AGRAR MUNOSABATLAR VA AGROBIZNES
Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalaming amal qilishi iqtisodiyotning barcha
sohalari, tarmoqlari va bo‘g‘inlari uchun umumiy bo‘lsada, lekin ulardagi tabiiy va
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitga bog‘liq holda o‘ziga xos xususiyatlar ham kasb etadi.
Ayniqsa, bu o‘ziga xos xususiyat agrar sohada yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning
uchun bu mavzuda iqtisodiyotning umumiy tomonlari bilan birgalikda uning agrar
sohada namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqiladi.
Ushbu mavzuda avval agrar munosabatlarning mazmunini tahlil qilib, keyin
e’tibor yer rentasiga qaratiladi. Yer rentasining vujudga kelishi va taqsimlanishi
muammosiga turlicha qarashlarni bayon qilib, ularning qisqacha tavsifi beriladi.
Agrosanoat integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi
va vazifalariga to‘xtalib o‘tilib, mavzu so‘ngida agrobiznes va uning turlari bayon
etiladi.
Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo‘jaligida ishlab
chiqarishining o‘ziga xos xususiyatlari.
Agrar sohada ishlab chiqarish ko‘p jihatdan yer bilan bog‘liq bo‘ladi. Yerga
egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan
munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri
shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar-yer,
o‘simlik, chorva mollari bilan bog‘liq bo‘ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar
bilan bog‘lanib ketadi. Bunda yer mehnat vositasi va mehnat predmeti sifatida
qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, undan
foydalanish jarayonida u eyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan to‘g‘ri
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki
iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday
aralashuvisiz, tabiiy o‘zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o‘simlik
oziqlanishi mumkin bo‘lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy
unumdorligi deyiladi.
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq
tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo‘l bilan, yerni organik va
kimyoviy o‘g‘itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan
sug‘orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish
hamda boshqa shu kabi yo‘llar bilan amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni
tashkil qiladi.
Yerdan olinadigan hosil ko‘proq mana shu yerning tuproq unumdorligini
saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrog‘i ishchi kuchining, jonli
mehnatning yerga faol ta’siri bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari kabi qishloq xo‘jaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining
bevosita birikishi asosida sodir bo‘ladi. Bunda ishchi kuchi faol bo‘lib, asosiy
o‘rinni egallaydi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab
chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo‘lishi mumkin.
Bundan ulardan barcha jamiyat a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yo‘lida
foydalaniladi. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligida xo‘jalik yuritishning asosiy
ko‘rinishlari fermer va dehqon xo‘jaligi shakllarida bo‘lib, ulardagi ishlab
chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar,
mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko‘p yillik daraxtlar, mahsuldor
chorva mollari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq bo‘lgan turli xil asbob-
uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xo‘jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan
bilan baholanmasligi, ya’ni qiymati o‘lchanmasligi tufayli, kapital qiymati
tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan asosiy
kapitalning ayrim turlari, masalan, ko‘p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish
hayvonlari, sug‘orish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo‘lmaydi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug‘orish
inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o‘tkazadi,
sanoat tarmog‘ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o‘tkazadi. Shunga
binoan qishloq xo‘jaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma
mexanizmlar va boshqalarning hissasi ko‘proq. Qishloq xo‘jaligida takror ishlab
chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xo‘jaligi
korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi
hayvonlar, yem-xashak, urug‘lik fondlari, kimyoviy o‘g‘itlar, xizmat muddati bir
yildan kam bo‘lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari-inventarlar, yoqilg‘i va
moylash materiallari va h.z. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xo‘jaligida aylanma
kapitalning ko‘pgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo‘ladi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital
boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab
chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o‘tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Shuni
ham
ta’kidlash
kerakki,
qishloq
xo‘jaligida
ishlab
chiqarilgan
mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bog‘liq
bo‘ladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash
ham qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun bu omillardan to‘laroq foydalanish har bir
xo‘jalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xo‘jalik mahsulotining
bevosita ko‘payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni
qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lganligi
uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti o‘rtasidagi muddat
sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq bo‘ladi. Masalan, qishloq xo‘jaligida turli
ekinlarni ekib bo‘lingandan to hosil yig‘ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti
davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xo‘jalik ekinlari mehnat ta’sirida
bo‘lgan kunlar hisoblanadi.
Qishloq
xo‘jaligida
ishlab
chiqarish
jarayoni
mavsumiyligi
bilan
xususiyatlidir. Bu hol qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan mehnat vositalaridan,
ya’ni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga
bevosita ta’sir o‘tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan
yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor
turadi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligida mehnatning kapital va energiya
bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga
nisbatan yuqori bo‘lishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital
harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va mehnat
jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablag‘larning sarfi
bir me’yorda bo‘lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma
mablag‘lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida
aylanma mablag‘larning ko‘pgina qismi, urug‘lik, yem-xashak, turli ozuqalar
ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab
chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi
ortib boradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab
o‘tilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir.
Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xo‘jaligiga
yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy
qilinmagan, unga davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti
talablaridan kelib chiqib, agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon
muvaffaqiyatli olib borilmoqda. O‘zbekistonda yer davlat mulki hamda
umummilliy boylik bo‘lganligi sababli yerga bo‘lgan mulkchilik, yerga egalik
qilish va yerdan foydalanish masalalarini alohida ko‘rib chiqamiz.
Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslaming ma’lum yer uchastkasiga
tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi
egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo‘lgan
mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy jihatdan foydalanish ko‘zda tutiladi. Yerga
egalikni yeri bo‘lgan mulkdor, ya’ni davlat amalga oshiradi. O‘zbekiston
Respublikasining Yer kodeksida ta’kidlanganidek «Yer uchastkalari yuridik va
jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish
uchun berilishi mumkin».
Yerdan foydalanish huquqi-bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas.
Real xo‘jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko‘pincha har
xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer
xo‘jaliklari amalga oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil-
yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim
ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek,
ishlab chikarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni
harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini
oshiradigan omil-inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchidir.
Yer rentasi va uning turlari.
Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirishning shaklidir. Yer
rentasining bir qancha tarixiy ko‘rinishlari mavjud. Masalan, uch shakldagi:
barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig‘i shakllaridagi feodal
rentalari shular jumlasidandir. Hozirgi vaqtda turli mamlakatlarda mavjud renta
vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:
absolyut yer rentasi, differensial (tabaqalashgan) renta I va II, monopol renta,
undirma sanoat, qurilishlar uchastkalaridan olinadigan renta.
Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o‘rtasida
qayta taqsimlanmaydigan qo‘shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-
sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga
kelishining sabablaridan biri samarali xo‘jalik yuritish uchun yaroqli bo‘lgan
yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo‘lmasligida o‘z ifodasini topadi.
Ikkinchi sababi-yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob’yekti yoki
xo‘jalik yuritish ob’yekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi.
Uchinchi sababi esa, ko‘p mamlakatlarda qishloq xo‘jaligidagi kapital uzviy
tuzilishi, ya’ni doimiy va o‘zgaruvchi kapital o‘rtasidagi nisbatning pastligi
hisoblanadi.
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida
vujudga keladigan qo‘shimcha daromadning bir qismi renta shaklini oladi hamda u
differensial renta deb ataladi.
Qishloq xo‘jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi-yerning miqdori va
sifatini tabiatning o‘zi cheklab qo‘ygan, uni inson ko‘paytirishga qodir emas.
Shuning uchun qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor yer
uchastkalarida to‘plash mumkin emas. Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to‘lovga
qodir talab bilan ta’minlangan bo‘lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi
jihatidan yomon sharoit qishloq xo‘jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga
soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. Natijada o‘rtacha yoki yaxshi
yerlarda xo‘jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha mahsulot va foyda
oladilar.
Demak, differentsial renta hosil bo‘lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan
yerning sifati, ya’ni unumdorligidagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa
foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil
xo‘jalik yuritishdir.
Differencial renta o‘zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differensial renta I
va differensial renta II ga bo‘linadi.
Differentsial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog‘liq bo‘lgan, sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo‘llariga yaqin joylashgan serunum yer
uchastkalarida vujudga keladi.
Differentsial
renta
II
xo‘jaliklarni
intensiv
rivojlantirish,
yerning
hosildorligini oshirish uchun qo‘shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq
xo‘jaligida kimyoviy o‘g‘itlarni qo‘llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash,
qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog‘liq
holda vujudga keladi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotining ijtimoiy qiymati bilan yakka tartibdagi
qiymati o‘rtasidagi tafovut xo‘jaliklarning ustama qo‘shimcha mahsulotini tashkil
qiladi. Ya’ni, differentsial renta I va II ni o‘z ichiga oladi. Differentsial renta I va II
mahsulotning muayyan ijtimoiy qiymati bilan joylashuv bo‘yicha yoki alohida
olingan xo‘jalikning individual qiymati o‘rtasidagi tafovutdan iboratdir. Shu hosil
qilingan daromadlar davlat bilan xo‘jalik o‘rtasida taqsimlanadi. Uning davlatga
to‘langan qismi yer rentasi ko‘rinishini oladi.
Differentsial renta I xo‘jaliklar faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tabiiy sharoitda
vujudga keladi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligi korxonalarida hosil qilingan
bu xildagi renta yer davlat mulki bo‘lganligi sababli uning manfaatlari yo‘lida sarf
qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat byudjetida to‘planishi lozim. Bu hol
o‘rta va yaxshi unumli yerda joylashgan xo‘jaliklarning iqtisodiy manfaatdorligiga
putur yetkazmaydi, balki boshqa xo‘jaliklar bilan iqtisodiy sharoitlarni
tenglashtirish imkonini beradi. Markazlashtirilgan davlat byudjetiga o‘tgan bu
differentsial renta I mablag‘larini, mamlakat oldida turgan vazifalarni amalga
oshirish, xususan yangi yerlarni o‘zlashtirish va yer unumdorligini oshirish bilan
bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni amalga oshirish uchun yo‘naltirilishi mumkin bo‘ladi.
Differentsial renta II yerdan intensiv foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy
unumdorligini oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu xildagi rentaning
asosiy qismi xo‘jaliklarning o‘zlarida qoldirilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning
faqat bir qismi davlat byudjetiga jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma’lum
darajada bu rentaning hosil qilishda o‘z hissasini qo‘shadi, ya’ni transport yo‘llari
qurilishiga, irrigatsiya-melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun kapital
mablag‘lar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral o‘g‘itlar yetkazib beradi. Shunday
qilib, differentsial renta I va differensial renta II yer egasi bo‘lgan davlat bilan
xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar o‘rtasida taqsimlanadi.
Absolyut renta. Ko‘pgina mamlakatlarda qishloq xo‘jaligida yerga xususiy
mulkchilik monopoliyasi sharoitida ishlab chiqarishni olib borishga to‘g‘ri keladi.
Yerga bo‘lgan bu mulkchilik monopoliyasi ijaraga beriladigan barcha yer
uchastkalarining sifatidan qat’i nazar, yer egalariga absolyut renta deb atalgan
rentani olishga imkon beradi. Absolyut yer rentasining vujudga kelish mexanizmi
shundan iboratki, yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun
ijaraga beradilar va ulardan yerdan foydalanganlik uchun to‘lovlar oladilar. Mana
shu to‘lov absolyut yer rentasi deb nom olgan. Agar yer ijaraga berilganda shu
yerda turli xil inshootlar, binolar qurilgan bo‘lsa, ularning ijara haqi alohida
hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligida rentaning yana bir turi-monopol renta ham mavjud.
Boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, ba’zan noyob qishloq xo‘jalik
mahsulotlari, uzumning alohida navlarini, sitrus ekinlari, choy va hokazolarning
alohida turlarini yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tovarlar monopol
narxlar bilan sotiladi. Bu narxlarning yuqori bo‘lishi ko‘pincha to‘lovga qodir talab
darajasi bilan belgilanadi. Natijada monopol narxlar shunday mahsulotlarning
individual qiymatidan ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Bu esa yer egalariga
monopol renta olish imkonini beradi.
Faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki undirma sanoatda ham qo‘shimcha
daromad olinadi. Ma’lumki foydali qazilma konlari joylashuvi ishlash uchun
qulayligi jihatidan va konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Xuddi
qishloq xo‘jaligidagi singari, o‘rta va yaxshi konlardagi korxonalar qo‘shimcha
foyda oladilar, u ham differensial rentaga aylanadi.
Ijara haqi. Renta munosabatlarini qarab chiqishda rentaning ijara haqidan
farqiga e’tiborni qaratish zarur. Agar ijaraga beriladigan yerga oldin bino, inshoot
va shu kabilar qurish bilan bog‘liq ravishda kapital qo‘yilmalar sarflanmagan
bo‘lsa, ijara haqi va renta miqdoran bir- biriga to‘g‘ri keladi. Aks holda, ijara haqi
yer rentasidan farq qiladi. Ijara haqi formulasi quyidagicha:
IX = R + r + A ,
bu yerda:
R- yerdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan renta;
r- yerga ilgari sarflangan kapital uchun foiz;
A- yer uchastkasini ijaraga bergunga qadar unga qurilgan inshootlar
amortizatsiyasi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yer faqat ijara ob’yekti emas, balki
oldi-sotdi ob’yekti hamdir. Yer qishloq xo‘jalik mahsuloti yetishtirish va tabiiy
qazilma boyliklar qazib olish uchun, har xil ishlab chiqarish va turar joy binolari,
inshootlar, yo‘llar, aeroportlar va hokazolar qurish uchun sotib olinadi. Bunday
hollarda yerning narxi nima bilan belgilanadi?
Ma’lumki, yer inson mehnati mahsuli bo‘lmaganligi sababli almashuv
qiymatga ega emas. Shunga ko‘ra, nazariyotchilar yer va boshqa tabiat in’omlari
narxini irratsional narxlar deb ataydilar. Yer uchastkasining egasi uni sotishda
olingan summani bankka qo‘yilganda, u keltiradigan foiz tarzidagi daromad shu
yer uchastkasidan olinadigan rentadan kam bo‘lmagan taqdirdagina yerni sotadi.
Boshqacha aytganda, yerning narxi kapitallashtirilgan rentadir. Boshqa sharoitlar
teng bo‘lganda, xuddi shu renta miqdori yer narxini belgilaydi. U renta miqdoriga
to‘g‘ri va ssuda foizi normasiga teskari mutanosibdir. Shunday qilib, yerning narxi
ikkita miqdorga bog‘liq:
1) yer uchastkasi egasi olishi mumkin bo‘lgan yer rentasi miqdoriga;
2) ssuda foizi me’yoriga.
Shundan kelib chiqib yerning narxi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
B = R x 100%
r ,
bu yerda:
B - yer narxi;
R- renta;
r' - ssuda foizi me’yori.
Renta miqdori o‘sib, ssuda foizi me’yori pasayib borgan taqdirda yerning
narxi o‘sib boradi. Yer narxini aniqlashning bu usuli nazariy ahamiyatga ega.
Amalda yer narxi, yer uchastkasiga talab va taklifga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘plab
omillarga bog‘liq. Jumladan, yerga narxning o‘sishini, unga noqishloq xo‘jalik
maqsadlari uchun foydalanishga talabning o‘sishi bilan tushuntirilishi mumkin.
Inflyatsiya va asosan giperinflyatsiya sharoitida yerga talab keskin o‘sadi, bu
tegishli ravishda yer narxining o‘sishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotiga
asoslangan g‘arb mamlakatlarida XX asr boshlaridan hozirgi davrgacha yer narxi
barqaror o‘sish tamoyiliga ega bo‘lib, faqat ayrim davrlardagina uning pasayishi