AGROBIZNES
Reja:
Kirish.
1.Agrobiznes va uning turlari.
2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Qishloq xo‘jalik
ishlab chiqarishning xususiyatlari.
3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati.
4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1
Kirish
2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga
oshirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini yanada qo‘llab-quvvatlash, fermer,
dehqon xo‘jaliklari va tomorqa ekin maydonlaridan foydalanish samaradorligini
ta’minlash, pirovard natijada yer egalarining daromadlarini ko‘paytirishga bo‘lgan
munosabatlarini tubdan o‘zgartirish maqsadida.1
Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: tarkibiy
o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini izchil
rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik
toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport
salohiyatini sezilarli darajada oshirish;
-paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo‘shagan yerlarga
kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog‘ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi
intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada
optimallashtirish;
-fermer xo‘jaliklari, eng avvalo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish
bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va
xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini
rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
-qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor
oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha eng
zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash
korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish bo‘yicha
investitsiya loyihalarini amalga oshirish;
-
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va
boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko‘rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish;
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 —
2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
2
-sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va
irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish
sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy
agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi
texnikasidan foydalanish;
-kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik
sharoitlarga moslashgan qishloq xo‘jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini
hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga
joriy etish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish;
-global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi
rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha
tizimli chora-tadbirlar ko‘rish.
Hozirgi davrda mamlakatimizda olib borilayotgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlar,
amalga
oshirilayotgan
ijtimoiy
va
iqtisodiy
islohotlar
mamlakatimizning har bir hududida o‘zining ijobiy samarasini berayotgani bejiz
emas. Agrar sektorining o‘ziga xos xususiyatlari va u bilan bog‘liq bo‘lgan
muammolarni tahlil qilib, keyin e'tibor yer rentasiga qaratiladi. Agrosanoat
integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va
vazifalarida ham to‘xtalib o‘tiladi. Tahlilning oxirida agrobiznes va uning turlari.
O‘zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy
yo‘nalishlari bayon etiladi. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma
jabhalarining, jumladan qishloq xo‘jaligini ham o‘z ichiga oladi. Bu tizimda agrar
munosabatlar alohida o‘rin tutadi. Yer bilan bog‘lik bo‘lgan iqtisodiy
munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning obyekti yer
bo‘lsa, uning subyektlari yer egallari, yerda xo‘jalik yurituvchilar, yerga mehnat
qiluvchi kishilar hisoblanadi.
Agrar munosabatlar munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki
insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. Bozor tizimi agrar
munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanishi, yerga
xilma-xil mulkchilikning paydo bo‘lishi yerning garovga qo‘yilishi nihoyat yer
3
uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga
aylanishi bozor tizimi bilan bog‘lik.
1. Agrobiznes va uning turlari
4
Qishloq xo‘jalik sohalaridagi tadbirkorlik faoliyati agrobiznes deyiladi.
Agrobiznes tushunchasiga bevosita qishloq xo‘jaligi sohasiga kirmaydigan, iroq u
bilan bevosita bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanuvchi biznes turlari ham kiritiladi.
Bu qishloq xo‘jaligiga texnikaviy ta‘mirlash xizmat kursatish, uni mahsulotlarini
qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik
faoliyatidir. Agrobiznes agrosanoat integratsiyasi natijasida vujudga kelgan
agrosanoat majmuasining barcha bo‘g‘inlarini qamrab oladi.2
Agrobiznes faoliyatining maqsadi – iste‘mol bozorini yetarli miqdorda
sifatli qishloq xo‘jalik mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz
ta‘minlash orqali foyda ko‘rishdan iborat.
Agrobiznesning asosiy shakli va bo‘g‘ini fermer va dehqon xo‘jaliklaridir.
chunki bu xo‘jaliklar bevosita qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqaradi.
Fermer va dehqon xo‘jaliklaro‘z yerida yoki ijaraga olingan yerd ish
yuritib, unda mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o‘zi va oila a‘zolari
hisoblanib, ayrim hollarda yollanma mehnatdan foydalanishlari ham mumkin.
Fermer xo‘jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat
bevosita qo‘shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini ta‘minlaydi va
ular bozor kon‘yuktura (holati)siga tez moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va
pirovard natija uchun mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi.
Qishloq xo‘jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligida zarar ko‘rib ishlash natijasida og‘ir ahvolga tushib qolgan
davlat xo‘jaliklarining tarkibi fermer xo‘jaliklaridan iborat shirkatlar uyushmasiga
aylntirish, mavjud davlat va jamoa xo‘jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan
fermer xo‘jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol-mulklari negizida dehqon
xo‘jaliklarini tarkib toptirish yo‘li bilan hozirgi uyushgan va mulkka ega bo‘lgan
fermer va dehqon xo‘jaliklari rivojlantirilmoqda.
Fermer xo‘jaliklarining barcha tashkiliy shakllarining umumiy tomoni
shundaki, ular ijaraga olingan davlat yerida faoliyat ko‘rsatadi.
2 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni.
5
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 14-aprel kuni global inqiroz va
pandemiya sharoitida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi oldida turgan dolzarb vazifalar
muhokamasiga
bag‘ishlab
o‘tkazilgan
videoselektor
yig‘ilishida,
meva-
sabzavotchilik va chorvachilik tarmoqlarida mahsulot yetishtirish hajmini ikki
barobarga oshirish vazifasi qo‘yildi.
Demak, 2020-yil mamlakat agrar sohasida samaradorlikni keskin oshirish, bu
borada barcha kuch va imkoniyatlarni ishga solish yili bo‘ladi.
Shu o‘rinda, raqamlarga eʼtibor qaratsak, 2020-yil yanvar oyi holatiga
O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklari soni 92,6 mingtani, qishloq xo‘jaligi korxonalari
soni 27,6 mingtani, dehqon (shaxsiy tomorqa) xo‘jaliklari soni 5 mln.tadan ortiqni
tashkil etmoqda.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari hajmi 249,8 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 102,8
% ni, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlari – 123,6 trln. so‘mni (103,4 %),
chorvachilik mahsulotlari – 126,2 trln. so‘mni (102,1 %) tashkil qildi.3
1-rasm. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida
dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining ulushi (%da)
3 “Qishloq xo’jalig isohasini rivojlantirish va agrobiznesni takomillashtirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 2020-yil,
9-fevral.
6
2020– yilning yanvar – dekabr oylari yakuniga ko‘ra, ishlab chiqarilgan
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tarkibidagi fermer xo‘jaliklarining ulushi bo‘yicha
eng yuqori ko‘rsatkich Samarqand viloyatida (35,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi)
xo‘jaliklarining eng yuqori ulushi Navoiy viloyatida (76,7 %), qishloq xo‘jaligi
faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi Toshkent viloyatida
(14,0 %) qayd etildi.4
Fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi mahsuloti tarkibidagi ulushi
bo‘yicha eng kam ko‘rsatkich Toshkent viloyatida (17,1 %), dehqon (shaxsiy
yordamchi) xo‘jaliklarining eng kam ulushi Sirdaryo viloyatida (59,3 %), qishloq
xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng kam ulushi Xorazm
viloyatida (2,1 %) kuzatildi. Dehqonchilik mahsulotlari 2020– yilning yanvar –
dekabr oylarida yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarining hajmi 123,6 trln.
so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 103,4 % ni tashkil etdi.
Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqonchilik
mahsulotlarining ulushi 49,5 % ni tashkil qildi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar
tomonidan 7 566,6 ming. t. donli ekinlar (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan
1,7 % ga ko‘p) yetishtirildi. Jami don yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari
bo‘yicha tahlili, jami don yetishtirish umumiy hajmidan 82,0 % i fermer xo‘jaliklari
hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o‘zgarishlardan biridir. Agrobiznes –
bu qishloqdagi agrofirmalar bilan sanoat xos resursdagi birgalikda ishlatib,
iste‘molga tayyor bo‘lgan mahsulot yaratadi.
Agrofirma – ma‘lum turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish va uni
pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo‘shib olib boradigan korxonadir.
Bunday korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo‘jalik aosida
ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin.
4 O‘zbekistonRespublikasining 2020-yil 29-sentabrdaqabulqilingan
“Qishloqxo‘jaligiuchunmo‘ljallanganyerlardanvao‘rmonfondiyerlaridanfoydalanishsamaradorliginioshirishmaqsadid
aO‘zbekistonRespublikasiningayrimqonunhujjatlarigao‘zgartishvaqo‘shimchalarkiritishto‘g‘risida”giO‘RQ-639-
sonliQonunining (O‘zbekistonRespublikasiOliyMajlisipalatalariningAxborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540-modda) 4-
moddasi
7
Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir.
Agrosanoat birlashmalari – bir turdagi mahsulot ishlab chmqaruvchi va unga
bog‘liq ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi bir nechta xo‘jalik hamda
korxonalarning birlashmasidir. Masalan, bog‘dorchilik va uzumchilik bilan
shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi tsex va zavodlar,
yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib
agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtiroqchilari ishlab chiqarish,
xo‘jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga ularning umumiy
mulki ham tarkib topib boradi.
Agrosanoat kombinatlari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta
ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga
xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma‘lum bir hududida birlashuvidir.
Qishloq xo‘jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo‘jaliklari va shirkatlari, turli xil
mulkchilik asosida tashkil qilingan qo‘shma korxonalar ham agrobiznes turlari
sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Agrosanoat korxonalari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta
ishlash va iste’molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga
xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma’lum bir hududida birlashuvidir.
Agrobiznes turiga ko‘ngilli va paychilik mablag‘lari asosida tashkil qilingan turli xil
uyushmalarni ham kiritish mumkin.
2. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari.
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari
Ma’lumki, iqtisodiyotning boshqa sohalar kabi qishloq xo‘jaligi bilin
bog‘liq ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida muayyan iqtisodiy
munosabatlar kelib chiqadi va yer bilan bo‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar
agrar munosabatlar deyiladi. “Iqtisodiyot nazryasi” fani yerga egalik qilish,
tasarruf etish va undan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar agrar
munosabatlar deb o‘rganiladi. Insonning iqtisodiy faoliyati dastlabki davrdanoq,
bevosita yerni ishlashdan boshlanganligi bois agrar munosabatlar ham iqtisodiy
munosabatlarning eng qadimgi shakli hisoblanadi. Bozor munosabatlarining
8
iqtisodiyotning barcha jabhalariga qanchalik darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatishidan
qat’i nazar, agrar munosabatlar bu tizimda o‘zining muhim o‘rniga va salmoqli
salohiyatiga ega bo‘lib qolmoqda.5
Agrar munosabatlarning obyekti va subyektlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga
xos xususiyatga egadir. Agrar munosabatlarning obyekti yer, subyektlari esa yer
egalari, yerda xo‘jalik yurituvchilar yoki yerda iqtisodiy faoliyat ko‘rsatuvchilar
hisoblanadi.
Yer tovar hisoblanadi;
Yerga turli mulkchilik shaklining mavjudligi;
Yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lishi;
Yerning garovga qo‘yilishi;
Yer uchun pul shaklida renta undirilishi.
Agrobiznes ham maxsus faoliyat turi ekanligi Bozor tizimi agrar
munosabatlarining mohiyat-mazmunini ochib beruvchi sabablar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar yerga bo‘lgan turli
mulkchilikning shakllanishi, yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lganidan garovga
qo‘yilishi, yer uchun pul shaklida rentaning turli ko‘rinishlarda undirilishi hamda
uning agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi kabi shart-sharoitlar bozor
iqtisodiyotida agrar munosabatlarning o‘ziga xos mazmun-mohiyatga ega
ekanligini bildiradi.
Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri
shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer,
oʻsimlik, chorva mollari bilan bogʻliq boʻladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy
qonunlar bilan bogʻlanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti
sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki,
5 B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G‘ofurov, B.K.Tuxliyev. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari»
nomli asarini о‘rganish
9
undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan
toʻgʻri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki
iqtisodiy boʻlishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday
aralashuvisiz, tabiiy oʻzgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida oʻsimlik
“oziqlanishi” mumkin boʻlgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy
unumdorligi deyiladi.
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga taʼsiri natijasida, yaʼni
tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sunʼiy yoʻl bilan, (masalan,
yerni organik va kimyoviy oʻgʻitlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan sugʻorish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini
joriy qilish hamda boshqa shu kabi yoʻllar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy
unumdorlikni tashkil qiladi.
Yerdan olinadigan hosil koʻproq mana shu yerning tuproq unumdorligini
saqlash va uni oshirish, yaʼni insonning, aniqrogʻi ishchi kuchining, jonli
mehnatning yerga faol taʼsiri bilan bogʻliq boʻladi. Iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari kabi qishloq xoʻjaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining
bevosita birikishi asosida sodir boʻladi. Bunda ishchi kuchi faol boʻlib, asosiy
rolni oʻynaydi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab
chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida boʻlishi mumkin.
Bundan ulardan barcha jamiyat aʼzolarining turmush darajasini yaxshilash yoʻlida
foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xoʻjaligida xoʻjalik yuritishning asosiy
koʻrinishlari fermer va dehqon xoʻjaligi shakllarida boʻlib, ulardagi ishlab
chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi.
Qishloq xoʻjalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar,
mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor
chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq boʻlgan
turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xoʻjaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul
bilan bilan baholanmasligi, yaʼni qiymati oʻlchanmasligi tufayli, kapital qiymati
10
tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan asosiy
kapitalning ayrim turlari, masalan, koʻp yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish
hayvonlari, sugʻorish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida boʻlmaydi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sugʻorish
inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol taʼsir oʻtkazadi,
sanoat tarmogʻida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita taʼsir oʻtkazadi. Shunga
binoan qishloq xoʻjaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma
mexanizmlar va boshqalarning hissasi koʻproq. Qishloq xoʻjaligida takror ishlab
chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xoʻjaligi
korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi
hayvonlar, yem-xashak, urugʻlik fondlari, kimyoviy oʻgʻitlar, xizmat muddati bir
yildan kam boʻlgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – inventarlar, yoqilgʻi va
moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq
xoʻjaligida aylanma kapitalning koʻpgina qismi hali tugallanmagan ishlab
chiqarish shaklida boʻladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va
ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi,
yaʼni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga oʻtib, yana pul
shakliga qaytib keladi. Shuni ham taʼkidlash kerakki, qishloq xoʻjaligida ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita
bogʻliq boʻladi.
Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash
ham qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita
taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bu omillardan toʻlaroq foydalanish har bir
xoʻjalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xoʻjalik mahsulotining
bevosita koʻpayishiga taʼsir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, yaʼni
qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bogʻliq boʻlganligi
uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti oʻrtasidagi muddat
sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq boʻladi. Masalan, qishloq xoʻjaligida turli
ekinlarni ekib boʻlingandan to hosil yigʻishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti
11
davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xoʻjalik ekinlari mehnat
taʼsirida boʻlgan kunlar hisoblanadi.6
Qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan
xususiyatlidir. Bu hol qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan mehnat vositalaridan,
yaʼni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga
bevosita taʼsir oʻtkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan
yilning maʼlum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor
turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, gʻalla oʻrish
kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yigʻim-terim paytida
ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xoʻjaligida mehnatning kapital va
energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa
tarmoqlariga nisbatan yuqori boʻlishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va
aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xoʻjaligi ishlab
chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma
mablagʻlarning sarfi bir meʼyorda boʻlmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat
qilinadigan aylanma mablagʻlar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan,
qish mavsumida aylanma mablagʻlarning koʻpgina qismi (urugʻlik, yem-xashak,
turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa
tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va
shu kabilarning hissasi ortib boradi.
Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab
oʻtilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini
taʼminlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining
nisbatan zichligi va qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini
hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib
qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar
amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
6 www.ziyonet.uz –Qishloq xoʻjaligi ma’lumotlari 2021-yil
12
1-jadval7
T/r
Yo‘nalishlar
Ko‘rsatkichlar
Bosqichlar
2021-
yil
2022-
yil
2023-
yil
2024-
yil
2025-
yil
1. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarda
1.
Paxta xomashyosi
yetishtirishda
G‘o‘za
ekini
ekilgan
umumiy
maydonga
nisbatan
1
2
3
4
5
2.
Don, dukkakli va
moyli
ekinlar
yetishtirishda
Don, dukkakli va
moyli
ekinlar
ekilgan
umumiy
maydonga
nisbatan
1
2
3
4
5
3.
Bog‘dorchilikda
Hosilli bog‘zorlar
umumiy
maydoniga
nisbatan
2
4
6
8
10
4.
Uzumchilikda
Hosilli
uzumzorlar
umumiy
maydoniga
nisbatan
2
5
8
12
15
5.
Sabzavot-
polizchilikda
Sabzavot-poliz
yetishtiriladigan
umumiy
maydonga
nisbatan
0,5
1
1,5
2,5
3
2020 — 2025-yillarda qishloq xo‘jaligi va o‘rmon fondi yerlarida bosqichma-
bosqich organik ishlab chiqarishga o‘tishi
7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-maydagi PF-5995-son Farmoni
13
3. Agrobiznes va agrar siyosatning mohiyati.
Davlatning agrar siyosati qishloq xo‘jaligi va hududlarini barqaror
rivojlantirishga qaratilgan davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi
bo‘lib hisoblanadi. Qishloq hududlarining barqaror rivojlanishi deganda ularning
barqaror ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarishning o‘sishi, qishloq xo‘jaligi samaradorligining oshishi, qishloq aholisi
to‘liq bandligiga erishish va turmush darajasining oshishi, yerlardan oqilona
foydalanish tushuniladi. Agrar siyosat o‘zida qishloq aholisining moddiy, ijtimoiy,
huquqiy va iqtisodiy shartsharoitlarini shakllantiradigan davlat faoliyatini qamrab
oladi. Agrar bozor, investisiya, kredit, moliya, ilmiy texnikaviy va texnologik
faoliyat, soliqlar va soliqqa tortish, ijtimoiy muhit, maqsadli va tarkibiy qayta
shakllanish agrar siyosatning asosiy sohalaridir. Agrar siyosatning umumiy maqsadi
muayyan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, hududiy, tarmoq, ekologik maqsadlar bilan
tavsiflanadi. Davlat rivojlanishi bosqichlari va tabiiy-tarixiy sharoitlarga bog‘liq
ravishda aniq maqsadlar o‘zaro nisbati o‘zgaradi.
Agrar siyosat negizida agrar qonunchilik va agrar tarkib shakllanadi. Agrar
qonunchilik - qishloq xo‘jaligida va qishloq aholisi hayoti bilan bog‘liq holda
amalga oshayotgan jarayonlarga ta’sir o‘tkazuvchi huquqiy me’yorlardir. Yerga
egalik munosabatlari, kredit va soliqqa tortish, mehnat munosabatlari, mulkiy
munosabatlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, taqsimlash,
ayirboshlash va iste’moli yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar,
ijtimoiy ta’minot va boshqalar agrar qonunchilikning muhim sohalariga kiradi:
Agrar tarkib - agrar qonunchilikka asoslangan, qishloq xo‘jaligi rivojlanishi,
aholining yashash va ishlash sharoiti xususiyatlari hisobga olingan, ishlab chiqarish
omillariga bog‘liq agrar sohaning iqtisodiy, texnik va ijtimoiy unsurlari
yig‘indisidir. U mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Agrar siyosatning
negizida agrar bozor yotadi. Agrar bozor agrar siyosatni ham ishlab chiqaruvchi,
ham iste’molchi manfaatlariga mos amalga oshirilishiga yordam qiladi. Agrar
14
siyosatning asosiy vazifasi - agrar sohadagi jarayon va qarashlarni aks ettiribgina
qolmasdan, balki kishilarning shu sohadagi qarashlari, jarayonlari va qonunlari
tizimidagi faoliyatini ochib berishdir. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi:
mamlakat aholisini iqtisodiy asoslangan baholardagi sifatli oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta’minlash;
qishloq xo‘jaligining umumiy daromad yaratish sohasidagi ishtirokini
ta’minlash, agrar sektorni rivojlantirish;
agrar tashqi savdo siyosatini olib borish, qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini
yaratish;
atrof-muhitni muhofaza qilish muammolarini hal qilish. Agrar siyosatning
tamoyillarini ko‘rib chiqib uning muhim oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi, agrosanoat
va tashqi savdo jihatlariga, shuningdek uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlariga e’tiborni
qaratish lozim:
Oziq-ovqat jihati tamoyillar tahlilining muqaddimasi bo‘lib, agrar siyosat
maqsadi-oziqovqat xavfsizligining miqdoriy ifodasi sifatida xizmat qiladi. Shu bilan
bir qatorda ichki bozorda oziq- ovqat mahsulotlariga talabning fiziologik va to‘lovga
qodir chegaralarini aniqlaydi, shuning uchun iste’molning fiziologik me’yorlari,
iste’molning mavjud tarkibi, mamlakatni shu jumladan ichki ishlab chiqarish
hisobiga oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanishi ko‘rsatkichlari bilan
tavsiflanadi.8
Qishloq xo‘jaligi jihati oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning
haqiqiy holatini tavsiflaydi, oziq-ovqat mahsulotlarini olishda agrar salohiyatni
aniqlaydi. U qishloq xo‘jaligi samaradorligi ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi: (yer
hosildorligi,
mehnat
unumdorligi,
chorva
mollari
mahsuldorligi,
ozuqa
qoplanganligi, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnatga haq, qishloq xo‘jaligia
dotasiyalar, fond qaytimi va boshqa omillar). Agrosanoat jihati, bir tomondan,
qishloq xo‘jaligi moddiy-texnika bazasi tahlilini amalga oshirish, ikkinchi tomondan
8 2019 yil 26 apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari
faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3680-sonli
15
marketing baholashga imkon beradi. Baholash uchun muhim ko‘rsatkichlar-
sarfxarajtalarning yiriklashtirilgan tarkibi, turli maqsadlarda mahsulotni ishlatish.
2020-yilda global pandemiya sababli iqtisodiy noaniqliklar yuzaga keldi, bu
esa qishloq xo‘jaligi sohasiga ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, qishloq xo‘jaligi sektori
global miqyosda tez tiklandi va 2021 yilda ko‘plab mamlakatlarda ijobiy o‘sish
kutilmoqda;9
– Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda barqarorlikni ta’minlash, fermer
xo‘jaliklarida raqamli texnologiyalar va organik qishloq xo‘jaligida foydalanish
kabi masalalarning ahamiyati ortib bormoqda. Oziq-ovqat zanjirining sifati va
xavfsizligi qishloq xo‘jaligi sohasida ham muhim masalalardan hisoblanadi;
– Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti jahon iqtisodiyotida hali ham muhim
o‘rin tutadi va shuning uchun qishloq xo‘jaligi savdosi hajmining oshishi
kutilmoqda;
– – Qishloq xo‘jaligida bandlik darajasining pasayishi kuzatilishi mumkin. Bu
qishloq xo‘jaligi sohasida texnologik yutuqlar va mahsuldorlikni oshirish haqida.
Ayniqsa, kichik fermerlar bu vaziyatdan salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
- Qishloq xo‘jaligi siyosati qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab-
quvvatlash uchun davlatlar tomonidan amalga oshirilayotgan siyosatni qamrab
oladi. Qishloq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi siyosati asosan fermerlarni qo‘llab-
quvvatlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini bozorga chiqarishga yordam berish
uchun amalga oshiriladi.
4. O‘zbekiston Respublikasida agrobiznes rivojlanish holati.
Qishloq hududlarida davlat xizmatlari, shuningdek transport va axborot-
kommunikatsiya aloqalari darajasi pastligicha qolmoqda. Hududiy ehtiyojlarni
batafsil baholashga asoslangan va raqobat afzalliklarini hisobga olgan holda
kompleks strategiya va dasturlarni ishlab chiqish talab etiladi.
Xorijiy mamlakatlar bo‘yicha ma’lumotlar tahlil qilinganida, qishloq
hududlarining iqtisodiy taraqqiy etishi qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bilan
9 “Qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish va agrobiznesni rivojlantirish yo’llari” “Xalq so’zi” gazetasi, 9.02.2020.
16
bevosita bog‘liqligi va shundagina muvaffaqiyatga erishilishi, mahallalarning
muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan subsidiyalarga
asoslangan islohotlar samarasiz ekanligi kuzatildi.10
Iqtisodiyot va sanoat vazirligining muvofiqlashtiruvi ostida amalga
oshirilayotgan qishloqlarni rivojlantirish dasturlari, asosan, hududiy iqtisodiy
nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, yirik shahar markazlari foydasi
uchun, qishloq aholisining kichik bir qismi — fermyerlar va qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishi bilan shug‘ullanadigan boshqa tadbirkorlar sektori tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadi, biroq qishloq mahallalari chetda qolmoqda.
Qishloq hududlarini barqaror rivojlanishini ta’minlash mazkur ustuvor
yo‘nalishning asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi:
qishloq hududlarini rivojlantirish sohasida davlat boshqaruvi tizimini isloh
qilish;
qishloq hududlarini rivojlantirish uchun real ehtiyojlarni batafsil baholashni
olib borish;
qishloq mahallalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va manfaatlarini
himoya qilish hamda qarorlar qabul qilishni nomarkazlashtirish maqsadida
normativ-huquqiy bazani takomillashtirish;
Keyingi yillarda mamlakatimiz qishloq xoʻjaligini isloh qilish, xususan,
sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng
joriy qilish, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va
sotuvchi subyektlar oʻrtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash,
sohaga investitsiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish
hamda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar
bilan taʼminlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda.
10 A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 10.07.2019
