AGROBIZNES

Yuklangan vaqt

2024-03-03

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

652,6 KB


AGROBIZNES Reja: Kirish. 1.Agrobiznes va uning turlari. 2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari. 3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati. 4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati AGROBIZNES Reja: Kirish. 1.Agrobiznes va uning turlari. 2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari. 3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati. 4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 Kirish 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini yanada qo‘llab-quvvatlash, fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa ekin maydonlaridan foydalanish samaradorligini ta’minlash, pirovard natijada yer egalarining daromadlarini ko‘paytirishga bo‘lgan munosabatlarini tubdan o‘zgartirish maqsadida.1 Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; -paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo‘shagan yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog‘ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada optimallashtirish; -fermer xo‘jaliklari, eng avvalo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; -qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish bo‘yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish; - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko‘rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish; 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 1 Kirish 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini yanada qo‘llab-quvvatlash, fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa ekin maydonlaridan foydalanish samaradorligini ta’minlash, pirovard natijada yer egalarining daromadlarini ko‘paytirishga bo‘lgan munosabatlarini tubdan o‘zgartirish maqsadida.1 Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; -paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo‘shagan yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog‘ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada optimallashtirish; -fermer xo‘jaliklari, eng avvalo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; -qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish bo‘yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish; - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko‘rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish; 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 2 -sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish; -kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan qishloq xo‘jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; -global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlar ko‘rish. Hozirgi davrda mamlakatimizda olib borilayotgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, amalga oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar mamlakatimizning har bir hududida o‘zining ijobiy samarasini berayotgani bejiz emas. Agrar sektorining o‘ziga xos xususiyatlari va u bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni tahlil qilib, keyin e'tibor yer rentasiga qaratiladi. Agrosanoat integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va vazifalarida ham to‘xtalib o‘tiladi. Tahlilning oxirida agrobiznes va uning turlari. O‘zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari bayon etiladi. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarining, jumladan qishloq xo‘jaligini ham o‘z ichiga oladi. Bu tizimda agrar munosabatlar alohida o‘rin tutadi. Yer bilan bog‘lik bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning obyekti yer bo‘lsa, uning subyektlari yer egallari, yerda xo‘jalik yurituvchilar, yerga mehnat qiluvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanishi, yerga xilma-xil mulkchilikning paydo bo‘lishi yerning garovga qo‘yilishi nihoyat yer 2 -sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish; -kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan qishloq xo‘jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; -global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlar ko‘rish. Hozirgi davrda mamlakatimizda olib borilayotgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, amalga oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar mamlakatimizning har bir hududida o‘zining ijobiy samarasini berayotgani bejiz emas. Agrar sektorining o‘ziga xos xususiyatlari va u bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni tahlil qilib, keyin e'tibor yer rentasiga qaratiladi. Agrosanoat integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va vazifalarida ham to‘xtalib o‘tiladi. Tahlilning oxirida agrobiznes va uning turlari. O‘zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari bayon etiladi. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarining, jumladan qishloq xo‘jaligini ham o‘z ichiga oladi. Bu tizimda agrar munosabatlar alohida o‘rin tutadi. Yer bilan bog‘lik bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning obyekti yer bo‘lsa, uning subyektlari yer egallari, yerda xo‘jalik yurituvchilar, yerga mehnat qiluvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanishi, yerga xilma-xil mulkchilikning paydo bo‘lishi yerning garovga qo‘yilishi nihoyat yer 3 uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog‘lik. 1. Agrobiznes va uning turlari 3 uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog‘lik. 1. Agrobiznes va uning turlari 4 Qishloq xo‘jalik sohalaridagi tadbirkorlik faoliyati agrobiznes deyiladi. Agrobiznes tushunchasiga bevosita qishloq xo‘jaligi sohasiga kirmaydigan, iroq u bilan bevosita bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanuvchi biznes turlari ham kiritiladi. Bu qishloq xo‘jaligiga texnikaviy ta‘mirlash xizmat kursatish, uni mahsulotlarini qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. Agrobiznes agrosanoat integratsiyasi natijasida vujudga kelgan agrosanoat majmuasining barcha bo‘g‘inlarini qamrab oladi.2 Agrobiznes faoliyatining maqsadi – iste‘mol bozorini yetarli miqdorda sifatli qishloq xo‘jalik mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz ta‘minlash orqali foyda ko‘rishdan iborat. Agrobiznesning asosiy shakli va bo‘g‘ini fermer va dehqon xo‘jaliklaridir. chunki bu xo‘jaliklar bevosita qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Fermer va dehqon xo‘jaliklaro‘z yerida yoki ijaraga olingan yerd ish yuritib, unda mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o‘zi va oila a‘zolari hisoblanib, ayrim hollarda yollanma mehnatdan foydalanishlari ham mumkin. Fermer xo‘jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat bevosita qo‘shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini ta‘minlaydi va ular bozor kon‘yuktura (holati)siga tez moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi. Qishloq xo‘jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida zarar ko‘rib ishlash natijasida og‘ir ahvolga tushib qolgan davlat xo‘jaliklarining tarkibi fermer xo‘jaliklaridan iborat shirkatlar uyushmasiga aylntirish, mavjud davlat va jamoa xo‘jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan fermer xo‘jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol-mulklari negizida dehqon xo‘jaliklarini tarkib toptirish yo‘li bilan hozirgi uyushgan va mulkka ega bo‘lgan fermer va dehqon xo‘jaliklari rivojlantirilmoqda. Fermer xo‘jaliklarining barcha tashkiliy shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat yerida faoliyat ko‘rsatadi. 2 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni. 4 Qishloq xo‘jalik sohalaridagi tadbirkorlik faoliyati agrobiznes deyiladi. Agrobiznes tushunchasiga bevosita qishloq xo‘jaligi sohasiga kirmaydigan, iroq u bilan bevosita bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanuvchi biznes turlari ham kiritiladi. Bu qishloq xo‘jaligiga texnikaviy ta‘mirlash xizmat kursatish, uni mahsulotlarini qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. Agrobiznes agrosanoat integratsiyasi natijasida vujudga kelgan agrosanoat majmuasining barcha bo‘g‘inlarini qamrab oladi.2 Agrobiznes faoliyatining maqsadi – iste‘mol bozorini yetarli miqdorda sifatli qishloq xo‘jalik mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz ta‘minlash orqali foyda ko‘rishdan iborat. Agrobiznesning asosiy shakli va bo‘g‘ini fermer va dehqon xo‘jaliklaridir. chunki bu xo‘jaliklar bevosita qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Fermer va dehqon xo‘jaliklaro‘z yerida yoki ijaraga olingan yerd ish yuritib, unda mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o‘zi va oila a‘zolari hisoblanib, ayrim hollarda yollanma mehnatdan foydalanishlari ham mumkin. Fermer xo‘jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat bevosita qo‘shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini ta‘minlaydi va ular bozor kon‘yuktura (holati)siga tez moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi. Qishloq xo‘jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida zarar ko‘rib ishlash natijasida og‘ir ahvolga tushib qolgan davlat xo‘jaliklarining tarkibi fermer xo‘jaliklaridan iborat shirkatlar uyushmasiga aylntirish, mavjud davlat va jamoa xo‘jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan fermer xo‘jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol-mulklari negizida dehqon xo‘jaliklarini tarkib toptirish yo‘li bilan hozirgi uyushgan va mulkka ega bo‘lgan fermer va dehqon xo‘jaliklari rivojlantirilmoqda. Fermer xo‘jaliklarining barcha tashkiliy shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat yerida faoliyat ko‘rsatadi. 2 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni. 5 Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 14-aprel kuni global inqiroz va pandemiya sharoitida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi oldida turgan dolzarb vazifalar muhokamasiga bag‘ishlab o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishida, meva- sabzavotchilik va chorvachilik tarmoqlarida mahsulot yetishtirish hajmini ikki barobarga oshirish vazifasi qo‘yildi. Demak, 2020-yil mamlakat agrar sohasida samaradorlikni keskin oshirish, bu borada barcha kuch va imkoniyatlarni ishga solish yili bo‘ladi. Shu o‘rinda, raqamlarga eʼtibor qaratsak, 2020-yil yanvar oyi holatiga O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklari soni 92,6 mingtani, qishloq xo‘jaligi korxonalari soni 27,6 mingtani, dehqon (shaxsiy tomorqa) xo‘jaliklari soni 5 mln.tadan ortiqni tashkil etmoqda. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi 249,8 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 102,8 % ni, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlari – 123,6 trln. so‘mni (103,4 %), chorvachilik mahsulotlari – 126,2 trln. so‘mni (102,1 %) tashkil qildi.3 1-rasm. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining ulushi (%da) 3 “Qishloq xo’jalig isohasini rivojlantirish va agrobiznesni takomillashtirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 2020-yil, 9-fevral. 5 Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 14-aprel kuni global inqiroz va pandemiya sharoitida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi oldida turgan dolzarb vazifalar muhokamasiga bag‘ishlab o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishida, meva- sabzavotchilik va chorvachilik tarmoqlarida mahsulot yetishtirish hajmini ikki barobarga oshirish vazifasi qo‘yildi. Demak, 2020-yil mamlakat agrar sohasida samaradorlikni keskin oshirish, bu borada barcha kuch va imkoniyatlarni ishga solish yili bo‘ladi. Shu o‘rinda, raqamlarga eʼtibor qaratsak, 2020-yil yanvar oyi holatiga O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklari soni 92,6 mingtani, qishloq xo‘jaligi korxonalari soni 27,6 mingtani, dehqon (shaxsiy tomorqa) xo‘jaliklari soni 5 mln.tadan ortiqni tashkil etmoqda. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi 249,8 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 102,8 % ni, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlari – 123,6 trln. so‘mni (103,4 %), chorvachilik mahsulotlari – 126,2 trln. so‘mni (102,1 %) tashkil qildi.3 1-rasm. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining ulushi (%da) 3 “Qishloq xo’jalig isohasini rivojlantirish va agrobiznesni takomillashtirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 2020-yil, 9-fevral. 6 2020– yilning yanvar – dekabr oylari yakuniga ko‘ra, ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tarkibidagi fermer xo‘jaliklarining ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Samarqand viloyatida (35,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklarining eng yuqori ulushi Navoiy viloyatida (76,7 %), qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi Toshkent viloyatida (14,0 %) qayd etildi.4 Fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi mahsuloti tarkibidagi ulushi bo‘yicha eng kam ko‘rsatkich Toshkent viloyatida (17,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklarining eng kam ulushi Sirdaryo viloyatida (59,3 %), qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng kam ulushi Xorazm viloyatida (2,1 %) kuzatildi. Dehqonchilik mahsulotlari 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarining hajmi 123,6 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 103,4 % ni tashkil etdi. Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 49,5 % ni tashkil qildi. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 7 566,6 ming. t. donli ekinlar (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko‘p) yetishtirildi. Jami don yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, jami don yetishtirish umumiy hajmidan 82,0 % i fermer xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi. Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o‘zgarishlardan biridir. Agrobiznes – bu qishloqdagi agrofirmalar bilan sanoat xos resursdagi birgalikda ishlatib, iste‘molga tayyor bo‘lgan mahsulot yaratadi. Agrofirma – ma‘lum turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo‘shib olib boradigan korxonadir. Bunday korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo‘jalik aosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin. 4 O‘zbekistonRespublikasining 2020-yil 29-sentabrdaqabulqilingan “Qishloqxo‘jaligiuchunmo‘ljallanganyerlardanvao‘rmonfondiyerlaridanfoydalanishsamaradorliginioshirishmaqsadid aO‘zbekistonRespublikasiningayrimqonunhujjatlarigao‘zgartishvaqo‘shimchalarkiritishto‘g‘risida”giO‘RQ-639- sonliQonunining (O‘zbekistonRespublikasiOliyMajlisipalatalariningAxborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540-modda) 4- moddasi 6 2020– yilning yanvar – dekabr oylari yakuniga ko‘ra, ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tarkibidagi fermer xo‘jaliklarining ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Samarqand viloyatida (35,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklarining eng yuqori ulushi Navoiy viloyatida (76,7 %), qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi Toshkent viloyatida (14,0 %) qayd etildi.4 Fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi mahsuloti tarkibidagi ulushi bo‘yicha eng kam ko‘rsatkich Toshkent viloyatida (17,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklarining eng kam ulushi Sirdaryo viloyatida (59,3 %), qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng kam ulushi Xorazm viloyatida (2,1 %) kuzatildi. Dehqonchilik mahsulotlari 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarining hajmi 123,6 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 103,4 % ni tashkil etdi. Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 49,5 % ni tashkil qildi. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 7 566,6 ming. t. donli ekinlar (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko‘p) yetishtirildi. Jami don yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, jami don yetishtirish umumiy hajmidan 82,0 % i fermer xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi. Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o‘zgarishlardan biridir. Agrobiznes – bu qishloqdagi agrofirmalar bilan sanoat xos resursdagi birgalikda ishlatib, iste‘molga tayyor bo‘lgan mahsulot yaratadi. Agrofirma – ma‘lum turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo‘shib olib boradigan korxonadir. Bunday korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo‘jalik aosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin. 4 O‘zbekistonRespublikasining 2020-yil 29-sentabrdaqabulqilingan “Qishloqxo‘jaligiuchunmo‘ljallanganyerlardanvao‘rmonfondiyerlaridanfoydalanishsamaradorliginioshirishmaqsadid aO‘zbekistonRespublikasiningayrimqonunhujjatlarigao‘zgartishvaqo‘shimchalarkiritishto‘g‘risida”giO‘RQ-639- sonliQonunining (O‘zbekistonRespublikasiOliyMajlisipalatalariningAxborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540-modda) 4- moddasi 7 Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir. Agrosanoat birlashmalari – bir turdagi mahsulot ishlab chmqaruvchi va unga bog‘liq ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi bir nechta xo‘jalik hamda korxonalarning birlashmasidir. Masalan, bog‘dorchilik va uzumchilik bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi tsex va zavodlar, yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtiroqchilari ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga ularning umumiy mulki ham tarkib topib boradi. Agrosanoat kombinatlari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma‘lum bir hududida birlashuvidir. Qishloq xo‘jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo‘jaliklari va shirkatlari, turli xil mulkchilik asosida tashkil qilingan qo‘shma korxonalar ham agrobiznes turlari sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Agrosanoat korxonalari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma’lum bir hududida birlashuvidir. Agrobiznes turiga ko‘ngilli va paychilik mablag‘lari asosida tashkil qilingan turli xil uyushmalarni ham kiritish mumkin. 2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari Ma’lumki, iqtisodiyotning boshqa sohalar kabi qishloq xo‘jaligi bilin bog‘liq ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida muayyan iqtisodiy munosabatlar kelib chiqadi va yer bilan bo‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. “Iqtisodiyot nazryasi” fani yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar agrar munosabatlar deb o‘rganiladi. Insonning iqtisodiy faoliyati dastlabki davrdanoq, bevosita yerni ishlashdan boshlanganligi bois agrar munosabatlar ham iqtisodiy munosabatlarning eng qadimgi shakli hisoblanadi. Bozor munosabatlarining 7 Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir. Agrosanoat birlashmalari – bir turdagi mahsulot ishlab chmqaruvchi va unga bog‘liq ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi bir nechta xo‘jalik hamda korxonalarning birlashmasidir. Masalan, bog‘dorchilik va uzumchilik bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi tsex va zavodlar, yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtiroqchilari ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga ularning umumiy mulki ham tarkib topib boradi. Agrosanoat kombinatlari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma‘lum bir hududida birlashuvidir. Qishloq xo‘jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo‘jaliklari va shirkatlari, turli xil mulkchilik asosida tashkil qilingan qo‘shma korxonalar ham agrobiznes turlari sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Agrosanoat korxonalari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma’lum bir hududida birlashuvidir. Agrobiznes turiga ko‘ngilli va paychilik mablag‘lari asosida tashkil qilingan turli xil uyushmalarni ham kiritish mumkin. 2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari Ma’lumki, iqtisodiyotning boshqa sohalar kabi qishloq xo‘jaligi bilin bog‘liq ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida muayyan iqtisodiy munosabatlar kelib chiqadi va yer bilan bo‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. “Iqtisodiyot nazryasi” fani yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar agrar munosabatlar deb o‘rganiladi. Insonning iqtisodiy faoliyati dastlabki davrdanoq, bevosita yerni ishlashdan boshlanganligi bois agrar munosabatlar ham iqtisodiy munosabatlarning eng qadimgi shakli hisoblanadi. Bozor munosabatlarining 8 iqtisodiyotning barcha jabhalariga qanchalik darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatishidan qat’i nazar, agrar munosabatlar bu tizimda o‘zining muhim o‘rniga va salmoqli salohiyatiga ega bo‘lib qolmoqda.5 Agrar munosabatlarning obyekti va subyektlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatga egadir. Agrar munosabatlarning obyekti yer, subyektlari esa yer egalari, yerda xo‘jalik yurituvchilar yoki yerda iqtisodiy faoliyat ko‘rsatuvchilar hisoblanadi. Yer tovar hisoblanadi; Yerga turli mulkchilik shaklining mavjudligi; Yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lishi; Yerning garovga qo‘yilishi; Yer uchun pul shaklida renta undirilishi. Agrobiznes ham maxsus faoliyat turi ekanligi Bozor tizimi agrar munosabatlarining mohiyat-mazmunini ochib beruvchi sabablar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar yerga bo‘lgan turli mulkchilikning shakllanishi, yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lganidan garovga qo‘yilishi, yer uchun pul shaklida rentaning turli ko‘rinishlarda undirilishi hamda uning agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi kabi shart-sharoitlar bozor iqtisodiyotida agrar munosabatlarning o‘ziga xos mazmun-mohiyatga ega ekanligini bildiradi. Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer, oʻsimlik, chorva mollari bilan bogʻliq boʻladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bogʻlanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, 5 B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G‘ofurov, B.K.Tuxliyev. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari» nomli asarini о‘rganish 8 iqtisodiyotning barcha jabhalariga qanchalik darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatishidan qat’i nazar, agrar munosabatlar bu tizimda o‘zining muhim o‘rniga va salmoqli salohiyatiga ega bo‘lib qolmoqda.5 Agrar munosabatlarning obyekti va subyektlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatga egadir. Agrar munosabatlarning obyekti yer, subyektlari esa yer egalari, yerda xo‘jalik yurituvchilar yoki yerda iqtisodiy faoliyat ko‘rsatuvchilar hisoblanadi. Yer tovar hisoblanadi; Yerga turli mulkchilik shaklining mavjudligi; Yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lishi; Yerning garovga qo‘yilishi; Yer uchun pul shaklida renta undirilishi. Agrobiznes ham maxsus faoliyat turi ekanligi Bozor tizimi agrar munosabatlarining mohiyat-mazmunini ochib beruvchi sabablar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar yerga bo‘lgan turli mulkchilikning shakllanishi, yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lganidan garovga qo‘yilishi, yer uchun pul shaklida rentaning turli ko‘rinishlarda undirilishi hamda uning agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi kabi shart-sharoitlar bozor iqtisodiyotida agrar munosabatlarning o‘ziga xos mazmun-mohiyatga ega ekanligini bildiradi. Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer, oʻsimlik, chorva mollari bilan bogʻliq boʻladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bogʻlanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, 5 B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G‘ofurov, B.K.Tuxliyev. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari» nomli asarini о‘rganish 9 undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan toʻgʻri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki iqtisodiy boʻlishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy oʻzgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida oʻsimlik “oziqlanishi” mumkin boʻlgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi. Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga taʼsiri natijasida, yaʼni tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sunʼiy yoʻl bilan, (masalan, yerni organik va kimyoviy oʻgʻitlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sugʻorish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yoʻllar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi. Yerdan olinadigan hosil koʻproq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni oshirish, yaʼni insonning, aniqrogʻi ishchi kuchining, jonli mehnatning yerga faol taʼsiri bilan bogʻliq boʻladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi qishloq xoʻjaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir boʻladi. Bunda ishchi kuchi faol boʻlib, asosiy rolni oʻynaydi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida boʻlishi mumkin. Bundan ulardan barcha jamiyat aʼzolarining turmush darajasini yaxshilash yoʻlida foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xoʻjaligida xoʻjalik yuritishning asosiy koʻrinishlari fermer va dehqon xoʻjaligi shakllarida boʻlib, ulardagi ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq boʻlgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi. Qishloq xoʻjaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan bilan baholanmasligi, yaʼni qiymati oʻlchanmasligi tufayli, kapital qiymati 9 undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan toʻgʻri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki iqtisodiy boʻlishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy oʻzgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida oʻsimlik “oziqlanishi” mumkin boʻlgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi. Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga taʼsiri natijasida, yaʼni tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sunʼiy yoʻl bilan, (masalan, yerni organik va kimyoviy oʻgʻitlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sugʻorish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yoʻllar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi. Yerdan olinadigan hosil koʻproq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni oshirish, yaʼni insonning, aniqrogʻi ishchi kuchining, jonli mehnatning yerga faol taʼsiri bilan bogʻliq boʻladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi qishloq xoʻjaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir boʻladi. Bunda ishchi kuchi faol boʻlib, asosiy rolni oʻynaydi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida boʻlishi mumkin. Bundan ulardan barcha jamiyat aʼzolarining turmush darajasini yaxshilash yoʻlida foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xoʻjaligida xoʻjalik yuritishning asosiy koʻrinishlari fermer va dehqon xoʻjaligi shakllarida boʻlib, ulardagi ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq boʻlgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi. Qishloq xoʻjaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan bilan baholanmasligi, yaʼni qiymati oʻlchanmasligi tufayli, kapital qiymati 10 tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sugʻorish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida boʻlmaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sugʻorish inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol taʼsir oʻtkazadi, sanoat tarmogʻida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita taʼsir oʻtkazadi. Shunga binoan qishloq xoʻjaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi koʻproq. Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urugʻlik fondlari, kimyoviy oʻgʻitlar, xizmat muddati bir yildan kam boʻlgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – inventarlar, yoqilgʻi va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xoʻjaligida aylanma kapitalning koʻpgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida boʻladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, yaʼni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga oʻtib, yana pul shakliga qaytib keladi. Shuni ham taʼkidlash kerakki, qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bogʻliq boʻladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bu omillardan toʻlaroq foydalanish har bir xoʻjalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xoʻjalik mahsulotining bevosita koʻpayishiga taʼsir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, yaʼni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bogʻliq boʻlganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti oʻrtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq boʻladi. Masalan, qishloq xoʻjaligida turli ekinlarni ekib boʻlingandan to hosil yigʻishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti 10 tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sugʻorish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida boʻlmaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sugʻorish inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol taʼsir oʻtkazadi, sanoat tarmogʻida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita taʼsir oʻtkazadi. Shunga binoan qishloq xoʻjaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi koʻproq. Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urugʻlik fondlari, kimyoviy oʻgʻitlar, xizmat muddati bir yildan kam boʻlgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – inventarlar, yoqilgʻi va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xoʻjaligida aylanma kapitalning koʻpgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida boʻladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, yaʼni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga oʻtib, yana pul shakliga qaytib keladi. Shuni ham taʼkidlash kerakki, qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bogʻliq boʻladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bu omillardan toʻlaroq foydalanish har bir xoʻjalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xoʻjalik mahsulotining bevosita koʻpayishiga taʼsir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, yaʼni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bogʻliq boʻlganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti oʻrtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq boʻladi. Masalan, qishloq xoʻjaligida turli ekinlarni ekib boʻlingandan to hosil yigʻishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti 11 davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xoʻjalik ekinlari mehnat taʼsirida boʻlgan kunlar hisoblanadi.6 Qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan mehnat vositalaridan, yaʼni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita taʼsir oʻtkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning maʼlum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, gʻalla oʻrish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yigʻim-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xoʻjaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori boʻlishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablagʻlarning sarfi bir meʼyorda boʻlmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma mablagʻlar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma mablagʻlarning koʻpgina qismi (urugʻlik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab oʻtilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini taʼminlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda. 6 www.ziyonet.uz –Qishloq xoʻjaligi ma’lumotlari 2021-yil 11 davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xoʻjalik ekinlari mehnat taʼsirida boʻlgan kunlar hisoblanadi.6 Qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan mehnat vositalaridan, yaʼni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita taʼsir oʻtkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning maʼlum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, gʻalla oʻrish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yigʻim-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xoʻjaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori boʻlishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablagʻlarning sarfi bir meʼyorda boʻlmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma mablagʻlar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma mablagʻlarning koʻpgina qismi (urugʻlik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab oʻtilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini taʼminlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda. 6 www.ziyonet.uz –Qishloq xoʻjaligi ma’lumotlari 2021-yil 12 1-jadval7 T/r Yo‘nalishlar Ko‘rsatkichlar Bosqichlar 2021- yil 2022- yil 2023- yil 2024- yil 2025- yil 1. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarda 1. Paxta xomashyosi yetishtirishda G‘o‘za ekini ekilgan umumiy maydonga nisbatan 1 2 3 4 5 2. Don, dukkakli va moyli ekinlar yetishtirishda Don, dukkakli va moyli ekinlar ekilgan umumiy maydonga nisbatan 1 2 3 4 5 3. Bog‘dorchilikda Hosilli bog‘zorlar umumiy maydoniga nisbatan 2 4 6 8 10 4. Uzumchilikda Hosilli uzumzorlar umumiy maydoniga nisbatan 2 5 8 12 15 5. Sabzavot- polizchilikda Sabzavot-poliz yetishtiriladigan umumiy maydonga nisbatan 0,5 1 1,5 2,5 3 2020 — 2025-yillarda qishloq xo‘jaligi va o‘rmon fondi yerlarida bosqichma- bosqich organik ishlab chiqarishga o‘tishi 7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-maydagi PF-5995-son Farmoni 12 1-jadval7 T/r Yo‘nalishlar Ko‘rsatkichlar Bosqichlar 2021- yil 2022- yil 2023- yil 2024- yil 2025- yil 1. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarda 1. Paxta xomashyosi yetishtirishda G‘o‘za ekini ekilgan umumiy maydonga nisbatan 1 2 3 4 5 2. Don, dukkakli va moyli ekinlar yetishtirishda Don, dukkakli va moyli ekinlar ekilgan umumiy maydonga nisbatan 1 2 3 4 5 3. Bog‘dorchilikda Hosilli bog‘zorlar umumiy maydoniga nisbatan 2 4 6 8 10 4. Uzumchilikda Hosilli uzumzorlar umumiy maydoniga nisbatan 2 5 8 12 15 5. Sabzavot- polizchilikda Sabzavot-poliz yetishtiriladigan umumiy maydonga nisbatan 0,5 1 1,5 2,5 3 2020 — 2025-yillarda qishloq xo‘jaligi va o‘rmon fondi yerlarida bosqichma- bosqich organik ishlab chiqarishga o‘tishi 7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-maydagi PF-5995-son Farmoni 13 3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati. Davlatning agrar siyosati qishloq xo‘jaligi va hududlarini barqaror rivojlantirishga qaratilgan davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Qishloq hududlarining barqaror rivojlanishi deganda ularning barqaror ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning o‘sishi, qishloq xo‘jaligi samaradorligining oshishi, qishloq aholisi to‘liq bandligiga erishish va turmush darajasining oshishi, yerlardan oqilona foydalanish tushuniladi. Agrar siyosat o‘zida qishloq aholisining moddiy, ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy shartsharoitlarini shakllantiradigan davlat faoliyatini qamrab oladi. Agrar bozor, investisiya, kredit, moliya, ilmiy texnikaviy va texnologik faoliyat, soliqlar va soliqqa tortish, ijtimoiy muhit, maqsadli va tarkibiy qayta shakllanish agrar siyosatning asosiy sohalaridir. Agrar siyosatning umumiy maqsadi muayyan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, hududiy, tarmoq, ekologik maqsadlar bilan tavsiflanadi. Davlat rivojlanishi bosqichlari va tabiiy-tarixiy sharoitlarga bog‘liq ravishda aniq maqsadlar o‘zaro nisbati o‘zgaradi. Agrar siyosat negizida agrar qonunchilik va agrar tarkib shakllanadi. Agrar qonunchilik - qishloq xo‘jaligida va qishloq aholisi hayoti bilan bog‘liq holda amalga oshayotgan jarayonlarga ta’sir o‘tkazuvchi huquqiy me’yorlardir. Yerga egalik munosabatlari, kredit va soliqqa tortish, mehnat munosabatlari, mulkiy munosabatlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’moli yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ijtimoiy ta’minot va boshqalar agrar qonunchilikning muhim sohalariga kiradi: Agrar tarkib - agrar qonunchilikka asoslangan, qishloq xo‘jaligi rivojlanishi, aholining yashash va ishlash sharoiti xususiyatlari hisobga olingan, ishlab chiqarish omillariga bog‘liq agrar sohaning iqtisodiy, texnik va ijtimoiy unsurlari yig‘indisidir. U mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Agrar siyosatning negizida agrar bozor yotadi. Agrar bozor agrar siyosatni ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchi manfaatlariga mos amalga oshirilishiga yordam qiladi. Agrar 13 3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati. Davlatning agrar siyosati qishloq xo‘jaligi va hududlarini barqaror rivojlantirishga qaratilgan davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Qishloq hududlarining barqaror rivojlanishi deganda ularning barqaror ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning o‘sishi, qishloq xo‘jaligi samaradorligining oshishi, qishloq aholisi to‘liq bandligiga erishish va turmush darajasining oshishi, yerlardan oqilona foydalanish tushuniladi. Agrar siyosat o‘zida qishloq aholisining moddiy, ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy shartsharoitlarini shakllantiradigan davlat faoliyatini qamrab oladi. Agrar bozor, investisiya, kredit, moliya, ilmiy texnikaviy va texnologik faoliyat, soliqlar va soliqqa tortish, ijtimoiy muhit, maqsadli va tarkibiy qayta shakllanish agrar siyosatning asosiy sohalaridir. Agrar siyosatning umumiy maqsadi muayyan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, hududiy, tarmoq, ekologik maqsadlar bilan tavsiflanadi. Davlat rivojlanishi bosqichlari va tabiiy-tarixiy sharoitlarga bog‘liq ravishda aniq maqsadlar o‘zaro nisbati o‘zgaradi. Agrar siyosat negizida agrar qonunchilik va agrar tarkib shakllanadi. Agrar qonunchilik - qishloq xo‘jaligida va qishloq aholisi hayoti bilan bog‘liq holda amalga oshayotgan jarayonlarga ta’sir o‘tkazuvchi huquqiy me’yorlardir. Yerga egalik munosabatlari, kredit va soliqqa tortish, mehnat munosabatlari, mulkiy munosabatlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’moli yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ijtimoiy ta’minot va boshqalar agrar qonunchilikning muhim sohalariga kiradi: Agrar tarkib - agrar qonunchilikka asoslangan, qishloq xo‘jaligi rivojlanishi, aholining yashash va ishlash sharoiti xususiyatlari hisobga olingan, ishlab chiqarish omillariga bog‘liq agrar sohaning iqtisodiy, texnik va ijtimoiy unsurlari yig‘indisidir. U mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Agrar siyosatning negizida agrar bozor yotadi. Agrar bozor agrar siyosatni ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchi manfaatlariga mos amalga oshirilishiga yordam qiladi. Agrar 14 siyosatning asosiy vazifasi - agrar sohadagi jarayon va qarashlarni aks ettiribgina qolmasdan, balki kishilarning shu sohadagi qarashlari, jarayonlari va qonunlari tizimidagi faoliyatini ochib berishdir. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi: mamlakat aholisini iqtisodiy asoslangan baholardagi sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash; qishloq xo‘jaligining umumiy daromad yaratish sohasidagi ishtirokini ta’minlash, agrar sektorni rivojlantirish; agrar tashqi savdo siyosatini olib borish, qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini yaratish; atrof-muhitni muhofaza qilish muammolarini hal qilish. Agrar siyosatning tamoyillarini ko‘rib chiqib uning muhim oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi, agrosanoat va tashqi savdo jihatlariga, shuningdek uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlariga e’tiborni qaratish lozim: Oziq-ovqat jihati tamoyillar tahlilining muqaddimasi bo‘lib, agrar siyosat maqsadi-oziqovqat xavfsizligining miqdoriy ifodasi sifatida xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda ichki bozorda oziq- ovqat mahsulotlariga talabning fiziologik va to‘lovga qodir chegaralarini aniqlaydi, shuning uchun iste’molning fiziologik me’yorlari, iste’molning mavjud tarkibi, mamlakatni shu jumladan ichki ishlab chiqarish hisobiga oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanishi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi.8 Qishloq xo‘jaligi jihati oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning haqiqiy holatini tavsiflaydi, oziq-ovqat mahsulotlarini olishda agrar salohiyatni aniqlaydi. U qishloq xo‘jaligi samaradorligi ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi: (yer hosildorligi, mehnat unumdorligi, chorva mollari mahsuldorligi, ozuqa qoplanganligi, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnatga haq, qishloq xo‘jaligia dotasiyalar, fond qaytimi va boshqa omillar). Agrosanoat jihati, bir tomondan, qishloq xo‘jaligi moddiy-texnika bazasi tahlilini amalga oshirish, ikkinchi tomondan 8 2019 yil 26 apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3680-sonli 14 siyosatning asosiy vazifasi - agrar sohadagi jarayon va qarashlarni aks ettiribgina qolmasdan, balki kishilarning shu sohadagi qarashlari, jarayonlari va qonunlari tizimidagi faoliyatini ochib berishdir. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi: mamlakat aholisini iqtisodiy asoslangan baholardagi sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash; qishloq xo‘jaligining umumiy daromad yaratish sohasidagi ishtirokini ta’minlash, agrar sektorni rivojlantirish; agrar tashqi savdo siyosatini olib borish, qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini yaratish; atrof-muhitni muhofaza qilish muammolarini hal qilish. Agrar siyosatning tamoyillarini ko‘rib chiqib uning muhim oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi, agrosanoat va tashqi savdo jihatlariga, shuningdek uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlariga e’tiborni qaratish lozim: Oziq-ovqat jihati tamoyillar tahlilining muqaddimasi bo‘lib, agrar siyosat maqsadi-oziqovqat xavfsizligining miqdoriy ifodasi sifatida xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda ichki bozorda oziq- ovqat mahsulotlariga talabning fiziologik va to‘lovga qodir chegaralarini aniqlaydi, shuning uchun iste’molning fiziologik me’yorlari, iste’molning mavjud tarkibi, mamlakatni shu jumladan ichki ishlab chiqarish hisobiga oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanishi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi.8 Qishloq xo‘jaligi jihati oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning haqiqiy holatini tavsiflaydi, oziq-ovqat mahsulotlarini olishda agrar salohiyatni aniqlaydi. U qishloq xo‘jaligi samaradorligi ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi: (yer hosildorligi, mehnat unumdorligi, chorva mollari mahsuldorligi, ozuqa qoplanganligi, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnatga haq, qishloq xo‘jaligia dotasiyalar, fond qaytimi va boshqa omillar). Agrosanoat jihati, bir tomondan, qishloq xo‘jaligi moddiy-texnika bazasi tahlilini amalga oshirish, ikkinchi tomondan 8 2019 yil 26 apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3680-sonli 15 marketing baholashga imkon beradi. Baholash uchun muhim ko‘rsatkichlar- sarfxarajtalarning yiriklashtirilgan tarkibi, turli maqsadlarda mahsulotni ishlatish. 2020-yilda global pandemiya sababli iqtisodiy noaniqliklar yuzaga keldi, bu esa qishloq xo‘jaligi sohasiga ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, qishloq xo‘jaligi sektori global miqyosda tez tiklandi va 2021 yilda ko‘plab mamlakatlarda ijobiy o‘sish kutilmoqda;9 – Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda barqarorlikni ta’minlash, fermer xo‘jaliklarida raqamli texnologiyalar va organik qishloq xo‘jaligida foydalanish kabi masalalarning ahamiyati ortib bormoqda. Oziq-ovqat zanjirining sifati va xavfsizligi qishloq xo‘jaligi sohasida ham muhim masalalardan hisoblanadi; – Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti jahon iqtisodiyotida hali ham muhim o‘rin tutadi va shuning uchun qishloq xo‘jaligi savdosi hajmining oshishi kutilmoqda; – – Qishloq xo‘jaligida bandlik darajasining pasayishi kuzatilishi mumkin. Bu qishloq xo‘jaligi sohasida texnologik yutuqlar va mahsuldorlikni oshirish haqida. Ayniqsa, kichik fermerlar bu vaziyatdan salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. - Qishloq xo‘jaligi siyosati qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab- quvvatlash uchun davlatlar tomonidan amalga oshirilayotgan siyosatni qamrab oladi. Qishloq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi siyosati asosan fermerlarni qo‘llab- quvvatlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini bozorga chiqarishga yordam berish uchun amalga oshiriladi. 4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati. Qishloq hududlarida davlat xizmatlari, shuningdek transport va axborot- kommunikatsiya aloqalari darajasi pastligicha qolmoqda. Hududiy ehtiyojlarni batafsil baholashga asoslangan va raqobat afzalliklarini hisobga olgan holda kompleks strategiya va dasturlarni ishlab chiqish talab etiladi. Xorijiy mamlakatlar bo‘yicha ma’lumotlar tahlil qilinganida, qishloq hududlarining iqtisodiy taraqqiy etishi qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bilan 9 “Qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish va agrobiznesni rivojlantirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 9.02.2020. 15 marketing baholashga imkon beradi. Baholash uchun muhim ko‘rsatkichlar- sarfxarajtalarning yiriklashtirilgan tarkibi, turli maqsadlarda mahsulotni ishlatish. 2020-yilda global pandemiya sababli iqtisodiy noaniqliklar yuzaga keldi, bu esa qishloq xo‘jaligi sohasiga ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, qishloq xo‘jaligi sektori global miqyosda tez tiklandi va 2021 yilda ko‘plab mamlakatlarda ijobiy o‘sish kutilmoqda;9 – Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda barqarorlikni ta’minlash, fermer xo‘jaliklarida raqamli texnologiyalar va organik qishloq xo‘jaligida foydalanish kabi masalalarning ahamiyati ortib bormoqda. Oziq-ovqat zanjirining sifati va xavfsizligi qishloq xo‘jaligi sohasida ham muhim masalalardan hisoblanadi; – Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti jahon iqtisodiyotida hali ham muhim o‘rin tutadi va shuning uchun qishloq xo‘jaligi savdosi hajmining oshishi kutilmoqda; – – Qishloq xo‘jaligida bandlik darajasining pasayishi kuzatilishi mumkin. Bu qishloq xo‘jaligi sohasida texnologik yutuqlar va mahsuldorlikni oshirish haqida. Ayniqsa, kichik fermerlar bu vaziyatdan salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. - Qishloq xo‘jaligi siyosati qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab- quvvatlash uchun davlatlar tomonidan amalga oshirilayotgan siyosatni qamrab oladi. Qishloq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi siyosati asosan fermerlarni qo‘llab- quvvatlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini bozorga chiqarishga yordam berish uchun amalga oshiriladi. 4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati. Qishloq hududlarida davlat xizmatlari, shuningdek transport va axborot- kommunikatsiya aloqalari darajasi pastligicha qolmoqda. Hududiy ehtiyojlarni batafsil baholashga asoslangan va raqobat afzalliklarini hisobga olgan holda kompleks strategiya va dasturlarni ishlab chiqish talab etiladi. Xorijiy mamlakatlar bo‘yicha ma’lumotlar tahlil qilinganida, qishloq hududlarining iqtisodiy taraqqiy etishi qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bilan 9 “Qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish va agrobiznesni rivojlantirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 9.02.2020. 16 bevosita bog‘liqligi va shundagina muvaffaqiyatga erishilishi, mahallalarning muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan subsidiyalarga asoslangan islohotlar samarasiz ekanligi kuzatildi.10 Iqtisodiyot va sanoat vazirligining muvofiqlashtiruvi ostida amalga oshirilayotgan qishloqlarni rivojlantirish dasturlari, asosan, hududiy iqtisodiy nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, yirik shahar markazlari foydasi uchun, qishloq aholisining kichik bir qismi — fermyerlar va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanadigan boshqa tadbirkorlar sektori tomonidan qo‘llab- quvvatlanadi, biroq qishloq mahallalari chetda qolmoqda. Qishloq hududlarini barqaror rivojlanishini ta’minlash mazkur ustuvor yo‘nalishning asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi:  qishloq hududlarini rivojlantirish sohasida davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish;  qishloq hududlarini rivojlantirish uchun real ehtiyojlarni batafsil baholashni olib borish;  qishloq mahallalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va manfaatlarini himoya qilish hamda qarorlar qabul qilishni nomarkazlashtirish maqsadida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish; Keyingi yillarda mamlakatimiz qishloq xoʻjaligini isloh qilish, xususan, sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng joriy qilish, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va sotuvchi subyektlar oʻrtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash, sohaga investitsiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish hamda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar bilan taʼminlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. 10 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 10.07.2019 16 bevosita bog‘liqligi va shundagina muvaffaqiyatga erishilishi, mahallalarning muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan subsidiyalarga asoslangan islohotlar samarasiz ekanligi kuzatildi.10 Iqtisodiyot va sanoat vazirligining muvofiqlashtiruvi ostida amalga oshirilayotgan qishloqlarni rivojlantirish dasturlari, asosan, hududiy iqtisodiy nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, yirik shahar markazlari foydasi uchun, qishloq aholisining kichik bir qismi — fermyerlar va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanadigan boshqa tadbirkorlar sektori tomonidan qo‘llab- quvvatlanadi, biroq qishloq mahallalari chetda qolmoqda. Qishloq hududlarini barqaror rivojlanishini ta’minlash mazkur ustuvor yo‘nalishning asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi:  qishloq hududlarini rivojlantirish sohasida davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish;  qishloq hududlarini rivojlantirish uchun real ehtiyojlarni batafsil baholashni olib borish;  qishloq mahallalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va manfaatlarini himoya qilish hamda qarorlar qabul qilishni nomarkazlashtirish maqsadida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish; Keyingi yillarda mamlakatimiz qishloq xoʻjaligini isloh qilish, xususan, sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng joriy qilish, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va sotuvchi subyektlar oʻrtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash, sohaga investitsiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish hamda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar bilan taʼminlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. 10 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 10.07.2019 17 Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi bo‘yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz to‘kin, xalqimiz rizqi mo‘l-ko‘l bo‘lishidan tortib eksportdan qo‘shimcha daromad topishgacha bo‘lgan juda ko‘p masalalar shu soha bilan bog‘liq. Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo‘yicha qator ishlar amalga oshirildi. Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko‘paytirilgani natijasida manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g‘allachilik hashar emas, chinakam daromad manbaiga aylandi. Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to‘qimachilik klasterlari tashkil etildi.11 Joriy yilning o‘zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi yangi sug‘orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yerni qayta ishga kiritish bo‘yicha sa'y-harakatlar boshlandi. Bular, albatta, yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi. Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o‘ylab, uzoqni ko‘zlab islohotlarni yangi bosqichga ko‘tarish vazifasini qo‘ymoqda. Shu maqsadda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2019-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o‘sish nuqtasi, "drayveri" bo‘ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi.12 Yig‘ilishda mazkur strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan muhim vazifalar belgilab berildi. Bunda, avvalo, qishloq xo‘jaligi yerlarining aniq hisobini yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish lozimligi qayd etildi. Shundan kelib chiqib, "Yergeodezkadastr" qo‘mitasiga 2021 yil oxirigacha respublikaning barcha hududlarida yerni hisobga olish ishlarini yakunlash, yer hisobini yuritish bo‘yicha yagona elektron bazani yaratish topshirildi. 11 www.stat.uz -Qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari 12 O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, 2019 y. 17 Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi bo‘yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz to‘kin, xalqimiz rizqi mo‘l-ko‘l bo‘lishidan tortib eksportdan qo‘shimcha daromad topishgacha bo‘lgan juda ko‘p masalalar shu soha bilan bog‘liq. Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo‘yicha qator ishlar amalga oshirildi. Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko‘paytirilgani natijasida manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g‘allachilik hashar emas, chinakam daromad manbaiga aylandi. Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to‘qimachilik klasterlari tashkil etildi.11 Joriy yilning o‘zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi yangi sug‘orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yerni qayta ishga kiritish bo‘yicha sa'y-harakatlar boshlandi. Bular, albatta, yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi. Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o‘ylab, uzoqni ko‘zlab islohotlarni yangi bosqichga ko‘tarish vazifasini qo‘ymoqda. Shu maqsadda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2019-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o‘sish nuqtasi, "drayveri" bo‘ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi.12 Yig‘ilishda mazkur strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan muhim vazifalar belgilab berildi. Bunda, avvalo, qishloq xo‘jaligi yerlarining aniq hisobini yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish lozimligi qayd etildi. Shundan kelib chiqib, "Yergeodezkadastr" qo‘mitasiga 2021 yil oxirigacha respublikaning barcha hududlarida yerni hisobga olish ishlarini yakunlash, yer hisobini yuritish bo‘yicha yagona elektron bazani yaratish topshirildi. 11 www.stat.uz -Qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari 12 O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, 2019 y. 18 Qishloq xo‘jaligida suvdan to‘g‘ri foydalanish ham juda muhim masala. Tahlillarga ko‘ra, yurtimizda ekin maydonlariga milliardlab kub metr suv yo‘naltirilsa-da, uning faqat 60 foizi ekinlarga yetib boradi, 40 foizi sug‘orish tizimlarida va sug‘orish jarayonida yo‘qotiladi. Jahon suv resurslari instituti tahminlariga ko‘ra, 2040 yilga borib O‘zbekiston suv o‘ta tanqis bo‘lgan 33 mamlakat qatoridan joy olishi mumkin. Shu bois davlatimiz rahbari bu masalaga alohida e'tibor qaratib, suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va uning hisobini yuritish, har yili 200 ming gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilib borish zarurligini ta'kidladi. Ushbu yo‘nalishlar ishlab chiqilayotgan strategiyada o‘z aksini topishi kerakligi aytildi. Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va davlat xaridlari tizimini takomillashtirish masalalari muhokama qilinar ekan, budjet mablag‘larining asosiy qismini yerlarning unumdorligini oshirish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, ilm-fanni rivojlantirishga sarflash lozimligi ko‘rsatib o‘tildi. Sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish masalalariga alohida ahamiyat qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi. Masalan, Turkiyada 1 gektar yerdan 2 ming dollarlik, Misrda 8 ming dollarlik, Isroilda 12 ming dollarlik mahsulot yetishtiriladi. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkich 300 dollardan oshmayapti. Doim bir xil standartdagi tovar yetkazib berish yo‘lga qo‘yilmagani sababli mahsulotlarimiz tashqi bozorda raqobatlasha olmayapti. Yig‘ilishda mutasaddilarga mahsulotlarni Yevropa Ittifoqi, Sharqiy Osiyo va arab mamlakatlari standartlari asosida sertifikatlash tizimini joriy etish bo‘yicha topshiriqlar berildi. Bu borada tomorqa xo‘jaliklari ham katta rezerv ekani, "bir mahalla – bir mahsulot" tamoyili asosida joylarda logistika xizmati va kooperatsiya tizimini keng joriy qilish lozimligi qayd etildi. 18 Qishloq xo‘jaligida suvdan to‘g‘ri foydalanish ham juda muhim masala. Tahlillarga ko‘ra, yurtimizda ekin maydonlariga milliardlab kub metr suv yo‘naltirilsa-da, uning faqat 60 foizi ekinlarga yetib boradi, 40 foizi sug‘orish tizimlarida va sug‘orish jarayonida yo‘qotiladi. Jahon suv resurslari instituti tahminlariga ko‘ra, 2040 yilga borib O‘zbekiston suv o‘ta tanqis bo‘lgan 33 mamlakat qatoridan joy olishi mumkin. Shu bois davlatimiz rahbari bu masalaga alohida e'tibor qaratib, suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va uning hisobini yuritish, har yili 200 ming gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilib borish zarurligini ta'kidladi. Ushbu yo‘nalishlar ishlab chiqilayotgan strategiyada o‘z aksini topishi kerakligi aytildi. Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va davlat xaridlari tizimini takomillashtirish masalalari muhokama qilinar ekan, budjet mablag‘larining asosiy qismini yerlarning unumdorligini oshirish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, ilm-fanni rivojlantirishga sarflash lozimligi ko‘rsatib o‘tildi. Sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish masalalariga alohida ahamiyat qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi. Masalan, Turkiyada 1 gektar yerdan 2 ming dollarlik, Misrda 8 ming dollarlik, Isroilda 12 ming dollarlik mahsulot yetishtiriladi. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkich 300 dollardan oshmayapti. Doim bir xil standartdagi tovar yetkazib berish yo‘lga qo‘yilmagani sababli mahsulotlarimiz tashqi bozorda raqobatlasha olmayapti. Yig‘ilishda mutasaddilarga mahsulotlarni Yevropa Ittifoqi, Sharqiy Osiyo va arab mamlakatlari standartlari asosida sertifikatlash tizimini joriy etish bo‘yicha topshiriqlar berildi. Bu borada tomorqa xo‘jaliklari ham katta rezerv ekani, "bir mahalla – bir mahsulot" tamoyili asosida joylarda logistika xizmati va kooperatsiya tizimini keng joriy qilish lozimligi qayd etildi. 19 Xizmat ko‘rsatish borasida ham kamchiliklar mavjud. Masalan, bu tizimda raqobat yo‘qligi sababli xizmatlar narxi yuqori, mahsulot ishlab chiqaruvchining tanlash imkoniyati yo‘q. Shuning uchun mineral o‘g‘itlarni yetkazib berish, o‘simliklarni himoya qilish, texnika va boshqa xizmatlar sohasida davlat-xususiy sheriklik asosida xizmat turlarini ko‘paytirish, xususiy korxonalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish zarurligi ta'kidlandi. Joriy yilda boshlangan yerni kosmik zondlash orqali tuproq va ekinlarning haqiqiy holatini tezkor va ishonchli baholash ishlarini 2020 yil yakuniga qadar to‘liq oxiriga yetkazish darkor. Bu tizim vegetatsiya jarayoni, tuproqning meliorativ holati va minerallashuv miqdori, namlik darajasi haqida to‘liq ma'lumotlarni berib, hosildorlikni 25-30 foizga oshirish imkonini beradi. Hukumat jadal rivojlantirish dasturlari, ilg‘or ilm-fan yutuqlarini qo‘llash, raqamlashtirish va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish orqali 2022-2026-yillarda fermerlar daromadini kamida kki barobarga oshirish va qishloq xo‘jaligining kamida 5 foiz yillik o‘sishini ta’minlashga umid qilmoqda. Mahalliy va eksport qilinadigan mahsulotlarga qo‘shimcha qiymat yaratish maqsadida qayta ishlash va qadoqlash imkoniyatlarini yanada rivojlantirish ham ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda. 2021-yil sentabr holatiga ko‘ra 463 tasi ro‘yxatga olingan vertikal integratsiyalashgan klasterlarni yaratishni qo‘llab-quvvatlash va hosildorlikni oshirish uchun “daladan iste’molchigacha” to‘liq ishlab chiqarish zanjirini ta’minlaydigan kooperatsiya tizimi qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi.13 Qishloq xo‘jaligini raqamlashtirish, yer unumdorligini oshirish, zamonaviy qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini joriy etish uchun 600 million dollar miqdorida kredit va grantlar jalb etiladi. 2022-2026-yillarda barcha hududlarda “yagona 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi “Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5708-son farmoni bilan ham Qishloq xo‘jaligi vazirligi asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berilgan. 19 Xizmat ko‘rsatish borasida ham kamchiliklar mavjud. Masalan, bu tizimda raqobat yo‘qligi sababli xizmatlar narxi yuqori, mahsulot ishlab chiqaruvchining tanlash imkoniyati yo‘q. Shuning uchun mineral o‘g‘itlarni yetkazib berish, o‘simliklarni himoya qilish, texnika va boshqa xizmatlar sohasida davlat-xususiy sheriklik asosida xizmat turlarini ko‘paytirish, xususiy korxonalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish zarurligi ta'kidlandi. Joriy yilda boshlangan yerni kosmik zondlash orqali tuproq va ekinlarning haqiqiy holatini tezkor va ishonchli baholash ishlarini 2020 yil yakuniga qadar to‘liq oxiriga yetkazish darkor. Bu tizim vegetatsiya jarayoni, tuproqning meliorativ holati va minerallashuv miqdori, namlik darajasi haqida to‘liq ma'lumotlarni berib, hosildorlikni 25-30 foizga oshirish imkonini beradi. Hukumat jadal rivojlantirish dasturlari, ilg‘or ilm-fan yutuqlarini qo‘llash, raqamlashtirish va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish orqali 2022-2026-yillarda fermerlar daromadini kamida kki barobarga oshirish va qishloq xo‘jaligining kamida 5 foiz yillik o‘sishini ta’minlashga umid qilmoqda. Mahalliy va eksport qilinadigan mahsulotlarga qo‘shimcha qiymat yaratish maqsadida qayta ishlash va qadoqlash imkoniyatlarini yanada rivojlantirish ham ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda. 2021-yil sentabr holatiga ko‘ra 463 tasi ro‘yxatga olingan vertikal integratsiyalashgan klasterlarni yaratishni qo‘llab-quvvatlash va hosildorlikni oshirish uchun “daladan iste’molchigacha” to‘liq ishlab chiqarish zanjirini ta’minlaydigan kooperatsiya tizimi qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi.13 Qishloq xo‘jaligini raqamlashtirish, yer unumdorligini oshirish, zamonaviy qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini joriy etish uchun 600 million dollar miqdorida kredit va grantlar jalb etiladi. 2022-2026-yillarda barcha hududlarda “yagona 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi “Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5708-son farmoni bilan ham Qishloq xo‘jaligi vazirligi asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berilgan. 20 darcha” tamoyili asosida 100 dan ortiq turdagi qishloq xo‘jaligi xizmatlari, jumladan, tuproq sharoitini yaxshilash, o‘simlik kasalliklariga qarshi kurashish, urug‘ tanlash kabi muhim xizmatlarni ko‘rsatadigan Qishloq xo‘jaligi bilimlari va innovatsiya markazlari tashkil etiladi. O‘zbekiston ham mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilishga sarmoya kiritishi kerak: 2021-2026 yillarda 299 ta nasos stansiyasini modernizatsiya qilishga 826 million dollar sarflanishi taxmin qilinmoqda. Hukumat 2026 yilga kelib toʻqimachilik ishlab chiqarishni ikki baravar oshirishni, qoʻshilgan qiymat zanjirini yaxshilashni va shu tariqa oʻz paxta xomashyosining koʻproq qismini eksport uchun vositachi yoki isteʼmol tovarlariga qayta ishlashni rejalashtirmoqda. Qishloq xoʻjaligi Oʻzbekiston suv resurslarining 90 foizini isteʼmol qiladi. Davlat suvni tejovchi texnologiyalarni joriy qilishni subsidiyalaydi va samaradorlikni oshirish orqali 2026 yilgacha kamida 7 milliard kub metr suvni tejashni rejalashtirmoqda. Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston hozirda suv unumdorligi boʻyicha dunyoning eng quyi 20 ta davlati qatoridan joy olgan va har bir kubometr suvdan atigi 0,6 dollar ishlab chiqaradi, bu esa jahon boʻyicha oʻrtacha 15 AQSH dollarini tashkil qiladi. Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilash uchun O‘zbekiston hukumati so‘nggi bir necha yil ichida bug‘doy yetishtirishga alohida e’tibor qaratib, parrandachilik va chorvachilikni qo‘llab-quvvatladi. Bundan tashqari, so‘nggi yillarda yangi meva-sabzavotlarning rentabelligi oshdi va mahalliy fermerlar ushbu mahsulotlarning eksport bozorlarini rivojlantirish bo‘yicha agressiv rejalarga ega. Hukumat 2022-2025-yillarda kichik oilaviy fermer xo‘jaliklariga yirik fermer xo‘jaliklari va klasterlardan o‘tkazilgan 200 ming gektar paxta va g‘alla yerlarini o‘n yillik ijaraga berish va qo‘llab-quvvatlash uchun 100 million dollar miqdorida ssudalar ajratishni taklif etadi.14 14 www.lex.uz-Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-iyuldagi 571-son qarori 20 darcha” tamoyili asosida 100 dan ortiq turdagi qishloq xo‘jaligi xizmatlari, jumladan, tuproq sharoitini yaxshilash, o‘simlik kasalliklariga qarshi kurashish, urug‘ tanlash kabi muhim xizmatlarni ko‘rsatadigan Qishloq xo‘jaligi bilimlari va innovatsiya markazlari tashkil etiladi. O‘zbekiston ham mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilishga sarmoya kiritishi kerak: 2021-2026 yillarda 299 ta nasos stansiyasini modernizatsiya qilishga 826 million dollar sarflanishi taxmin qilinmoqda. Hukumat 2026 yilga kelib toʻqimachilik ishlab chiqarishni ikki baravar oshirishni, qoʻshilgan qiymat zanjirini yaxshilashni va shu tariqa oʻz paxta xomashyosining koʻproq qismini eksport uchun vositachi yoki isteʼmol tovarlariga qayta ishlashni rejalashtirmoqda. Qishloq xoʻjaligi Oʻzbekiston suv resurslarining 90 foizini isteʼmol qiladi. Davlat suvni tejovchi texnologiyalarni joriy qilishni subsidiyalaydi va samaradorlikni oshirish orqali 2026 yilgacha kamida 7 milliard kub metr suvni tejashni rejalashtirmoqda. Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston hozirda suv unumdorligi boʻyicha dunyoning eng quyi 20 ta davlati qatoridan joy olgan va har bir kubometr suvdan atigi 0,6 dollar ishlab chiqaradi, bu esa jahon boʻyicha oʻrtacha 15 AQSH dollarini tashkil qiladi. Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilash uchun O‘zbekiston hukumati so‘nggi bir necha yil ichida bug‘doy yetishtirishga alohida e’tibor qaratib, parrandachilik va chorvachilikni qo‘llab-quvvatladi. Bundan tashqari, so‘nggi yillarda yangi meva-sabzavotlarning rentabelligi oshdi va mahalliy fermerlar ushbu mahsulotlarning eksport bozorlarini rivojlantirish bo‘yicha agressiv rejalarga ega. Hukumat 2022-2025-yillarda kichik oilaviy fermer xo‘jaliklariga yirik fermer xo‘jaliklari va klasterlardan o‘tkazilgan 200 ming gektar paxta va g‘alla yerlarini o‘n yillik ijaraga berish va qo‘llab-quvvatlash uchun 100 million dollar miqdorida ssudalar ajratishni taklif etadi.14 14 www.lex.uz-Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-iyuldagi 571-son qarori 21 2-jadval15 15 O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, statistik ko‘rsatkichi T/r Ko‘rsatkichlar nomi 2021-yilga 2025-yilga 2030-yilga 1. Qishloq xo‘jaligida qo‘shilgan qiymatning yillik o‘sishi 121,1 trln so‘m (14,42 mlrd AQSh doll.) 5% 5% 2. Qishloq xo‘jaligi va oziq- ovqat tarmog‘ida ish o‘rinlari sonining o‘sishi: Qishloq xo‘jaligi Oziq-ovqat sanoati To‘qimachilik sanoati 3 744 7422 94 162,6 144 406 1% 4% 4% 1% 5% 5% 3. Qishloq xo‘jaligi va oziq- ovqat mahsulotlarining eksporti hajmining oshishi 3,5 mlrd AQSh doll. 10 mlrd AQSh doll. 20 mlrd AQSh doll. 4. Aholi o‘rtasida to‘yib ovqatlanmaydiganlar ulushi 5% 3% 0 5. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish (bir nafar ishchiga bir yilda dollarda) 4 300 AQSh doll. 5 200 AQSh doll. 6 500 AQSh doll. 6 Qishloq xo‘jaligidagi issiqhona gaz chiqindilarini kamaytirish 17 314 30% 50% 21 2-jadval15 15 O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, statistik ko‘rsatkichi T/r Ko‘rsatkichlar nomi 2021-yilga 2025-yilga 2030-yilga 1. Qishloq xo‘jaligida qo‘shilgan qiymatning yillik o‘sishi 121,1 trln so‘m (14,42 mlrd AQSh doll.) 5% 5% 2. Qishloq xo‘jaligi va oziq- ovqat tarmog‘ida ish o‘rinlari sonining o‘sishi: Qishloq xo‘jaligi Oziq-ovqat sanoati To‘qimachilik sanoati 3 744 7422 94 162,6 144 406 1% 4% 4% 1% 5% 5% 3. Qishloq xo‘jaligi va oziq- ovqat mahsulotlarining eksporti hajmining oshishi 3,5 mlrd AQSh doll. 10 mlrd AQSh doll. 20 mlrd AQSh doll. 4. Aholi o‘rtasida to‘yib ovqatlanmaydiganlar ulushi 5% 3% 0 5. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish (bir nafar ishchiga bir yilda dollarda) 4 300 AQSh doll. 5 200 AQSh doll. 6 500 AQSh doll. 6 Qishloq xo‘jaligidagi issiqhona gaz chiqindilarini kamaytirish 17 314 30% 50% 22 O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasini amalga oshirish natijasida erishiladigan asosiy ko‘rsatkichlar va indikatorlar Xulosa Agrobiznes bozor sharoitida iqtisodiy munosabatlarning yuqori raqobatdosh xususiyatini saqlab qoladi, qishloq xujaligi ishlab chiqarishning rivojlanishini, mahsulotni qayta ishlash, saqlash, tashish va yakuniy iste’molchiga yetkazib berishni oldindan belgilab beradi. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari va davlat tomonidan faol qo‘llab quvvatlanishi agrobiznesning yuqori rentabellikka ega mahsulotlrni ishlab chiqarishda o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishi va raqobatbardosh ustunliklarga erishishiga imkon beradi, buni agrobiznesning iqtisodiy roli va istiqbollari aniq bo‘lgan horijiy mamlakatlarning zamonaviy tajribasi tasdiqlaydi. Mamlakatimizda ham agrobiznes va qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish borasida zarur bo‘lgan chora – tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda. O‘tgan davr mobaynida qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini joriy etish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish hamda mustaqilligini ta'minlash uchun bosqichma-bosqich islohotlarni amalga oshirdi ortdi. Islohotlarning dastlabki bosqichida fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatini tashkil etish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish uni yetakchi davlatga aylantirish uchun mustahkam huquqiy asos va zarur shart-sharoitlar yaratildi. Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil – yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab chikarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni 22 O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasini amalga oshirish natijasida erishiladigan asosiy ko‘rsatkichlar va indikatorlar Xulosa Agrobiznes bozor sharoitida iqtisodiy munosabatlarning yuqori raqobatdosh xususiyatini saqlab qoladi, qishloq xujaligi ishlab chiqarishning rivojlanishini, mahsulotni qayta ishlash, saqlash, tashish va yakuniy iste’molchiga yetkazib berishni oldindan belgilab beradi. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari va davlat tomonidan faol qo‘llab quvvatlanishi agrobiznesning yuqori rentabellikka ega mahsulotlrni ishlab chiqarishda o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishi va raqobatbardosh ustunliklarga erishishiga imkon beradi, buni agrobiznesning iqtisodiy roli va istiqbollari aniq bo‘lgan horijiy mamlakatlarning zamonaviy tajribasi tasdiqlaydi. Mamlakatimizda ham agrobiznes va qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish borasida zarur bo‘lgan chora – tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda. O‘tgan davr mobaynida qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini joriy etish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish hamda mustaqilligini ta'minlash uchun bosqichma-bosqich islohotlarni amalga oshirdi ortdi. Islohotlarning dastlabki bosqichida fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatini tashkil etish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish uni yetakchi davlatga aylantirish uchun mustahkam huquqiy asos va zarur shart-sharoitlar yaratildi. Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil – yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab chikarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni 23 harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini oshiradigan omil - inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchidir. Agrar munosabatlarni o‘rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi rolini tushunmaslik go‘yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan ko‘pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg‘on tasavvurlarga olib keladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 29-sentabrda qabulqilingan “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”giO‘RQ-639-sonli Qonunining (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540- modda) 4-moddasi. 2. B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G‘ofurov, B.K.Tuxliyev. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari» nomli asarini о‘rganish 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi “Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5708-son farmoni bilan ham Qishloq xo‘jaligi vazirligi asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berilgan. 4. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya. Darslik. Qayta ko'rib chiqilgan va qo'shimcha 2-nashr - M .:Prospekt, 2019.- p. 144-208-544. 5. 2019 yil 26 apreldagi O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3680-sonli 6. A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 7. O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, 2019 y. 23 harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini oshiradigan omil - inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchidir. Agrar munosabatlarni o‘rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi rolini tushunmaslik go‘yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan ko‘pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg‘on tasavvurlarga olib keladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 29-sentabrda qabulqilingan “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”giO‘RQ-639-sonli Qonunining (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540- modda) 4-moddasi. 2. B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G‘ofurov, B.K.Tuxliyev. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari» nomli asarini о‘rganish 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi “Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5708-son farmoni bilan ham Qishloq xo‘jaligi vazirligi asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berilgan. 4. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya. Darslik. Qayta ko'rib chiqilgan va qo'shimcha 2-nashr - M .:Prospekt, 2019.- p. 144-208-544. 5. 2019 yil 26 apreldagi O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3680-sonli 6. A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 7. O‘zbekiston Respublikasini 2019-2030 yillardagi davrida qishloq xo‘jaligi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi, 2019 y. 24 8. “Qishloq xo’jalig isohasini rivojlantirish va agrobiznesni takomillashtirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 2020-yil, 9-fevral. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 10. www.ziyonet.uz–Qishloq xoʻjaligi ma’lumotlari 2021-yil 11. www.lex.uz-Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-iyuldagi 571-son qarori 12. www.stat.uz -Qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari 24 8. “Qishloq xo’jalig isohasini rivojlantirish va agrobiznesni takomillashtirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 2020-yil, 9-fevral. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 10. www.ziyonet.uz–Qishloq xoʻjaligi ma’lumotlari 2021-yil 11. www.lex.uz-Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-iyuldagi 571-son qarori 12. www.stat.uz -Qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari