydo bo‘ladi, yo‘qoladi deydi. Olam haqidagi fikrida ateistik qarashlar bor, u yerda zaruriyat mavjuddir, deydi. Demokrit diniy xurofotlarga qarshi tan bilan ruhning o‘lishini ko‘rsatadi. Undan tashqari bilish jarayonining dialektik bosqichini materialistik asosda tushuntirdi. Bilish jarayonida birinchi bosqich sezgi, deb biladi. Sezgi organlarimizga ta’sir etib, ongimizda tasavvur paydo qiladi. Bilim uchun tafakkur kerak, deb o‘rgatadi. Demokrit materializmi ateizm tarixida ham katta rol’ o‘ynadi. Uning fikricha, xudoga ishonish kishilarning tabiat kuchlari oldidagi ojizligidir. Demokritning siyosiy, iqtisodiy qarashlari ham demokratik edi. Falsafada ikki yo‘l “Demokrit yo‘li” bilan “Platon yo‘li” orasida kurash ketgan. Demokrit yo‘lini tutganlardan biri Epikurdir (341-270). U, kishi baxtiyor bo‘lishi uchun tabiat va uning qonuniyatlarini bilishi kerak, deydi. Falsafani uch qismga fizika, logika (kanonika) va etikaga bo‘ladi. Epikur fizikasida atomizm himoya qilinadi va uni rivojlantiriladi. Atomlarning birlashuvini o‘ziga xos erkin irodaning oqibati, deb ko‘rsatadi. Garchi bu fikr idealistik harakterga ega bo‘lsa-da, stixiyali ravishda materiyaning o‘z ichidagi harakatini e’tirof etadi. Epikur ham bilishning birdan- bir manbai sezgilarda, deb biladi. Uning bilish nazariyasi oddiy, lekin materialistik xarakterga egadir. U ham xudoni inkor etmaydi, balki tabiat mahsuli deb biladi. Gretsiya falsafasining yana bir vakili rimlik Piy Lukretsiy Kar(99-55)dir. U Epikur ta’limotini davom ettirdi. Qadimgi materialistlar singari Lukretsiy ham materiyaning obyektivligini ilmiy ravishda tushunish darajasiga yetmadi. Lukretsiy narsalarning sifatini obyektiv xarakterga egaligini, fazo va vaqt masalasini ham materialistlarcha tushuntirdi. Sezgi masalasini ham to‘g‘ri hal qilgan. Uning falsafasi feodalizm jamiyatining tarixiy kelib chiqishi va tarixiy taraqqiyotning oldinga surilishidan darak berar edi. Feodalizm jamiyatida sinf, ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar ideologiya kurashida o‘z ifodasini topdi. Feodalizm davrining ideologiyasi din edi. Shuning uchun bu davrda qarashlar ham diniy tusda bo‘lardi. Rimda feodalizm davrida, idealizmning turli oqimlari, materializm va ateizmga qarshi kurashdilar. Ular – skeptitsizm, agnostitsizm, neoplatonizmlardir. Obyektiv idealizm, Aristotel idealizmi va metafizik ta’limotning davomi edi. Falsafa tarixida Ellinizm oqimi ham o‘zining falsafiy fikrlari bilan ajralib turadi. Janubiy Italiyadagi Eliya shahri nomi bilan bog‘langan. Eramizgacha bo‘lgan VI asrning oxiri V asrning boshlarida paydo bo‘lgan. Ellinistlar ta’limotining asoslanishida Parmenid va uning shogirdi Zenon Eleyskiylarning xizmati katta bo‘lgan. Ellinizmni paydo bo‘lishida pifagorchilar va Ksenofon fikrlari ta’sir qilgan. Ellinizm ta’limotida insonlar olamni tarki dunyo qilish emas, balki o‘zlarida burch va xarakterni tarbiyalash uchun harakat qilishi lozim. Shu bilan birga bu oqimning tarafdorlari xudo haqidagi xalq faoliyatini tanqid qilganlar. Ksenofonning fikricha, xudoni, xalqni o‘zi yaratgan. Aslida xudolar odamlarni o‘zidan farq qilmaydi. Ksenofon Gomer va Gesiodlar tomonidan xudoning tasvirlanishi bu axloqsizlik va haqiqatdan uzoqlashishdir, deb ko‘rsatdi. Ksenofonni tushunishicha efioplarni xudosi qora, frakiylarning xudosi esa ko‘kko‘z va ularning sochi qo‘ng‘ir rangdadir. Agar xo‘kizlar, otlar, sherlar ham tasviriy san’at bilan shug‘ullanganida, ular ham o‘zlariga o‘xshagan xudolarni tasvirlab chizgan bo‘lardilar. Xudoning insonlar bilan umuman aloqasi yo‘q. Bundan tashqari xudo harakatsiz. Xudo sharsimondir. Bu fikrlar eleyliklar tomonidan qayta tahlil qilindi va ba’zilar ularning ta’limotini rivojlantirdilar. Demak, ellinizmning asosichisi Ksenofondir. Ammo u Eleyda tug‘ilmagan. Tug‘ilgan joyi Kolofondir. Kolofon shahrini persidlar bosib olgandan so‘ng Ksenofon o‘z shahrini tashlab darvesh sifatida safar qilib yuradi. U shoir va ashulachidir. So‘ngroq Eley shahrida muqim topadi va ijod qiladi. Uning safdoshlari Parmenid, Zenon va Melisslardir. Ular ham Ksenofon ta’limotini targ‘ib qildilar va falsafada Ellinistlar deb atala boshlanadi. Ellinistlar ta’limotining davomchilari Stoiklar oqimidir. Bu oqim qadimgi Rimda paydo bo‘lgan. Stoiklarning vakillari sitseron, (eramizdan avvalgi 106-43- yillar) Seneka (eramizdan avvalgi 4 milodiy 65-yillar), Epiktet (taxminan 50-138- yillar), Mark Avreliy (121-180-yil)lardir. Ular qadimgi greklarning ta’limotiga suyanib faoliyat ko‘rsatdilar. Ularning fikricha, insonlar guruhlarning organik qismi emas, balki umumiy davlat ichidagi individdir. Umumiy huquqning subyektidir. Insonlar oliy kosmosning bir qismidir. Inson tafakkuri olamning tafakkuriga dahldor bo‘lganligi uchun olam tafakkuri inson tafakkuriga aloqadadir. Stoiklar ta’limoti, aniqroq aytilsa, shaxsiy baxtni ta’minlashga qaratilgan. Ular har bir insonga tashqi holat va kuchlardan erkin bo‘lishni tavsiya etadilar. Agar, deydi ular, biz o‘zimizning shaxsiy quvonch va baxtimizni qurmoqchi bo‘lsak, imkoniyati boricha nazorat qilinmaydigan tashqi omillardan ozod bo‘lishni o‘rganishimiz va o‘zimiz nazorat qilaoladigan, o‘zimizning ichki olamimiz ichida yashashni o‘rganishimiz kerak. Demak, ularning (Stoiklarning) fikricha, inson baxti biron-bir tashqi noz-ne’matga bog‘liq emas. Quvonchli, baxtli hayotning manbai, uning asosiy sharti – ezgu hayot kechirishdir. Ezgulikning asosi bilimli bo‘lishdir. Stoiklarning asosiy maqsadlari shular edi. Bu esa keyinchalik paydo bo‘lgan tasavvufchilar ta’limotiga o‘xshaydi. Sababi, stoiklar ham kiniklar ham jamiyatdan uzoqlashib, sodda va bir qadar ibtidoiy hayot kechirishni targ‘ib qilganlar. Kiniklar antik davrdagi Sokrat maktablaridan biridir. Kiniklarning vakillari Antisofin, Diogen, Sinopskiy, Kratet va boshqalar. Stoiklardan Seneka “Sen bilan nimaiki ro‘y bermasin barini xuddi o‘z xohishing bilan ro‘y berayotgandek qabul qilishing kerak. Shuning uchun sen hamma narsa xudoning irodasi bilan ro‘y berayotganini bilgandek xohlashing kerak”, deb yozgan edi. Bu fikri bilan Seneka, insonda tashqi olamga axloqiy-asketik munosabat va ichki his-tuyg‘uni shakllantirish va tarbiyalashni orzu qilgan. Ya’ni inson o‘z taqdirida tashqi o‘zgarishlarga nisbatan xotirjam – stoik bo‘lishi zarur. Stoitsizm o‘sha vaqtda oliy tabaqalarning quroliga aylangan. Rimning oliy tabaqalari bu ta’limotdan insonlarni burch va vazifalarini tushuntirishda foydalanganlar. Rim imperiyasiga xizmat qildirganlar. Qadimgi Rimda sitseron ta’limoti ko‘zga tashlandi. Uning falsafiy fikrlarini aks ettirgan asarlar keyinroq, O‘rta asrlarda diqqatga sazovor bo‘ldi. Rimda epikurizm, kiniklar, sofistlar, stoiklar ta’limotlari paydo bo‘lganligi va davom etganligi Rim imperiyasining rivojlanishiga olib keldi. Bu oqimlarning fikrlari Rim mafkurasini tashkil topishida muhim manba bo‘lib xizmat qildi. Siyosat, huquq, demokratiya, davlat boshqaruvi sohasidagi falsafiy fikrlarni o‘rtaga qo‘yishiga sabab bo‘ldi. Qadimgi davr falsafasining rivojlanishi ko‘proq xristianlik dinining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Ma’lumki, xristianlik dini birinchi asrda Falastin hududida paydo bo‘ldi. Bu din eramizning V asrgacha Rim imperiyasini geografik hududida tarqaldi. So‘ngroq esa Sharqiy Suriya, Armaniston, Efiopiya mamlakatlariga tarqaldi. Ayniqsa, birinchi ming yillikning ikkinchi yarmiga kelib dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ham shakllandi. Xristianlikning shakllanishi bilan iudaizmning ko‘pgina xususiyatlari inkor etildi. Mazkur din o‘z xarakteri bilan yakkaxudolikni targ‘ib qildi. Xristianlik tarafdorlari azob-uqubat ko‘rish tabiiy bo‘lib, kelajakda esa narigi dunyoda hur farovonlikka erishiladi. Bu hayot qiynoqlariga bardosh berish insonning burchidir, deb targ‘ib qildi. Ularning fikricha, borliqni faqat xudoning o‘zi boshqaradi. Unda kuch-quvvat, bilim, zakovat, ijod, bunyodkorlik mavjud. Insonlar esa xudoning ijodidir. Xristianlikning asosiy g‘oyasi xudo-odam-Isus Xristos faoliyati bilan bog‘liq. Xristianlikning aqidalari, e’tiqod talablari huquqiy, axloqiy normalari cheklanish va taqiqlar Bibliya hamda boshqa muqaddas kitoblarda o‘z ifodasini topgan. Bu dinda ko‘rsatilishicha, Xristos o‘zining qiynoqlarga chidamliligi bilan dunyo zulmini yengadi va insonlarning gunohlarini o‘ziga oladi. g‘am-g‘ussalardan qutultirish uchun o‘zini qurbon qiladi. Xudoning amriga bo‘yinsunmagan insonlar Alloh sharafiga muyassar bo‘la olmaydilar. Xristianlik insonlardagi sabr-chidamlilikni, qiynoqlarga tan berish kabi sohalarga birinchi o‘rinni beradi. Rim imperiyasida davlat diniga aylantirilgan. Tarixiy taraqqiyot ta’sirida (Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy) bu din ikkiga bo‘lingan. Bular: xristianlik cherkovining katolitsizm (G‘arbiy qismi), pravoslaviye (Sharqiy qism)larga ajralgan. Bunday bo‘linish 1054-yilda sodir etilgan bo‘lsada, lekin bu jarayon XIII asrning boshlarida tugatilgan. Xristianlik Rossiyada X asrning oxirida Vizantiyaning ta’sirida tarqalgan. Ilk o‘rta asr G‘arb falsafasi rivojlanishining umumiy belgilari. Ilk o‘rta asrlar falsafiy tafakkurida apologetika va patristika. Sxolastika. Nominalizm va realizm. Eramizning IV asri oxirida Rim imperiyasi ikkiga bo‘linib ketdi. Shu munosabat bilan xristianlik dini davlat diniga aylandi. Ayni shu davrlarda (375-568) ro‘y bergan german qabilalarining ko‘chishi G‘arbiy Rim imperiyasining barbod bo‘lishiga olib keldi. Antik davr tugab O‘rta asrlar boshlandi. Ellada-Rim davridagi ijtimoiy shart-sharoitlar o‘sha davr siyosatidan muayyan darajada chekinish va nazariy falsafaga bo‘lgan qiziqishning yo‘qolishiga olib keldi. Aytish lozimki, antik davrning tugashi insonlar faoliyatida muhimroq bo‘lgan jarayonlarni izlab topishga majbur qila boshladi. Insonlar turmush qiyinchiliklari sabablarini endi dindan axtara boshladilar. O‘sha davrda rivojlangan neoplotonizm va tugab borayotgan stoiklar qarashlari xristianlikning keng tarqalishiga sabab bo‘la boshladi. Xristianlik o‘z mohiyati jihatidan insonlar faoliyatiga qaratilgan edi. U har bir kishiga najot izlashga yordam berardi. O‘sha davrdagi insonlar siyosiy huquqsizlik, moddiy nochorlik va jismonan azob- uqubatlar, yovuzlik va johillik hukmron bo‘lishidan qat’iy nazar, yaxshi yashash umidini yo‘qotmasdi. Hech bo‘lmaganda shunga intilardilar. Bu dunyodagi hayot, xristian dinining targ‘iboticha, dramatik tarixiy jarayonning bir qismi bo‘lib, uning oxirida har kishini bu hayotdagi nohaqliklar va ko‘rilgan jabru sitamlar uchun kelajakda odil mukofoti bor. Chunki, barcha holatlarni sezuvchi tangri taolo barchani yaratuvchisi sifatida o‘zi mehribonlik qiladi. Ana shunday g‘oyalar asosida O‘rta asrning boshlarida Aristotel ta’limoti xristianlik bilan sintezlashtirildi va xristian dini hukmron bo‘la boshladi. Oldingi mavzularning birida ta’kidlanganidek, xristian dinining ikkiga: “katolik” va “protestantlik”ka bo‘linishi yagona mafkuraning yemirilishiga olib keldi. Bu bo‘linish xristianlik teologiyasini keltirib chiqardi. Teologiya noxristianlarning e’tirozlarini himoya qilishga qaratildi. Grek faylasuflari uchun inson umuman va butkul kosmosda boshqa jonivorlar bilan birga bo‘lgan mavjudot hisoblanadi. Insonlar muayyan darajada yuqori turuvchi ammo alohida, imtiyozli o‘rinni egallamagan mavjudot hisoblangan. Tosh va tuproq, o‘simlik va hayvonlar, odamlar va xudolar bitta tugal olamda mavjud deb tushunilgan. Xristianlik qoidasiga ko‘ra esa bunday bo‘lmagan. Xudo bu dunyodan yuqoridagi mavjud shaxs hisoblanadi. Butun borliq- toshlar, o‘simliklar, hayvonu odamlar xudo tomonidan odamlarning makoni sifatida insonlar panoh topishi uchun yaratilgan. Olam va odamlar xudoga nisbatan ikkilamchidir. Inson kosmologik va qadriyatlik jihatidan markaziy mavjudotdir. Hayot tarixdan iborat bo‘lib u qiyomatga qarab harakatlanadi. Davr o‘tishi bilan xristianlikning g‘oyalari falsafadan, jumladan, siyosiy falsafadan ham o‘rin ola boshladi. Bu g‘oyalar asosida dunyoviy institut va cherkov institutlari paydo bo‘ldi. Cherkovlar davlat qo‘l ostidagi va u davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanuvchi institut sifatida shakllandi. Cherkov davlatning etnik- diniy masalalar bo‘yicha rasmiy tanqidchisi mavqeini qo‘lga kiritgandan so‘ng, odamlar dunyoviy hukmronlarni tanqid qilish uchun ma’lum asoslarga ega bo‘ldilar. Bu yevropada ozodlik g‘oyalarining rivojlanishiga yordam berdi. O‘rta asrlar falsafiy tafakkurida diniy ta’limotlarning rivojlani- shida apologetika, patristika, sxolastika kabi yo‘nalishlar ham paydo bo‘ldi. Jumladan, apologetika (grek tilidan olingan bo‘lib apologe- tikos-himoya qiluvchi) ma’nosini aglatadi. Bu ta’limot dalilar orqali diniy ta’limotni himoya qilishga intildilar. Shu sababli ularning ta’li- motini teologiyaning bir bo‘limi sifatida e’tirof etuvchilar harakati boshlangan. Bu ta’limot katoliklar va pravoslavlar sistemasida ish yuritdilar. Protestanlar esa ularga qarshi chiqdilar. Apologetika tarkibida ollohni borliqda faoliyat yuritishini isbotlovchi aql-farosat hammadan oliy ekanligini isbotlashga urinadilar. Ruhni o‘lmasligi ollohning faoliyatiga taalluqli ekanligini targ‘ib qildilar. Xulosa qilib aytganda, apologetikaning faolyati ratsionalizim va irratsionalizm ko‘rinishida diniy ta’limotni oqlashga harakat qilganlar. Yana shunday oqimlardan biri bu-patristika oqimidir. Patristika so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib-poter-ota, (otets) degan ma’nolarni anglatadi. Xudo haqidagi xristianlikni targ‘ib qiluvchi ta’limot. 2-8 asrlarda cherkovda xizmat qiluvchilar avliyo otalar (bilim beruvchilar) deb tanilgan. Ushbu ta’limotda xristian avliyolarining ilohiyotga oid falsafiy, ijtimoiy siyosiy qarashlar aks etgan-Patristika atamasi “avliyo otalar adabiyoti” atamasi bilan ham mashhur. Ushbu ta’limotning asoschilari qatorida Origen, Aleksandriyalik Kliment, Buyuk Vasiliy, Ioann Zlatoust, Vizantiyalik Leontiy, Avliyo Avgustin va boshqalarni ko‘rish mumkin. Patristikaning asosiy mavzusi: uchlik mavzusidir. Ya’ni uch ko‘rinishda xudoning yagonaligi ifodalanadi. Xudo-ota, Xudo-o‘g‘il, Xudo-muqaddas. Patristikada Iso payg‘ambarning ikki tabiati-ilohiy, insoniy xususiyati madh etiladi. Cherkov yig‘inlarlarida mazkur soha mavzu qilib olingan. Ammo bunday mavzuga e’tiroz bildirganlar ham bo‘ldi. Bular cherkov reformatsiyasi asoschilari M.Lyuter va J.Kalvinlardir. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Patristika asarlari Bibliya bilan bir qatorda turib Xristian dinining asosiy manbasi hisoblanadi. Yana bir oqim sxolastikadir. Sxolastika oqimi ham o‘rta asrlarda faoliyat yuritgan ta’limotlardandir. Grek tilidan olingan bo‘lib maktab ma’nosini bildiradi. Bu ta’limot tarafdorlari diniy dunyoqarashning nazariy jihatdan asoslashga uringanlar. Sxolastik ta’limot antik dunyo faylasuflari Platon va Aristotel’ g‘oyalariga ko‘proq asoslangan. Sxolastika ta’limoti bir necha davrlarga bo‘linadi. Neoplatonchilik ruhida Ioann Skot Eriugena, Ansel’m Kenterberskiy, Ibn Rushd, Ibn Sino kabi mutafakkirlar ham fikr bildirganlar. 14-15 asrlarda xristian Aristotelizm yuqori pog‘oniga ko‘tarilgan 15- 16 asrlarda katoliklar va protestantlar birgalashib reformatsiyaga qarshi chiqishlar ro‘y bergan. Yani davr yevropa filosofiyasi sxolastik ta’limotini tanqid qilganlar. Ana shunday bir sharoitda yangi falsafiy oqimlar paydo bo‘la boshladi. Shular jumlasiga nominalizm va realizmni olish mumkin. G‘arbiy Yevropa falsafasida ikki oqim – nominalizm, realizm orasida kurash davom etdi. Realizm – sxolastika, diniy qarashdir. Nominalizm – o‘z davrining progressiv qarashi edi. Ular orasidagi kurash umumiy tushuncha – universallar masalasi uchun kurash edi. Realizm vakili Duns Skot fikricha, tushuncha real mavjud mohiyatga ega, u birlamchi, narsalar ikkilamchi, tushuncha mangu, narsalar vaqtincha. O‘rta asr realizmi idealizmning ifodasi katolitsizm, sxo- lastikaning falsafiy asosi edi. Foma Akvinskiy Aristotel falsafasi orqali xristianaqidalar tizimini nazariy asoslashga urindi. Aristo- telning materialistik, progressiv qarashlarini olib tashladi. F.Akvinskiy shakl bordir, shakl birlamchi, jon o‘lmas, tana esa halok bo‘ladi. 1. Tabiatdan tashqari aql bor. 2. Tabiiy kishini aqli bor. Bu xristianlik falsafasining asosidir, deb fikr yuritdi. Feodalizm davrida falsafa o‘zining yangicha bosqichiga ko‘tarildi. Foma Akvinskiy (1225-1274) katolik dini ideologiyasini ishlab chiqdi. Ya’ni uning ideologiyasida falsafa va dinning maqsadi xudoning mavjudligini isbotlashdir. Undan tashqari jamiyatdagi tengsizlikni ham xudodan, deb biladi. O‘rta asrda diniy ideologiya asosiy hukmron bo‘ldi. Lekin materialistik va ateistik qarashlarni tamomila tugata olmadi. O‘rta asrda materializm bilan idealizm o‘rtasidagi qarama-qarshilik realizm bilan nominalizm o‘rtasidagi qarashda ifodalanadi. Nominalistlar fikricha, yakka yakka narsalar, ularning xususiyatlari obyektiv mavjud. Ular birinchi, tushuncha ikkilamchi. Tabiat bo‘lmaganda ularda tushuncha ham bo‘lmasdi. Nominalistlar va realistlar tushunchalarni umumlashtirishning haqiqiy mohiyatini, ya’ni narsa va hodisalardagi mavjud hodisalar bizning ongimizda aks etganligini tushuntirdilar, ammo ayrim va umumiy hodisalar orasidagi bog‘lanishni birga emas, qarama-qarshi qilib qo‘ydilar. G‘arb Uyg‘onish davri va falsafiy tafakkurning rivojlanish xususiyatlari Jamiyat moddiy hayotning o‘zgarishi, ishlab chiqarish kuch- larining taraqqiy etishi feodal ishlab chiqarish usulida revolyutsion o‘zgarishning zarurligini keltirib qo‘ydi. Ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi feodal tuzumini yo‘q qilishga harakat qila boshladi, bu jarayon burjuaziya revolyutsiyasi bilan tugallandi. Lekin bu davrdagi falsafiy dunyoqarash shunday keskin kurashlarga duch keldiki, Kopernikning nazariyasini xudosizlikda ayblash, Djordano Brunoning o‘tda kuydirilishi, Galileyni qorong‘ulikka uloqtirilishi ham fan va umuman materialistik falsafaning progressiv taraqqiyotiga to‘sqinlik qila olmadi. Tabiat hodisalarini o‘rganuvchi tabiiy fanlar shakllana boshladi. Endi tabiat fani bilan, falsafa orasidagi munosabat o‘zgara boshladi, ya’ni tabiiy fanlarning o‘sishi materialistik falsafaning o‘sishiga olib keldi. Kopernik geliotsentrik tizimini ishlab chiqdi. Ya’ni, yer shari o‘z o‘qi atrofida aylanishi bilan kun va tunni bo‘lishi, Quyosh atrofida aylanishi bilan yil fasllarining o‘zgarib turishini isbotlab berdi. Ptolomeyning Quyosh sistemasining markazi yer deyilishining noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatib geliotsentrik sistemani yaratdi. Ptolomey ta’limoticha, Quyosh yer atrofida aylangandek ko‘rinadi aslida mohiyati unday emas. Kopernikning progressiv g‘oyalari falsafa tarixida katta rol’ o‘ynadi. Undan keyingi o‘tgan olim Djardano Bruno Kopernik nazariyasidan materialistik xulosa chiqardi. Bruno dinga qarshi kurashuvchi progressiv olim edi. Bruno fikricha, olam hisobsiz yerlar, quyoshlar sistemasidan iboratdir. Lekin, Bruno yashagan davr uning progressiv fikrlarini rivojlantirishga yo‘l qo‘ymadi. Uning faoliyati inkivizatsiya katolik cherkovi sudi davridagi sudda qoralanib o‘zi esa o‘ldirildi. Yangi va yangi davr falsafasining ustuvor yo‘nalishlari. Asosiy muammolar Yangi davr falsafasi XVI-XVII asrda Angliyada kelib chiqdi. Angliya materializmining asoschisi F.Bekon(1561-1626) edi. Bekon falsafasi Angliya burjuaziyasining intilishini ifodalaydi. Bekon tajribaga asoslagan bilim haqiqiy bilim, deydi. Undan tashqari inson tabiatini o‘rganishi va o‘ziga bo‘ysundirishi kerakligini uqtirdi. Dunyoda bilimning asosiy quroli tajribadir, deydi. Bilim jarayonida tafakkurning, nazariyaning rolini inkor etmaydi. Narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishini aniqlash haqiqiy bilim garovidir, deydi. Elementlarning sifat muayyanligini ta’kidlaydi. Materiya bilan harakat o‘rtasidagi uzluksiz bog‘lanishni e’tirof etadi. Bekon falsafasida dialektika elementi bo‘lishiga qaramay, uning materializmi asosan mexanistik edi. Angliya materializmining ikkinchi vakili Tomas Gobbs(1588- 1679) bo‘lib, uning falsafiy qarashlari Bekonnikiga o‘xshardi. Bekonning dinga yondoshgan tomonlarini tuzatib, uni rivojlantirdi. Gobbs falsafasi mexanistik, metafizik tusda edi. Gobbs moddiy dunyoni bir-biridan real bilib, falsafaning predmeti shu olamni o‘rganishdir, deydi. Gobbs taraqqiyotni faqat miqdor o‘zgarishlaridir, harakat esa mexanistik tashqi turtki natijasidir deydi. U moddalarning xossalari, sifati yorug‘liq, hid, rang, issiqlika xos bo‘lmasdan balki tasavvurlarimizdan iborat, deb tushuntiradi. Gobbsning materialistik qarashlari uning tafakkur bilan materiya haqidagi fikrda ko‘rinib turadi. Tafakkur materiyadan ajralgan holda mavjud bo‘lmaydi, degan edi, u. Gobbs bilish nazariyasida moddiy dunyoning kishiga ta’sir qilishi natijasida hosil bo‘lgan hissiyotlar to‘g‘risida to‘g‘ri fikr bergan. Lekin, uning xatosi, tafakkur mexanistik funksiyani bajaradi, deb izchil bo‘lmagan materializmga yo‘l qo‘yadi. XVII asrda Fransiya Angliyaga nisbatan ancha orqada qolgan mamlakat edi. Demak, Fransiya falsafa sohasida ham Angliyaga nisbatan orqada edi. Lekin, Fransiya o‘ziga xos yo‘llar bilan rivojlandi. Fransiyada rivojlangan falsafa dualistik tasnifga ega edi. Fransiyadagi dualistik oqim vakili Rene Dekart(1596-1650) dir, o‘zining “Metod to‘g‘risida mulohazalar” asarida bilish uslubini yaratishga uringan. Dekart o‘zining falsafasida matematika aksiomalariga va hatto «xudoning qudratiga» ham gumonsirash kerak, deydi. Tafakkur Dekart bo‘yicha, birdan bir voqelik hisoblanadi. U shuning uchun ham «Men tafakkur qilaman, demak men yashayman» degan qoidasini keltirib chiqardi. Tafakkurni materiyaga qarshi qo‘yadi. Bu narsa falsafaning bosh masalasini idealistlarcha hal qilishga olib keldi. Bilish nazariyasida asosiy uslub qilib deduksiyani oladi. Ya’ni tafakkur umumiydan xususiyga qarab harakat qiladi va mantiqiy yo‘llar bilan haqiqatni ochishga imkon beradi. Dekart falsafasidagi dualizm ong bilan materiyaning, tan bilan ruhning mustaqil yashashini isbotlashda o‘z ifodasini topadi. Dunyoning moddiyligini inkor etadi va dunyo ikki: ruhiy va moddiy substansiyalardan iborat, deydi Dekart. Dekart shunday kamchiligi bo‘lishiga qaramay, u falsafa tizimini yaratdi. Dekart fan sohasida yangi kashfiyotlar ochdi. Masalan, Quyosh sistemasini paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar, ya’ni cheksiz olam havo, olov, yerga o‘xshash uch elementdan tashkil topganligi haqidagi fikrini olish mumkin. Dekartning dualizmini tanqid qilish asosida Barux Spinoza (1632-1677) falsafa tizimi vujudga keldi. Spinoza Gollandiya (Benedikt) burjuaziyasining manfaatini ifodalaydi. Spinoza falsafasi tizimini Dekart rad etib, dunyoning asosida moddiy substansiya yotadi, deya e’tirof etadi. Spinoza fikricha, tabiatda ikki substansiyaning bo‘lishi mumkin emas. Undan tashqari, substansiya o‘zidan tashqaridagi sababga, xudoga bog‘liq emas, balki u o‘zining sababidir. Substansiya zamonda abadiy, makonda cheksizdir. Spinozaning substansiya to‘g‘risidagi fikri, cheksiz materiya haqidagi materialistik ta’limotdir. Lekin shunga qaramay Spinoza substansiya niqobiga o‘rab diniy fikrni yurgizadi. Uning xudosi dindorlar xudosiga o‘xshamaydi. Spinoza fikricha, zaruriyat ta’sirida harakat qiluvchi xudo erkin irodaga ega emas va o‘z oldiga hech qanday maqsad qo‘ya olmaydi, bu narsa tabiatning o‘zginasidir. Shu davrda vujudga kelgan subyektiv idealistlar (J. Berkli, D. Yum) dinga yangi yo‘l ochib, materializmga qarshi fikrlarni ilgari surishga harakat qilishgan edi. Mari Fransua Arue (1694-1778). Fransuz yozuvchisi, psixologi, faylasufi, tanqidchisi, publitsisti, tarixchisi. Mari Fransua Aruening taxallusi Volterdir. Parij teatrining sahnalarida “Edip” tragediyasi shon-shuhrat keltirgandan so‘ng, ya’ni 1718-yildan boshlab shu taxallusni olgan. Volter notarius oilasida tug‘ildi. Oilasi o‘sha davrdagi aristokratlar davrasida yaxshi maqega ega edi. “Kryostniy”- o‘gay otasi uni yoshligidan boshlab erkin fikrlashga o‘rgatdi. Kollejda ta’lim oldirdi, lekin u otasi orzu qilgan yo‘ldan bormadi. Natijada moddiy tomondan o‘g‘ilni otasi qo‘llab-quvvatlamadi. Turmush tarzini yaxshilash maqsadida moliyaviy ishlarda qatnashdi. Bu bilan o‘zining ijtimoiy va ijodiy faoliyatini ham yo‘lga qo‘ydi. Shaxsiy faoliyat natijasida, kundalik hayotda burjuaziya sinfining feodal tuzumi bilan kelisha olmasligini seza boshlaydi. Shu bilan birga, diniy faoliyat sir-asrorlari bilan yaqindan tanishadi. Kelajakda o‘z davridagi feodal tuzum va diniy fanatizmga qarshi kurash boshlab yuboradi. Siyosiy erkinlik g‘oyasini xalq ommasi o‘rtasida tinmay targ‘ib qiladi. Bu faoliyat hukmron doiralarida qoralanib, ikki marta (1717,1725) qamaladi. Angliyada surgunda (1726) bo‘ladi. Umrining talaygina qismini surgunlikda o‘tkazgan. Angliyada surgun bo‘lmagan davrida, u mamlakatning madaniyati, ijtimoiy hayoti bilan yaqindan tanishadi. Fransiya hayoti bilan Angliya hayotini solishtirib ko‘radi. Bu esa Volter faoliyatini revolyutsionlashtiradi. Yirik asarlar yoza boshlaydi: “Faylasufning maktublari” (1733), “Metafizika to‘g‘risidagi traktat” (1734), “Nyuton falsafasining asoslari” (1738), “Falsafa lug‘ati” (1764-690), “Johil faylasuf” (1760), lirika, she’r, poema, drammalaridan: “Genriada”, “Brut”, “Orlean qizi”, “Sezarning o‘limi” va boshqalar. Bu asarlarning barchasida Volter o‘z davrining buyuk ma’rifatparvari sifatida shakllandi. Uning bu faoliyati, ayniqsa, Rossiyada ijobiy baholandi. Rossiyada Volterchilik oqimining kelib chiqishiga uning ta’limoti asos bo‘ldi. Volter faoliyatining ta’sirida rus ma’rifatparvarlari: P. P.Popovskiy, S.Ye.Dosnitskiy, D.S.Anichkov, I.Ya.Tret’yakov, A.Ya.Polenov, Ya.P.Kozel’skiy, N.I.Novikov, D.I.Fonvizinlar ijti- moiy-siyosiy maydonga chiqqanlar. Bu mutafakkirlar Rossiyadagi feodal krepostnoy tuzumiga qarshi faoliyat ko‘rsatganlar. 1778-yil 30-may kuni davolab bo‘lmaydigan kasal Volter hayotini to‘xtatdi. Politsiya uning o‘limni oshkor qilmaslik choralarini ko‘radi. Pe’salarini teatrlarda qo‘ydirmaydi. Baribir, Volterni xalq esdan chiqarmaydi. Cherkov va hokimiyat ruxsatisiz Parij yaqinidagi qabristonda dafn marosimi uyushtiriladi. Uning tirikligida 19 ta asarlar to‘plami nashr qilingan bo‘lsa, vafotidan so‘ng 70 tomlik to‘la asarlar to‘plami nashr etildi. 1791-yilda ta’sis majlisining qarori bilan uning jasadi solingan tobuti Parijning ulug‘ insonlar qabri Panteonda joylashtiriladi. U qo‘yilgan joyda insoniyatning aqlini rivojlantirishga qo‘shgan xizmatlari e’tirof etilib, mavqei haqida fikrlar yozilib qoldirilgan. Volter materializmning deizm shaklini qabul qilgan faylasufdir. Ma’lumki, deizm so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, xudo degan ma’noni anglatadi. Ya’ni bu so‘zning falsafiy ma’nosi borliqning qiyofasi va mavhum ilk sababchisi xudodir, lekin u tabiiy va ijtimoiy hayot taraqqiyotiga ta’sir etmaydi, deb hisoblaydigan diniy- falsafiy ta’limot sifatida shakllangan. Uning asoschisi ingliz faylasufi Cherberidir. Uning izdoshlaridan biri Volter. Volter ko‘pgina diniy aqidalar, vahiy, xudoning irodasi tasavvurlarini, marosimlarni inkor etib, vijdon erkinligini targ‘ib qilgan faylasuf. U fan va falsafani cherkov zo‘ravonligidan, aqlni din tazyiqidan uzoqlashtirishga harakat qildi. Bu o‘rinda Volter, J.Lokk, I.Nyuton, G.V.Leybnitsning faylasuflik ta’limotlarini himoya qildi. Subyektiv idealizmga qarshi chiqib uni barcha tomonlarini tanqid qildi. Agnostitsizmni qo‘llab- quvvatlamadi. Metafizik qarashlarning, falsafadagi zararini anglab bu uslubni ham tanqid qildi. Metafizikani tanqid qilishda u Jon Lokk (1632-1704)ni sensualizmidan foydalandi. Uning “Tug‘ma g‘oyalar” nazariyasini yuqori baholadi. Chunki, Jon Lokk ham metafizik ta’limotni kamchiliklarini ko‘rsatib bergan edi. Lokkning ta’limotida harakat xudo faoliyati bilan bog‘lab tushun- tirilsa ham, ijobiy fikrlar bayon qilingan edi. U tabiiy din tarafdori bo‘lib, cherkovni davlatdan ajratish zarurligini, din erkinligini qo‘llardi. Volter ta’limoti olamni bilishga ham qaratilgan bo‘lib, bilishni cheksiz, deb hisoblaydi. Bilish insonning sezgilariga bog‘liq. Materiya ong sezgilari orqali idrok qilinadi. Bu idrok esa tajribaga bog‘liq. Tajriba esa insonlar faoliyatidan kelib chiqadi. Tabiatni o‘rganish, bilish, tajribaga bog‘liq. Ayniqsa, tabiatni bilishda matematik tajriba faoliyati muhimdir. Bu o‘rinda u Rene Dekart ta’limotining ijobiy tomonlariga e’tiborni qaratadi va yuqori baholaydi. Tafakkur qilish bilishning manbaidir. Bilim esa olamni o‘zgartirishga olib keladi. Bilish aqliy jihatlarga bog‘liq. Aql, ayniqsa, ilmiy falsafiy bilimlarning kelib chiqishi va rivojlanishida benihoya muhim rol’ o‘ynaydi. Faqat aqlning yordamida inson o‘ziga xos zarur bo‘lgan haqiqatga erishishi mumkin. Haqiqat esa bu aql nuqtai nazaridan aniq, ravshan va shubhasiz bo‘lgan nazariy xulosalardir. Ilmiybaza.uz Volter materiyaning ongga munosabatini ham materialist sifatida hal etdi. Teologiyaning ba’zi bir tomonlaridan foydalanib, materializmni targ‘ib qildi. Olamda materiyadan boshqa obyekt borligiga shubha bilan qaradi. Materiya tuzilishi jihatdan har xil bo‘lib, mohiyatan moddiydir. Materiya xususiyatlari ham cheksiz holda universaldir. O‘tmishdagi ko‘pgina materialistlar singari, Volter ham ongni materiyaga nisbatan ijodiy xarakterini e’tirof etsada bu materiyaning barcha turlariga mosdir, degan xulosadan uzoqlasha olmaydi. Uning ta’limotida ham jonli tabiat bilan jonsiz tabiat, hayvonlar psixikasi bilan inson tafakkuri o‘rtasidagi chegara aralashib ketdi. Lekin, ong tashqi, moddiy olamning miyada aks etishining natijasi ekanligini inkor etmadi. Jonsiz tabiatdagi aks etish, jismning boshqa jismlar ta’siri ostida o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Materiya strukturasining murakkablashuvi in’ikos ko‘rinishlarini ham murakkablashtiradi. Eng oddiy jonvorlardagi ta’sirlanuvchanlik oddiy shakldagi in’ikosdir. Ta’sirlanuvchanlik, o‘z- o‘zini saqlash va nasl qoldirishda muhim rol’ o‘ynaydi. Nerv sistemasiga va miyaga ega bo‘lgan jonli, ko‘p hujayrali organizmlar evolyutsiyasi jarayonida in’ikosning psixik shakli vujudga keladi. U organizmning tevarak-atrofdagi muhit bilan signal tariqasidagi o‘zaro ta’sir etishini ta’minlaydi. Mazkur sohalar Volterning materiya haqidagi ta’limotidan xulosalar sifatida keltirildiki bu okeandan bir tomchidir, xolos. Volter faoliyatining markaziy o‘rinlaridan birida insonning ijtimoiy turmush tarzi turadi. Bunda ham insonni diniy soxtaliklardan uzoqlashtirish lozim, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Diniy johillikdan qutulishning birdan-biri yo‘li, uning fikricha, tabiat qonunlarini bilishdir. Insonning erkin yashashi uchun uni barcha tazyiqlardan qutultirish lozim. Buning uchun har bir inson o‘zini-o‘zi “sevishi” kerak. O‘zi uchun harakat qilishi lozim. Boshqa fransuz mate- rialistlari singari Volter ham inson ijtimoiy muhitning mahsulidir, degan fikrda turdi. Agar ijtimoiy muhit inson talabiga javob bermasa, bunday ijtimoiy muhitdan voz kechish lozim. Chunki, insonning o‘zi shu muhitga moslashib qoladi, o‘zgarish ham bo‘lmaydi. Bu jaholatdir. Sababi, jamiyat olg‘a qarab rivojlanmaydi. Inson va jamiyat o‘zaro dialektik munosabatdadir. Bu munosabat mavjud bo‘lmasa rivojlanish ham bo‘lmaydi. Jamiyat inson talabiga javob bermasa, u jamiyatda axloqsiz kishilar, buzuq niyatlilar, johillar ko‘payadi. Shu sababli bunday yaramas jamiyatni yangi, takomillashgan jamiyat bilan almashtirish, albatta, zarur. Bu vazifa faqat ma’rifatning rivoji orqali amalga oshadi. Volter fikricha, ijtimoiy muhit bu – davlat, siyosiy idoralar va ularni chiqargan qonunlaridir. Tafakkur jamiyatni boshqaradi. Ta- fakkur rivoji qanday bo‘lsa, jamiyat ham shunday rivojlanadi. Binobarin, inson irodasi barcha narsaga qodir. Inson erkin, chunki, o‘z ongiga ega. Hayotda o‘zi to‘g‘risida o‘ylaydigan inson irodalidir. Borliqning xudosi ham zaruriyatdan kelib chiqqan. Shu bilan birga u xudolar borasida “ijobiy” xudolarning tasdiqlanmaganligini ta’kid- laydi. Agar, - deydi u, “xudo bo‘lmaganda edi, uni o‘ylab chiqish mumkin bo‘lar edi”. Volter falsafasi qanchalik ziddiyatli bo‘lishidan qat’iy nazar insonlarni ma’rifatga chorlaydi. Volter o‘z faoliyatini faqat, yevropa tarixini o‘rganish bilan bog‘lab qo‘ymadi. Keyinchalik dunyo mamlakatlari tarixini ham o‘rganishga kirishdi. Jumladan, Hindiston tarixi to‘g‘risida ham asar yozdi. «Tarix falsafasi»da tarixni o‘rganish metodologiyasini ishlab chiqdi. A.S.Pushkin iborasi bilan aytganda Ilmiybaza.uz Volter tarixni o‘rganishning «Yangi yo‘lini topib, uning yoritgichini aniqlab berdi». Tarix fanini ilmiy predmet darajasiga ko‘tardi. Tarixni afsonaviy obrazlardan tozalashga, badiiy tasvirlashlariga chek qo‘yishga intildi. O‘tmishdagi voqealarni tanqidiy o‘rganishni tavsiya etdi va kelajak uchun turtki berdi. Shu sababli ham, rus mutafakkiri Plexanov fikricha, Volterning «Tarix falsafasi» tarixni ilmiy talqin qilish namunasidir. Shu narsa muhimki, tarixini yoritishda ko‘proq xalq faoliyatini o‘rganish lozim. U tarixchilardan xalqlarning ma’naviy, axloqiy, falsafiy, huquqiy, siyosiy, ilmiy bilish, san’at va adabiyot sohalarini kengroq yoritishni talab qildi. Moddiy hayot ravnaqi haqida yozishlarini zarur, deb topdi. Volter fikricha, tarixni yozishda milliy boyliklar, savdo-sotiq, moliya ishlari hisobga olinmog‘i darkor. U butun dunyo tarixini yozishda qadimiy mamlakatlar faoliyatiga e’tiborni qaratdi. Jumladan, yevropa faylasuflari o‘rtasida birinchi bo‘lib, Hindiston, Xitoy, Arab xalqlari, aborigenlar faoliyatini to‘la yoritishga harakat qildi. U xulosa qiladiki, tarixni xalq yaratadi. Jamiyatni harakatga keltirishda inson fikrlari muhimdir. Tarix falsafasini yaratish bilan birga Volter, ijtimoiy falsafani asoslashda ham birinchilardan bo‘lib maydonga chiqdi. Yevropa mutafakkirlaridan yana biri Berklidir. U o‘zining “Inson bilishining asoslari to‘g‘risida traktat” (1710) degan asarida inson bilishining obyektlarini ko‘zdan kechiruvchi har bir kimsaga bu obyektlar yo haqiqatan sezgilar vositasi bilan idrok qilinadigan g‘oyalardan, yoki emotsiyalardan his va aql faoliyatini kuzatish natijasida olgan g‘oyalarimizdan va nihoyat xotira yoki xayolot yordami bilan hosil qilingan ideyalardan iborat ekanligi ravshandir. Ko‘rish, eshitish hidlash va boshqa sezgilar qo‘shilib bir narsaning ifodasini beradi”, – deydi. Demak, Berkli fikricha, narsa “ideyalar yig‘indisi”dan iborat ekan. Uning fikricha, bularni idrok qiluvchi narsa aql, ruh, jon umuman men mavjud bo‘lib undan tashqarida mavjud bo‘lishi mumkin emasdir. Berkli tabiatdagi hamma hodisa va narsa sezgilar yig‘indisi (ideyalar kolleksiyasi)dan iboratdir. Berkli fikricha, subyektiv idealizmining gnoseologik ildizi obyektiv, moddiy dunyoni absolyutlashtirish bilan uni sezgilar tassuroti orqali birlashishidadir. Lekin, Berkli g‘oya, sezgilar mavjud obyektlarning nusxasi, in’ikosi ekanligini inkor qildi. O‘zini subyektiv idealizm va solipsizmda ayblanishidan himoya ham qiladi. Berkli, Yumlar sezgilardan nariga o‘ta olmadilar. Berkli va Yum solipsizmi idealistik ta’limotining eng ratsional ko‘rinishidir. Bu davr fransuz materialistlari dialektikani materialistik nuqtai nazaridan asoslashda juda katta hissa qo‘shdilar, ayniqsa fransuz mutafakkirlari Lametri, Gol’bax, Gel’vetsiylar shular jumlasidandir. Ijtimoiy davrning o‘zi fransuz materialistlari oldiga shunday vazifani qo‘ydi. Ular idealizmga, dinga qarshi chiqishda tabiatni materialistik asosda tushunish kerakligini birinchi masala qilib qo‘ydilar. Deni Didro (1713. 5. 10, Langr-1784. 31. 7, Parij) Fransiyaning Langr shaharida o‘ziga to‘q hunarmand oilasida tug‘ildi. Denining otasi ikki o‘g‘ilni ham yetuk ma’lumotli qilib tarbiyalash maqsadida o‘sha vaqtdagi yagona o‘quv markazlaridan hisoblangan iyezuitlar kollejida o‘qitadi. Bu kollejda asosan qadimgi tillar, tarix, notiqlik mahorati, adabiyot o‘qitilar edi. Didro 15 yoshga yetganda Parijga yo‘l oladi. Sababi, u yerda o‘zini to‘la ma’lumotga, bilimga ega qilish edi. Ilmiybaza.uz Uning maqsadi zamonaviy bilim olib, hayot bilan yaqindan tanishish edi. Parijdagi D.Arkur kollejida joylashib grek, lotin tilini o‘rganishda davom etadi. Avvalida, matematika fani bilan qiziqmasa ham so‘ng matematika va boshqa fanlar bilan jiddiy shug‘ullanadi. O‘qishni tugatgandan so‘ng otasining maslahati bilan ikki yil davomida Langrlik prokurorga yordamchi bo‘lib xizmat qiladi. Lekin uni huquqiy sohalar unchalik qiziqtirmaydi. Bo‘sh vaqtlarida ingliz tilini o‘rganishga kirishadi. Uning falsafiy qarashlarining dastlabki davrlari 1740-45-yillarga to‘g‘ri keladi. 1745-yilda ingliz axloq- shunosi A.E.Sheftsberining asari («Исследование о достоинстве и добродетели»)ni tarjima qilish davriga to‘g‘ri keladi. Bu asar unga jiddiy ta’sir etgan edi. Asar izohlarida aytilgan fikrlar bo‘lajak mutafakkir fikrlari edi. Unda Didro katolitsizmdan uzoqlashib, diniy fanatizmni jiddiy tanqid ostiga oladi. Shundan so‘ng, 1746-yilda anonim holda nashr etilgan «Falsafa fikrlari» (Filosofskiye misli)da xristianlik bilan to‘la aloqani uzib materialistik g‘oya bilan sug‘orilgan deizm falsafasiga o‘tadi. Shu yillarda Didro J.J.Russo, Kondilyak kabi yozuvchi va faylasuflar bilan tanishadi, munozara hamda suhbatlarda qatnashadi, o‘zini, qiyinchilik, quvg‘in va tanqidlarga tayyorlaydi. «Falsafiy fikrlar» hayot izini ko‘rishi bilan parlament tomonidan yoqib yuborishga qaror qilinadi. Uni oldindan sezgan Didro shu asarning o‘zidayoq «muqaddas qutlug‘lar»ning fikriga qarata aytilgan fikr va mulohazalardan yuz o‘girsalar, ularga nisbatan yana yangi g‘oyalar paydo bo‘lishini ta’kidlaydi. “Ular, - deydi u, Dekart, Monten, Lokk va Beylyasarni doimiy tanqid ostiga olgan ekanlar, meni ham shunday qiladilar. Meni ayblasalar, osongina qutuldik deyishlari mumkin, ammo unday bo‘lmaydi, bilaman, kelajakda menga o‘xshaganlarni muhokama qilish davom etaveradi”. Didroning bu fikrlarni aytishdan maqsadi iyezuitlarni diniy sohada noto‘g‘ri yo‘l tutganlarini isbotlab hamma dinlarning tengligini, shu bilan birga insonning borliq xudosining borligiga shubha qilishiga huquqi borligini talab etish edi. Hamma joyda aql, fahm, idrok (razum) faoliyatga suyanish, jumladan dinda ham shunday qilish zarurdir. Didroning mustaqil falsafiy fikrlarining shakllanishi daxriylik sohasiga o‘tish bilan bog‘liqdir. Chunki, bu yillarda u Aristotel, Platon, F. Bekon, R. J.Lokk, R. Dekart, B. Spinoza asarlarini chuqur o‘rganadi. «Ojizlar to‘g‘risidagi xat»dan boshlab «Fiziologiya elementlari» (1773- yildan 1780-yillargacha davom etgan) gacha ko‘plab falsafiy muammolarni ishlab chiqdi. Bu o‘rinda «Tabiatni tushuntirishga oid fikrlar» (1754), «Jiyan ramo» (1762), «Dalamber bilan Didro suhbati» (17690, «Jak-Fatalist» (1773), «Materiya va harakatning falsafiy prinsiplari» (1770), «Ensiklopediya»da yozilgan maqolalar va asarlarini misol qilib olish mumkin. Bu asarlarda va maqolalarda tahlil qilingan muammolar Didroning buyuk mutafakkir bo‘lib yetishganligidan dalolat beradi. Butun umrining oxirigacha Didro insonparvarlik va ma’rifatparvarlikni targ‘ib qilar ekan, barcha joylardagi hokimiyat tiranlar haq-huquqlarni va beadablikni (nevejestvo) tanqid qildi, ularga qarshi kurash e’lon qildi. Didro falsafada materialist va ateistdir. Shu o‘rinda Didroning turli asarlardan tarjima qilingan fikrlariga o‘quvchini diqqatini tortamiz. «Odamlar boshqa hech narsadan qo‘rqmasliklariga ishonganlarida,-deydi u,-bu dunyoda ancha tinch yashagan bo‘lardilar: xudo yo‘q, degan fikr hali hech kimni dahshatga solmagan, lekin menga tasvirlab berishganlari Ilmiybaza.uz xudoning mavjudligi haqidagi fikr qancha-qanchalarni vahimaga solmagan axir!» (V.L.Voronsov) «Tafakkur gulshani», Toshkent, 1981:- «Qayerdaki xudoni tan olinsa, u yerda shaxsga sig‘inish mavjud, qayerda shaxsga sig‘inish mavjud ekan, u yerda axloqiy burch tartibotlari buziladi va axloq yuz tuban ketadi» (O‘sha kitob, 265-bet). «Dunyoning hech bir yeri yo‘qki, u joyda diniy qarashlar o‘rtasidagi tafovut tuproqni qonga bulg‘amayotgan bo‘lsa» (O‘sha kitob, 267-bet). «Agar aqlni samoviy tuhfasi deb qarab, shu gapni din xususida aytsak, u holda samo bizga o‘zaro kelisha olmaydigan va bir-biriga zid ikkita tuhfa yuborgan bo‘lib chiqadi. Bu anglashilmovchilikni to‘g‘rilash uchun din tabiatda mavjud bo‘lmagan xom-hayol bir prinsip ekanligini tan olish darkor» (O‘sha kitob, 272-bet). Ma’lumki, 1762-yilda yekaterina II imperator kursisiga o‘tirgandan so‘ng u o‘zini ma’rifatparvar hukmron podshoh sifatida ko‘rsatish uchun ma’rifatparvarlar bilan xatlar orqali aloqa bog‘lagan. U D.Didroni hurmat qilar edi. O‘sha davrda yashab ijod etayotgan Volterni aloqasi esa Didronikidan yaxshiroq bo‘lgan. Fransiyada ma’rifatparvarlar quvg‘inlikka uchraganlaridan so‘ng Yekaterina II Didroni Rossiyaga taklif etadi. Ensiklopediyani chop etishga va’da beradi. Didroni falsafaning azaliy muammolaridan bo‘lgan materiya va uning harakati to‘g‘risidagi fikrlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, materiya- abstrakt hajm va geometrik jism emas, balki alohida, bizni o‘rab turgan aniq jismlardir. Materiya kichik molekula va atom zarrachalaridan iboratdir. Atomlar esa bo‘linmasdir. Bu qarashlar Didro yashagan davrdagi materialist faylasuflar ta’limotiga ham taalluqlidir. Didro fikricha, tabiat mangu va cheksizdir. U yaratilgan emas, g‘ayri tabiiy kuchlar to‘g‘risidagi uydirmalarga ishonish ham kerak emas. Bizni o‘rab turgan tabiatdan boshqa olamda hech narsa yo‘q. Shu tabiatdan tashqarida biror kuchni o‘zi yo‘q. Faylasufning ta’kidlashicha, materiya kabi harakat ham abadiydir. Sukunat esa nisbiydir, vaqtinchadir. Olamda paydo bo‘lish va yo‘q bo‘lishdan boshqa narsa yo‘q. Olam ham, dunyo ham sekinlik bilan davom etadigan evolyutsion jarayondan iborat. Hayvonot olamining qator bosqichlarini boshidan o‘tkazib, hozirgi holatiga ega bo‘lgan odamlarda tabiiy rivojlanishning oliy stixiyali ko‘rinishi seziladi. Olamdagi barcha predmetlar va hodisalar sababiy (deterministik) bog‘lanish hamda aloqadadir. Sababiy bog‘lanish va aloqador- sizliklarsiz biror predmet va hodisa paydo bo‘lmaydi. Didroning fikricha, sababiy bog‘lanishlarsiz taraqqiyot ham yo‘q. Taraqqiyot ushbu bog‘lanish va aloqadorliklarga bog‘liq. Tabiat va jamiyat, inson tafakkuridagi sababiy bog‘lanishlar umumiy rivojlanishning asosini tashkil etadi. Materiya va uning xususiyatlari haqida, Didro to‘xtalganda aytadiki, notirik materiyadan, ya’ni sezmaydigan materiyadan sezadigan, tirik materiyaga o‘tishni asoslashga harakat qilib o‘z fikrlarini baralla bayon qilgan. His-tuyg‘u, sezish jonli organizmlarga xos xususiyat ekanligini e’tirof etgan. Shu bilan birga materiyada umumiy sezishga o‘xshagan holat borligini ham eslatib o‘tadi. Mutafakkir olamda zaruriyat hukmronligini targ‘ib qiladi. Sababiy bog‘lanishlarning barchasi ham zaruriyatdan iboratdir. Didro ta’limotida olamni bilish muammosi ham markaziy o‘rinlarni olgan. Didro olamdagi predmet va hodisalarni insonlar bila borishiga shubha qilmadi. U idealistik ta’limotlardagi agnostitsizm va skeptitsizmlarning qonun-qoidalarini Ilmiybaza.uz qabul qilmadi. Faylasufning ta’kidlashicha, dunyoviy ilmlardan barcha insonlar bahramand bo‘lishi lozim. Bu sohadagi barcha harakat birlashtirilsa, u holda, tabiatdagi barcha jarayonlarni bilish tezlashgan bo‘lur edi. Insoniyat tabiatni bilmasligi tufayli ko‘pgina qiyinchiliklarga duchor bo‘lib kelayapti. Tabiatni oliy mavjudoti inson bo‘lib, undagi sezgilar bilish uchun quroldir. Bu o‘rinda idealistlardan Berkli ta’limotiga qarshi chiqib, sezgilar faoliyatini noto‘g‘ri baholanganligini isbotlaydi. Mazkur sohada fikr yurituvchi idealistlar sistemasini e’tirof etmaydi. Jumladan u shunday fikr aytadiki, “Faqat o‘zlarining mavjudligini va ichimizda almashinib turuvchi sezgirlarning mavjudligini ma’lum deb bilib, bulardan boshqa hech bir narsaning mavjudligini e’tirof qilmaydigan faylasuflarni idealist deb, ataydilar. Mening fikrimcha, bunday ajoyib va g‘aroyib sistemani, garchi eng bema’ni sistema bo‘lsa ham, uni rad qilish hammadan ko‘ra qiyinroqdirki, bu hol inson aqli uchun, faylasuf uchun isnotdir1”. Didro faoliyati, falsafasi jamiyat taraqqiyotiga ham qaratilgan. Ammo, sobiq sovet ittifoqi davridagi darslik va monografiyalarda bu jarayon hisobga olinmaydi. Didroni ham boshqa fransuz materialistlari singari jamiyatni tushunishda idealist, deb bo‘rttirib ko‘rsatadilar. Aslida esa Deni Didro jamiyat taraqqiyotinio‘z davridan kelib chiqib baholagan. Didro tomonidan jamiyatda yashagan kishilarni ma’rifatli kishi bo‘lishini talab qilinishi jamiyatdagi barcha hodisalarning to‘g‘ri tahlil qilinganligidan dalolatdir. Jamiyatdagi yaxshilik va go‘zallikni targ‘ib qilish uchun estetika to‘g‘risida fikr yuritadi. Bu sohalar uning «Ensiklopediya»dagi «Go‘zallik» (1751), «Tasviriy oyna san’at tajribalari» (1765), «Aktyor to‘g‘risida para» (1773) va boshqa asarlarida o‘z aksini topgan. Boshqa fransuz materialistlari singari Didro ham shaxs ijtimoiy shart-sharoitining mahsulidir deydi. Uningcha shu ijtimoiy hayot qanday bo‘lsa, insonlar ham shunday bo‘ladilar. Didroning qarashlari XVIII - XIX asrdagi sotsiologlar fikrini yanada mukammalashtirdi, konkretlashtirildi. Jamiyatning taraq- qiyotini tushunishda uning inson haqidagi qarashlari muhimdir. Inson aql-farosati, shaxslarning fikri jamiyat tuzilishiga ta’sir etadi. Xalq va jamiyat axloqi inson axloqiga bog‘liq. Shu sababli, jamiyat tarixi xalq tarixi emas, balki buyuk shaxslar tarixidir, degan fikrlarni o‘rtaga tashladiki, bu fikrlar jamiyat taraqqiyotini tushunishda haqiqiy manbadir. Didro ta’limotida, marksistlar ta’qiqlagan mavhum inson yo‘q. Balki konkret inson bor. Marksizm bu sohada ham Didro ta’limotiga bir yoqlama yondoshadi. To‘g‘ri, uning ta’limotida jamiyat tabiat qonunlariga bo‘ysunadi, degan fikirlar mavjud. Bu aslida xolisona tahlilda haqiqatdir. Ba’zi tabiat qonunlari oldida insonlar kuchsizligi maxfiy emas. Albatta, bu bilan u, inson imkoniyatiga bepisand bo‘lgan deyishdan yiroqmiz. Ma’rifatli jamiyatni boshqaruvchisi insondir, deb targ‘ib qilish insonlarga bo‘lgan hurmatining amaliy ifodasidir. 1 Didro asarlarining mukammal tо‘plami, Parij: J. Aseyez nashri, 1875, 1 –tom, 304-bet. Ilmiybaza.uz Jamiyatni iqtisodiy manfatlarini to‘g‘ri tushungan holda sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirishni targ‘ib qildi. Kishilarning ma’naviy erkinliklarini qo‘llab-quvvatladi. XVIII asr fransuz materialistlarining markaziy, eng yirik ma’rifatparvari sifatida shakllangan Didro ta’limotining ko‘pgina tomonlari hozir ham eskirgan emas, zamon talabidadir. U o‘z falsafiy fikrlari bilan insoniyatni lol qoldirgan buyuk alloma sifatida tarixda qolgan. Uning ijodi va merosini o‘rganish foydadan holi emas. Umuman xulosa qilib aytganda, fransuz falsafasi moddiy dunyoni materialistik tushunishdagi asosiy davr hisoblanadi. Materialistik falsafaning namoyondalari qatoriga rus olimlaridan M.V.Lomonosov, A.N.Radishchevni ham olish mumkin. M.V.Lomonosov tabiat hodisalarining asosida zarracha harakati yotadi, deb o‘zining atom-molekulyar (korpuskulyar) nazariyasini yaratdi. Materiya atomlardan tashkil topgan, doim harakatda, fan buni o‘rganishi va bu sohadagi nazariyani kengaytirishi kerakligini ko‘rsatadi.Fazo va vaqt V.M.Lomonosov fikricha, materiyaning ajralmagan holda obyektiv mavjudligini ko‘rsatuvchi dalildir. V.M.Lomonosov moddalarning saqlanish qonunini kashf qilish bilan moddiy dunyoning, ya’ni tabiat taraqqiyotidagi rivojlanish dialektikasiga asos soldi. Olimning fizika, kimyo, biologiya, geologiya va boshqa fan sohasidagi erishgan yutuqlari uning materialistik dunyoqarashiga dalil hamda asos bo‘ldi. Shunday qilib XVIII asr materialistlari, o‘sha davrdagi tibbiyot fani erishgan yutuqlar asosida din va idealizmga qarshi chiqqanlar. Bu tarixiy haqiqat. Fransuz falsafasi bilan nemis klassik falsafasi XVIII asr oxiri XIX asr boshida vujudga keldi. Bu davrda Germaniyada kapitalizm endi vujudga kelayotgan, feodal munosabatlar yemirilayotgan davr edi. Nemis klassik falsafasi shu davrdagi burjua demokratik jarayonlar va inqilobiy qo‘zg‘olonlar ta’siri ostida vujudga keldi va rivojlandi. Nemis klassik falsafasining namoyondalari nemis burjuaziyasining ideologlari sifatida maydonga chiqdilar. Germaniya boshqa G‘arbiy yevropa mamlakatlariga qaraganda bir muncha siyosiy va iqtisodiy jihatdan qoloq edi. Nemis burjuaziyasi qo‘rqoq va kuchsiz edi. Ana shunday davrda oddiy til bilan aytganda, ko‘proq“Mayda ishlar va katta xayollar bilan shug‘ullanar edi”. Nemis klassik falsafasining asosichisi I. Kant(1724-1804) publitsist, falsafa va huquq singari fanlar bilan shug‘ullanadi. U nemis burjuaziyasining ideologi bo‘lgani uchun falsafasida nemis burjuaziyasiga xos ikkilanish o‘z ifodasini topgan. Olim idealizm bilan materializmni, din bilan fanni kelishtirishga urinadi, ikkinchi tomondan, u narsani bilishni inkor etadi (agnostitsizm). Kant falsafasi ikki davrga bo‘linadi. “Tanqidgacha” va “tanqidiy davr”. Har ikki davrda ham materializm va idealizmni kelishtirishga urinadi. Birinchi davrda tibbiyot fanlarini o‘rganishining ta’sirida unda materialistik tomonlar kuchli edi. Ikkinchi davrda esa, idealistik g‘oyalari ustun keldi. Kant o‘z faoliyatini Nyutonning kosmogoniyasini tanqid qilishdan boshlaydi. Nyuton olam tortishish qonunini o‘z davri holatidan kelib chiqib ifodalagan bo‘lsa, Kant uning paydo bo‘lish va rivojlanishidan boshlaydi. Nyutonning xudoga bog‘lanishini fojea deb, bu masalani Demokrit, Epikurlar davomchisi sifatida tekshiradi. Quyosh sistemasining paydo bo‘lishini tumanlik Ilmiybaza.uz kelib chiqishi bilan tushuntiradi va hech qanday turtki yo‘q deya, materiyani doimiy paydo bo‘lishi va yo‘qolib turish muammosini isbotlaydi. Kant o‘z oldiga qo‘ygan ilmiy bilish imkoniyati haqidagi muammoni vazifa qilib qo‘yadi. Uning fikricha, avval inson bilish imkoniyatini tekshirishi kerak. Bu esa bilish jarayoni bilan bilishi lozim bo‘lgan narsalarni bir qatorga qo‘yishga olib keladi. Ammo I. Kant tafakkurni chegaralab qo‘yadi. Uning fikricha, narsalarning voqeligi mohiyatidan farq qiladi. Obyektiv dunyo bor, lekin ular (narsa) o‘zida bo‘lib, uni bilish mumkin emas, deydi. Kantning bu fikri agnostitsizmga olib keladi. Kantning fikricha, voqelik tartibsiz bo‘lib, bizning ongimizgina tajriba bilan bog‘lanmagan holda u voqelikka umumiy zaruriy qonuniyatlar kirgizadi. Demak, Kantning fikricha narsa ong bilan muvofiqlashuvi kerak. Kant xizmati metafizik uslubni tanqid qilish va dialektik uslubga yaqinlashuvida, kishi tafakkuridagi qarama-qarshiliklarni e’tirof qilishidadir. Kant falsafasidagi idealizm va materializm elementlari nemis falsafasini rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning falsafasi G. Gegel idealizmi va Feyerbax materializmida kelib chiqdi. Gegel (1770-1831) falsafasida nemis idealizmi eng yuqori cho‘qqiga chiqqan bo‘lib, yetakchi masala obyektiv idealizm asosida hal qilindi. U tabiat, jamiyat hodisalarining asosida dunyoviy ruh yotadi, deb tasdiqladi. Dunyoviy ruh birinchi, tabiat esa hosila, deydi. Gegel falsafasining asosini absolyut ideya tashkil qiladi. Gegel falsafiy sistemasi bilan uning uslubi orasida ziddiyat bor edi. Bu ziddiyat nemis burjuaziyasining tabiatini, ya’ni bir tomondan, eskicha feodal munosabatlarga qarshi kurashi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘sib kelayotgan ishchilar sinfining harakatidan cho‘chishni ifodalar edi. Gegel falsafada rivojlanish g‘oyasini ilgari surishi bilan dialektik uslubga asos soldi. Dialektik uslub Gegel falsafasining ratsional mag‘zini tashkil qiladi. Gegel dialektik harakatning umumiy shakllarini birinchi bo‘lib to‘la-to‘kis va ongli ravishda tasvirlab bergan. Gegelning boy mazmunga ega bo‘lgan keng va chuqur rivojlanish haqidagi ta’limotiga ko‘pgina faylasuflar ijobiy baho bergan. Gegelning pastdan yuqoriga, oddiydan murakkabga qarab boruvchi dialektik rivojlanish haqidagi ta’limoti metafizik ta’limotga bergan zarbadir. Gegel dialektikaning qonunlarini, garchand idealistik asosda bo‘lsa ham, birinchi bo‘lib ta’riflagan. Ziddiyatlarning realligini e’tirof etib, metafizikaga qarama- qarshi bo‘lgan fikrni bergan Gegel, ziddiyat harakat va rivojlanishning ichki manbaini tashkil etishini, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi dialektikaning asosiy qonuni ekanligini isbotlaydi. Gegel rivojlanishning asta-sekin miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishiga sakrashlar orqali o‘tishini tasniflab, dialektikaning miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishiga o‘tish qonunini asosladi. Rivojlanishda eski bilan yangi o‘rtasidagi bog‘lanish mavjudligini va rivojlanishning yuqori bosqichida inkor etilayotgan quyi bosqich ijobiy mazmunining saqlanishini isbotlab, inkorni inkor qonunini ochdi. Gegel dialektikaning asosiy qonunlaridan tashqari, sabab va oqibat, ziddiyat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, mohiyat va hodisa kabi dialektika Ilmiybaza.uz kategoriyalarini ham tavsiflab berdi. Bular Gegel falsafasining ilg‘or tomonlari va uning asosiy xizmatlaridir. Gegelning xizmati yana shundaki, u birinchi bo‘lib, butun tabiiy, tarixiy va ma’naviy dunyoni bir jarayon shaklida, ya’ni uzluksiz harakat qilib, o‘zgarib, qaytadan tuzilib, taraqqiy qilib turadigan holda ko‘rsatadi va bu harakat bilan taraqqiyotning ichki bog‘lanishini nazariy jihatdan ochib berishga urinadi. Gegelning vazifani amaliy jihatdan hal qilmaganligining bu yerda ahamiyati yo‘q. Uning tarixiy xizmati bu vazifani o‘rtaga qo‘yganligida edi. Gegel falsafasining asosiy yutug‘i falsafiy sistemasidir. U obyektiv idealist bo‘lganligi uchun materializmga qarshi edi. U moddiy dunyoni abstrakt ideyaning mujassami, uzluksiz rivojlanish jarayoni real dunyoga emas, absolyut ruhga xos deb, dunyoning asosi ham, shu ruh deb bildi. Gegel fikricha, voqelikni yaratuvchi ham, absolyut ideyadir. Gegel sxemasida absolyut ideya o‘z rivojlanishida uch davrni boshidan kechiradi: 1) g‘oya: tabiatdan oldin paydo bo‘lgan tafakkur holatida yashaydi. U insondan oldin paydo bo‘lgan. Uning fikricha, kishi ongidan tashqarida yashovchi mavhum tafakkur-absolyut ideya yotadi. U buni «Logika» kitobida ifodalagan. Absolyut ideya o‘z rivojlanishining muayyan ikkinchi bosqichida o‘zining qarama-qarshisiga-tabiatga aylanadi. Ya’ni o‘zini begonalashtiradi. Absolyut ideya uchinchi davrida esa kishida mujassamlanadi. Buni u «Ruh falsafasida» yoritadi. Uchinchi davrda kishi tafakkuri ijtimoiy ongning turli shakllarida o‘z ifodasini topadi va absolyut haqiqatga erishadi shu bilan absolyut ideyaning rivojlanish davri tugaydi, natijada rivojlanish bekik doiraga aylanadi. Gegel falsafasi davlat va huquq falsafasi, estetika, din falsafasi masalalariga to‘xtalib, bu sohada ham o‘zining idealistik fikrlarini beradi. Nemis falsafasining yirik vakillaridan biri Lyudvig Feyerbax (1804-1872) edi. U Gegel va Kant idealizmini tanqid qilib, XVII asr materializmining ilg‘or traditsiyalarini tikladi va rivojlantirdi. Bu davrda-XIX asrning ikkinchi choragida Germaniyada sanoat kapitalizmi kuchaygan, jamiyat tarixida ikki sinf – burjua va proletariat sinfining o‘sishi davri edi. Dvoryan bilan burjuaziya va burjuaziya bilan proletariat orasidagi sinfiy ziddiyatlar kuchaygan edi. Bularning hammasi Germaniyadagi g‘oyaviy kurashning kuchayishiga olib kelgan edi. Bu kurash Gegel falsafasini tushkunlikka tushishida o‘z ifodasini topdi. Bu davrdagi yosh gegel’chilar orasida Feyerbax ham bor edi. U birinchi bo‘lib Gegel idealizmiga qarshi chiqib, materializm bayrog‘ini ko‘tardi. U idealizm va diniy asoslarni tanqid qildi. U ijobiy g‘oyalarni targ‘ib qildi. 1839-yili «Gegel falsafasining tanqidi», 1841- y «Xristianlikning mohiyati» degan asarlarini yozdi. Feyerbaxning bu asarlari ateistik idealarni o‘rtaga qo‘yilishida katta ro’l o‘ynaydi. Feyerbax materiyaning doimiy uzluksiz harakatdaligini, tabiat, materiya birlamchi, ong, ruh ikkilamchi ekanligini ta’kidlaydi. Falsafaning asosiy masalasini materialistlarcha hal qiladi. Materializmni yangi pog‘onaga ko‘taradi, unga tabiiy ilmiy asos beradi. U mexanistik materializmning tabiat qotib qolgan, harakatsiz, deb qarashi o‘ringa tabiat rang-barang, deb qaradi. U bilish nazariyasini materializm asosida rivojlantirdi. Feyerbax Kant agnostitsizmini tanqid qilib, dunyoni bilish mumkinligini isbotladi. Uning fikricha, bilish jarayoni sezgilarga, keyin esa Ilmiybaza.uz tafakkurga o‘tish yo‘li bilan obyektiv haqiqatni bilishdan iboratdir. Lekin Feyerbax materializmi va bilish nazariyasi chegaralangan edi. Feyerbax Gegel dialektikasining ratsional mag‘ziga to‘g‘ri baho bermadi, uning idealizmi bilan dialektikasini qo‘shib uloqtirdi. Feyerbaxning kamchiligi shuki: u tabiatga va bilish jarayoniga tarixan yondoshmadi, bilish jarayonida jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga o‘tish dialektikasini va amaliyotning rolini meta- fiziklarcha tushuntirdi. Ya’ni bilishning subyekti qilib tarixiy- ijtimoiy munosabatdan tashqaridagi mavhum insonni oladi, kishilarni biologik tarzda tushunadi, lekin, ular orasidagi sinfiy munosabatni ko‘rmaydi. Inson harakati faoliyatini ko‘rolmadi. Feyerbax materialistik sistemani kishi fiziologiyasi va psixologiyasi asosida ko‘rishga intildi. Ijtimoiy jaholat, tengsizlikdan kishilarni qutqarishni maqsad qilib qo‘yadi, lekin bu vazifani amalga oshirishda ijtimoiy tuzumning yo‘qotilishi zarurligini bilmadi. Aslida dunyoni turlicha izohlash mumkin, lekin gap uni o‘zgartirishdadir, degan edi boshqa bir faylasuf.U dinni jaholat va qorong‘ulik deb tushundi, lekin uni sinfiy va ijtimoiy mohiyatini tushuntira olmadi. U ijtimoiy hodisalarga materializmni tatbiq eta olmadi. Shunday qilib, Feyerbax Gegel falsafasining asl mag‘zini uloqtirdi. Dinga qarshi chiqdi. Shunday bo‘lsada, ba’zi faylasuflar ularning ijobiy tomonlarini ko‘rsatdilar. Falsafani yanada yuqori pog‘onaga ko‘targan kishilar XIX asr oxiridagi rus faylasuflari Belinskiy, Gersen, Dobrolyubov, Chernishevskiy, Pisarev edilar. Bu faylasuflar o‘tmish faylasuflaridan shu bilan farqlanadilarki, ular ezilgan omma ideologlari sifatida maydonga chiqqanlar. Rus revolyutsion demokratlarining xizmati shundaki, ular materialistik mazmunga ega bo‘lgan inqilobiy nazariyalarni olg‘a surdilar. Ular Gegel dialektikasidan foydalanishda uni tanqid qilish bilan birga «falsafaning algebrasi» Gersen deb bildilar. Ular dinga qarshi kurashdilar. Ularning fikricha, materiya bu obyektiv haqiqatdir, uni hech vaqt yo‘q qilib bo‘lmaydi. Masalan, Gersen shunday deydi: «Xohlaganingcha moddani abstraktlashtirishing mumkin, lekin uni hech vaqt yo‘qota olmaysan» (Filosof. izbr. proizv. T. 1. str 151, 280). Gersen falsafasi dialektikani materialistik asosladi, falsafani tabiat qonunlarigagina bog‘lab qo‘ymay, jamiyat qonuniga ham bog‘ladi. Uningcha odam faqat fikr yurituvchigina emas, balki ta’sir etish bilan o‘zini o‘rab turgan tabiatni maqsadga bo‘ysundirish kerak. Gersen dialektik uslub va amaliy faoliyatlarning birligini ham ko‘rsatdi. Insonning amaliy faoliyati tarixiy ijodiy kuchlardan iboratdir, deydi u. Amaliyot bilan nazariya birga borishi kerakligini ta’kidladi, dunyoni qayta qurishda falsafa ilmiy qurol ekanligini ko‘rsatdi, lekin bu fikrni oxiriga yetkaza olmadi. Bunga sabab Rossiyaning ijtimoiy qoloqligi edi. Falsafa tarixida Gersen dialektikani ilmiy ravishda asosladi, u metafizik qarashga qarshi chiqdi, tabiat va jamiyat hodisalarini bir-biriga bog‘liq ravishda, o‘zaro ta’sirda ekanligini ko‘rsatdi. Gersen, umumiy jamiyatda ham har bir hodisa boshqa hodisalar bilan bog‘langan bo‘lib, falsafani vazifasi ana shu bog‘liqlikni ochishdir, tabiat va jamiyat taraqqiyoti jarayoni eskining o‘lishi bilan yangining paydo bo‘lishidagi kurashdadir, degan edi. Xuddi shuningdek, Gersen kabi Belinskiy, Dobrolyubov, Chernishevskiylar ham materiya birlamchi, ong ikkilamchi, tabiat va jamiyat hodisalari, o‘sib, o‘zgarib turadi, ular o‘zaro bog‘liq, deb idealistik qarashga qarshi chiqdilar. Jamiyat ikki bir- Ilmiybaza.uz biriga qarama- qarshi sinfdan tashkil topganligi kishilik jamiyati tarixi o‘zining turli bosqichlarida mana shu sinflarning o‘rtasidagi kurashni o‘z ichiga oladi, deb ko‘rsatdilar. Jamiyat taraqqiyotini dialektik asosladilar, lekin shu bilan birga, progressiv hal qiluvchi kuch dehqon sinfidir, deydilar. Rus revolyutsion demokratlari falsafasining o‘ziga xos xususiyati birinchidan, internatsional yo‘nalishga ega ekanligi, ikkinchidan, ularning falsafaning asosiy masalasini materializm asosida tushungan holda idealizm va dinga qarshi kurashganlari, uchinchidan, ular materialistik qarashlarida dialektika elementlari mavjudligi kabilarda edi. O‘rta asr va yangi davr yevropa falsafasini o‘rganish hozirgi davr uchun muhim ahamiyatga egadir. Chunki, falsafa o‘tmishda o‘zining shakllanishi uchun tarixiy davrlarni boshidan o‘tkazgan. Uning ba’zi muammolari hayot chig‘iriqlaridan o‘ta olmagan. Natijada, yangi muammolarni keltirib chiqargan va o‘rtaga qo‘ygan. Har bir davr o‘zining yutuqlariga ega bo‘lishi bilan birga kamchiliklariga ham egadir. Falsafa tarixini o‘rganish hozirgi zamon kishilarining falsafiy tafakkurini rivojlanishiga asos bo‘ladi. Tarixga nazar tashlab kelajak falsafasini yaratishga yordam beradi. XX-XXI asr G‘arb falsafasining oqimlari. XX-XXI asr G‘arb faylasuflari ijodida falsafaning rivoji. Hozirgi dunyoda fanlar taraqqiyoti avjiga chiqqan bir davr bo‘lib, ular falsafa faniga ham o‘z hissasini qo‘shib kelayotir. Shu munosabat bilan jahon falsafasida yangi-yangi yo‘nalishlar (germenevtika, mantiqiy pozitivizm, tanqidiy ratsionalizm, fenomeno- logiya, ekzistensializm, ssiyentizm, universalizm, psixoanalizm, pragmatizm, freydizm) paydo bo‘ldiki, ular o‘z faoliyatini ko‘proq inson va jamiyat taraqqiyotiga qaratdilar. Bu yo‘nalishlar zamon talablaridan kelib chiqib inson va jamiyatni falsafiy tahlil qilishga kirishdilar. Jumladan, germenevtika tarafdorlarining tushuntirishicha, tabiatshunoslik fanlari tabiat ho- disalarini tushuntirishga intiladi. Gumanitar fanlar esa, inson haqi- dagi sohalarni izlashga harakat qiladi. Tabiiy va gumanitar fanlar sifat jihatidan turli obyektlarni o‘rganadilar. Turli usullarga ega. Insonlar til bilan bog‘liq bo‘lib, o‘zaro ta’sir va shu ta’sirni ta’minlaydigan soha ya’ni germenevtikani fanlarning fani, deb ifodalaydilar. Ularning fikricha, faqat germenevtika ijtimoiy antro- pologiyani mukammal tasvirlaydi. Dekonstruktiv yo‘nalishning fikricha, tahliliy falsafani rivojlantirish lozim. Chunki, barcha predmet va hodisalar mukammal tahlilga muhtoj. Lekin falsafa hukm chiqarishga qodir emas, degan e’tiqodda turib, ko‘proq «taklif qilish», «ishora qilish» va fikr bildirishning boshqa muqobillaridan foydalanish lozim deyiladi, u ta’limotda. Ekzistensialistik (mavjudlik) falsafiy oqim falsafasining asosiy xususiyati har bir individning o‘z hayoti chegarasini anglab berishga qaratilishi kerak. Har bir shaxs o‘z o‘limiga muqarrar ekanligini tan olishi, o‘zining hayotiga turtki bo‘ladi. Bu holatni tushunish uchun falsafiy tafakkurga ega bo‘lishi kerak. Jumladan, ekzistensialist Sartr fikricha, inson mavjudligi uchun o‘z mohiyatidan avval paydo Ilmiybaza.uz bo‘lgan. Inson mavjud ekan, u ozoddir, erkindir. Ozodlik va erkinlikni inson tanlashi zarur. Fenomenologiya (mazmuni: fenomenlar yoki hodisalarna- zariyasi) hodisa va voqealarni qanday bo‘lsa, shundayligicha ta’riflaydi. Fenomenologiya oqimi faqat tabiiy fanlar taraqqiyotini, undagi dalillarni e’tirof etadi. Falsafiy fikrlarni ikkilamchi deb tushuntiradi. Freydizm esa insonlarni seksuallik faoliyatiga e’tiborni qaratadi va barcha insonlarni rivoji hamda harakati shu jarayondan boshlanishini tushuntiradi. Ko‘rib turibmizki, hozirgi davrda falsafiy yo‘nalish va oqimlar talaygina. Shu sababli ham falsafiy dunyoqarashni shakllantirish o‘ta mushkul. Lekin, yoshlarning bilim-saviyasi qanchalik o‘tkir bo‘lsa bu yo‘nalish va oqimlarning mohiyatini tezda tushunib yetadilar. Shunday ekan, yo‘nalishlar faoliyati bilan qiziqish davr talabi. Ularni o‘rganish natijasida yoshlar kamoloti yanada yuksaklikka ko‘tariladi.