O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI IQTISODIYOT FAKULTETI TARMOQLAR VA SOHALAR YO’NALISHI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN “AGROBIZNES, UNING TURLARI VA RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI” TOSHKENT – 2023 1 Reja: Kirish 1. Agrobiznes va uning turlari 2. Agrar munosabatning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari. 3. Agrosanoat integratsiyasi va uning asosiy ko’rinishlari 4. Agrobiznesning rivojlantirish muammolari 5. O’zbekiston Respublikasi Agrosanoat kompleksi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish Ushbu kurs ishida “Agrobiznes, uning turlari va rivojlantirish muammolari” mavzusi yoritib berilar ekan I bobda agrobiznes va uning turlari, agrar munosabatning iqtisodiy mazmuni haqida to’xtalib o’tamiz. II bobda agrosanoat integratsiyasi va uning asosiy ko’rinishlari, agrobznesning rivojlantirish muammolarini ko’rib chiqamiz. Islohotlarning ilk bosqichida mamlakat qishloq xo’jaligi barqarorligini ta’minlash va rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki asoslari yaratiladi. Bunda ustuvor yo’nalish qilib shaxsiy tomorqa xo’jaliklarini rivojlantirish belgilangan edi. Ular ixtiyoridagi yer maydonlari 1989 – 1995 yillarda ikki barobarga ko’paydi. Natijada aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlashda va qishloq xo’jaligini rivojlantirishda barqarorlikka erishildi. Tarmoqda mulkni davlat tasarrufidan chiqarishga va xususiylashtirishga muhim ahamiyat berildi. Jumladan, 1066 ta davlat xo’jaliklari (sovxozlar) tugatilib, ular negizida jamoa xo’jaliklari tashkil etildi. Chorvachilik fermalari, bog’ va tokzorlar, kichik yer maydonlari hamda issiqxonalar xususiylashtirildi. Iqtisodiyotdagi inqirozni bartaraf etish tug’ridan tug’ri agrosanoat majmuasi korxonalari rivojlanishiga bevosita bog’liq, chunki bu iste’mol bozorining tovarlarga to’yinganligi, raqobatning kengayishi, ish bilan bandlikning o’sishi, qishloqlarning ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi. Agrar iqtisodiyotning asosiy tarkibiy tuzuvchi omili bo’lib agrobiznes hisoblanadi. Agrobiznes bozor sharoitida iqtisodiy munosabatlarning yuqori raqobatdosh xususiyatini saqlab qoladi, qishloq xujaligi ishlab chiqarishning rivojlanishini, mahsulotni qayta ishlash, saqlash, tashish va yakuniy iste’molchiga yetkazib berishni oldindan belgilab beradi. Agrobiznes – bu qishloq xujaligi maxsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash, tarqatish va qayta ishlash jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan bozor iqtisodiyoti sohasidir. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari va davlat tomonidan faol qo’llab quvvatlanishi agrobiznesning yuqori rentabellikka ega mahsulotlrni ishlab chiqarishda o’z 3 salohiyatini ro’yobga chiqarishi va raqobatbardosh ustunliklarga erishishiga imkon beradi, buni agrobiznesning iqtisodiy roli va istiqbollari aniq bo’lgan horijiy mamlakatlarning zamonaviy tajribasi tasdiqlaydi. Mamlakatimizda ham agrobiznes va qishloq xo’jaligida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish borasida zarur bo’lgan chora – tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda. O’tgan davr mobaynida qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini joriy etish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish hamda mustaqilligini ta'minlash uchun bosqichma- bosqich islohotlarni amalga oshirdi ortdi. Islohotlarning dastlabki bosqichida fermer va dehqon xo'jaliklari faoliyatini tashkil etish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish uni yetakchi davlatga aylantirish uchun mustahkam huquqiy asos va zarur shart-sharoitlar yaratildi. Islohotlar natijasida qishloq xo'jaligi mahsulotining 99 foizdan ortig‘i dehqon va dehqon xo‘jaliklariga to‘g‘ri keladi yer uchastkalarida yetishtirilishiga erishildi. amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini yanada oshirish maqsadida 2017-yil “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasining beshta rivojlanishi Ustivor yo‘nalish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi qabul qilindi. Unda quyidagilar mavjud aniqlandi: tarkibiy o'zgarishlar va qishloq xo'jaligini chuqurlashtirish ishlab chiqarishni izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligi ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni yanada mustahkamlash, kengaytirish; agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; dehqon fermer xo'jaliklari, birinchi navbatda, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan ketma-ket, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlari ko'rgazmali ish bilan shug'ullanuvchi ko'p tarmoqli fermer xo'jaliklari rag'batlantirish va rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish; qishloq qishloq xo'jaligi mahsulotlarini, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini chuqur qayta ishlash va zamonaviy yuqori texnologiyali qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish va modernizatsiya qilishga investitsiyalar loyihalarni amalga oshirish; saqlash, tashish va savdo, agrokimyoviy, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari infratuzilmasini yanada kengaytirishdir. 4 1. Agrobiznes va uning turlari Agrobiznes deganda, qishlok xo’jalik sohasidagi biznes tushuniladi va u bozor tizimining tarkibiy qismlaridan birini tashkil etadi. Keng ma'noda bunga qishlok xo’jalik bilan boglik bo’lgan biznes turlari kiradi. Agrobiznes rivojlangan bozor iqtisodiyotiga xos. Tarkiban unga kishlok xo’jalikning o’zidagi shu soxa maxsulotini qayta ishlash va iste'molga yetkazib berish bilan bogliq bo’lgan tadbirkorlik faoliyatlari kiradi. Agrobiznesning maqsadi bozorni kerakli maxsulotlar bilan kanda qilmay va to’la-to’kis ta'minlash orkali foyda qurishdan iborat. Agrobiznes ilgari qishlok xujalik bilan cheklansa, keyinchalik u agrosanoat kompleksini kamrab oladi. Agar differensiatsiya sanoatni qishlok xo’jalikdan ajratsa, integratsiya ularni bir-biriga chirmashib ketishi yoki ularning sintezidir. Bunday xodisa qishlok xujalik xamda mashinalashgan ishlab chikarish asosiga ko’chgan qishloqda xam texnika revolyusiyasi quloch yozgan sharoitda yuz beradi. Agrobiznesning birlamchi bo’g’ini fermer (dehqon) xo’jaligi xisoblanadi, chunki u qishlok xo’jalik maxsuslotini yaratadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida oilaviy fermer xujaliklari teng tarakkiyot etadi. Ular yuksak darajada ixtisoslashgan va zamonaviy fan-texnika yutuqlariga tayangan xo’jalik xisoblanadi, ular yuksak mexnat unumi va sifatli maxsulotni ta'minlashga qodir buladi. Fermer xujaligining yashovchanligi uning afzalligidir. Bu xujalikning samaradorligi, afzalligi kuyidagilar bilan izoxlanadi. 1. Fermer xujaligida mexnat va mulk bevosita kushiladi, fermer uz mulkida uzi ishlaydi. Yollanma mexnat axamiyatga ega. Uni uzi uchun ishlaydi. 2. Fermer xujaligi mutlaqo mustaqil biron bir tarzda monopollashmagan xo’jalik, uning faoliyatini bozor qonunlari boshqaradi. 3. Fermer xo’jaligida tadbirkorlik bilan mexnat funksiyasi uzviy qushiladi. Bu yerda ishbilarmonlik va mexnatsevarlik birgalikda amal kilganidan iqtisodiy manfaat va mas'uliyat yagona faoliyatning 2 tomonini tashkil etadi. 5 4. Fermer xujaligi soxib-dexkon xujaligi bulganidan bu yerda kam foyda bilan xam qanoatlanish mumkin, chunki u davlatning yordamiga tayanadi. 5. Fermer uchun uning xujaligi fakat daromad manbai emas, balki uning uyi, oilasi istikomat kiladigan joyi, uning ishongan tayanchi. U o’z xujaligini qadrlaydi, shu sababli uning rivoji uchun o’z mexnatini ayamaydi. O’zbekiston fermerlashtirish totalitar tuzumdan meros qolgan va nochor axvolga tushgan davlat xujaliklarini fermerlar uyushmasiga aylantirish va ular tarkibida fermer xujaliklarini tashkil etish, shuningdek, ishlab turgan davlat va jamoa xujaliklaridagi 1 kismi xisobidan fermer xujaligini uyushtirish tarzida boradi. O’zbekistonda fermerlashtirishning xususiyati shundaki, fermer xujaligi xususiy yerda emas, davlat mulki bo’lgan yerda vujudga keladi. O’zbekiston respublikasining “Dexkon xo’jaligi to’g’risidagi qonuni” da dexqon xo’jaligi mustaqil xo’jalik sub'ekti tadbirkorlik shakllaridan biridir deb qayd etiladi. Fermer xujaligidan tashkari agrobiznes turlari xam bor. Ulardan biri agrofirmalardir. Agrofirma muayyan turdagi kishlok xo’jalik maxsulotini yetishtirish va uni sanoat usulida kayta ishlashni qushib olib boradigan korxonadir. Masalan, chorvachilikda sutni yetishtirish, uni kayta ishlash, iste'molga tayyor xolda keltirish bilan shugullanadi. Agrofirmalarda investitsiya xam qishlok xo’jalik, xam sanoatga taaluqli bo’ladi, xar ikki soxaga xos resurslar ishlatiladi. Xodimlar malakasi keng bo’lib, ular sanoat mexnati bilan xam shug’ullana oladilar. Agrofirmalar kichik oilaviy xujalik asosida xam tashkil topgan. Bu yerda kichik xujalik kichik zavod bilan birikadi. Agrobiznesning yiriklashgan turi - bu agrosanoat birlashmalaridir. Bunday birlashma bir necha xujalik va korxonalar faoliyatini integratsiyalashtiradi. Bu yerda ishlab chikarishning bir necha uzaro bog’langan turlari ularga xizmat kursatuvchi va tijorat ishi bilan shugullanuvchi korxonalar birlashadi. Agrobiznes ishiga fermerlar asossiatsiyasi (uyushmasi) va ittifoqlari xam xizmat kiladi. Ular ko’ngilli va pulchilik mablagiga asoslangan uyushma bulib, uz a'zolariga xizmat kursatadi, ular manfaatini ximoya kiladi. Agrobiznes turlari muayyan mamlakatning sharoitiga karab xar xil darajada rivojlanadi, 6 tadbirkorlikning nufuzli turiga aylanadi. Agrobiznes yukori mexnat unumdorligiga asoslanadi. Agrar tarmokdagi xujaliklarning yangi turlari:  jamoa xujaligi  shirkatlar xujaligi  ijarachilar  fermer xujaligi  agrofirma  mustaqil dexqonlar xujaligi Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi.  yerning tovarga aylanishi  yerga turli mulkchilikning paydo bulishi  yerning tadbirkorlik ob'ekti bulishi  yerning garovga quyilishi  yer uchun pul shaklida renta undirilishi  agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi Agrobiznes ishtirokchilari – bu tadbirkor fermerlar, qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug`ullanuvchi sanoat tadbirkorlari va nihoyat, shu mahsulotnn sotish bilan shug`ullanuvchi tijoratchilardir. Bulardan tashqari agrobiznes doirasiga banklar, sug`urta va moliya kompaniyalarp ham tortiladi. Agrobiznes ilgarilari qishloq xo`jaligi bilan cheklansa, keyinchalik u agrosanoat integratsiyasi natijasida agrosanoat kompleksini qamrab oladi. Agar differensiatsiya sanoatning qishloq xo`jaligidan ajralishi bo`lsa, integratsiya ularni bir-biriga chirmashib ketishi yoki ularning sintezidir. Bunday hodisa qishloq xo`jaligi hamda mashinalashgan ishlab chiqarish asosiga ko`chgan, qishloqda ham texnika revolyutsiyasi quloch yozgan sharoitda yuz beradi. Fermer xo`jaligi qishloqdagi asosiy tovar ishlab chiqaruvchi, u agrosanoat integratsiyasida ishtirok etadi. 7 Fermer xo`jaligidan tashqari agrobiznes turlari ham bor. Ulardan biri agrofirmadir. Agrofirma muayyan turdagi qishloq xo`jaligi mahsulotini yetishtirish va uni sanoat usulida qayta ishlashni qo`shib olib beradigan korxonadir. Bu korxona iste`molga tayyor bo`lgan mahsulot yaratadi. Masalan, chorvachilikda sutni yetishtirish, ushi qayta ishlab, iste`molga tayyor holga keltirish bilan shug`ullanadi. Agrofirmalarda integratsiya ham qishloq xo`jaligi, ham sanoatga taalluqli bo`ladi, har ikki sohaga xos resurslar ishlatiladi, hodimlar malakasi keng bo`lib, ular sanoat mehnati bilan ham shug`ullana oladilar. Agrofirmalar kichik oilaviy xo`jalik asosida ham tashkil topadi. Bu yerda kichik xo`jalik kichik zavod bilan birikadi. Agrobiznesniig yiriklashgan turi – bu agrosanoat birlashmalaridir. Bunday birlashma bir necha xo`jalik va korxonalar faoliyatini iitegratsnyalashtiradi. Bu yerda ishlab chiqarishning bir necha o`zaro bog`langan turlari, ularga xizmat ko`rsatuvchi va tijorat ishi bilan shug`ullanuvchi korxonalar birlashadi. Agrosanoat qishloq xo`jaligi va u bilan bog`liq sanoat tarmoqlarining o`zaro aloqadorligi natijasida yuzaga keladi. Agrosanoat majmui quyidagilarni o`z ichiga oladi. 1. Qishloq xo`jaligi. 2. Qishloq xo`jaligi uchun texnikalar, mineral o`g`itlar, urug`lar, kimyoviy moddalar va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari. 3. Qishloq xg`jaligi maxsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalari (paxta tozalash zavodi, oziq-oqvat korxonalari, to`qimachilik korxonalari va boshqalar). Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarini, jumladan, qishloq xo`jaligini ham o`z ichiga oladi. Mazkur tizimda agrar munosabatlar alohida o`rin tutadi. Yer bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning ob`ekti yer bo`lsa, uning sub`ektlari yer egalari, yerda xo`jalik yurituvchilar, nihoyat, yerga mehnat to`kuvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar o`ta ko`hna, iqtisodiy munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. 8 Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanish, yerga xilma-xil mulkchilikning paydo bo`lishi, yerning tadbirkorlik ob`ekti bo`lishi, yerning garovga qo`yilishi, nihoyat yer uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog`liq. Agrar munosabatlarning ob`ekti bo`lmish yer maxsus resurs bo`lganidan uning xususida ham o`zigagina xos bo`lgan iqtisodiy aloqalar kelib chiqadi. Yer har qanday ishlab chiqarishning umumiy sharti. Yerdan tashqarida ishlab chiqarishning bo`lishi mumkin emas. Insoniyat hali koinot makonida ishlab chiqarishni uyushtirganicha yo`q. Yerda qishloq xo`jaligi yuritiladi, sanoat, qurilish korxonalari joylashadi, yer ustidan va ostidan yo`llar o`tadi, yer qa`rida qazilma boyliklar joylashgan, yerda o`rmon xo`jaligi yuritiladi, turar-joy va madaniy-maishiy binolar qad ko`taradi va hokazo. Shu sababli har qanday iqtisodiy faoliyat ma`lum darajada yer bilan bog`langan deb aytamiz. Qishloq xo`jaligi uchun yer asosiy shilab chiqarish omili vazifasini o`taydi. Ma`lumki, qishloq xo`jaligidagi ishlab chiqarish ikki yoqlama xarakterga ega: birinchidan, iqtisodiy jarayon bo`lsa, ya`ni inson mehnati natijasida yuz bersa, ikkinchidan tabiiy-biologik jarayon bo`lib, mahsulot yetishtirish tabiiy omillarga, masalan, o`simlik yoki hayvonlarda kechadigan biologik o`zgarishlarga, iqlim sharoitiga, ob-havoning qanday kelishiga, tuproqning tabiiy hossalariga bog`liq. Qishloq xo`jaligi insonning tabiati bo`lgan munosabati bilan kishilarning o`zaro munosabatlari yaxlitlikda borishini talab qiladi va iqtisodiyotning agrar sektorini tashkil etadi. Bu sohada asosiy resurs yer bo`lib, u hech bir tengi yo`q, tanho o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ammo yer eng cheklangan resurs, uni mehnat bilan yaratib bo`lmaydi. Ko`pgina resurslar bir-birining o`rnini bosa oladi. Masalan, mehnat resursini mashina bilan almashtirish mumkin. yerniig o`rnini esa hech bir resurs bosa olmaydi, shu jihatdan u o`ta noyob va asosiy resurs hisoblanadi. Uning asosiyligi shundaki, yer boshqa resurslarga qo`shimcha sifatida amal qilmaydi. Masalan, sanoatda stanoklarga qo`shimcha resurs sifatida kompyuter va uning programmalari qo`llanadi. yerni boshqa resurs bilan almashtirib ham bo`lmaydi, ammo uning muqobil ishlatish usullari g`oyat ko`p bo`ladi. Shu sababli yerga talab 9 muttasil oshib boradi. Bu talab yer bilan bog`liq bo`lgan ishlab chiqarishning kengayishi va yerning unumdorligiga qarab o`zgaradi. Yer cheklangan, uni ishlab chiqarib bo`lmaydi, ammo foydalaniladigan yerlarni ularga investitsiya sarflab ko`paytirish mumkin. Masalan, qo`riq yerlarni sug`orish va botqoq hamda zax yerlarni qurutish orqali ekin maydoni tabiatan cheklangan bo`lsada, shu doiradan chiqmagan holda yaroqsiz yerlar hisobidan qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarni ko`paytirish mumkin. Yer resursi cheklalganligidan yerning taklifi noelastik, ya`ni o`zgarmaydigan bo`ladi. Bu bilan yer boshqa resurslardan jiddiy farqlanadi. Ma`lumki, agar talab oshsa, bunga javoban taklif ham ko`payadi, lekin yer bu qoidadan istisno etiladi, chunkn yer tabiat mevasi bo`lganidan uni mehnat bilan ko`paytirib bo`lmaydi. Yer hammabop resurs. Unda dehqonchilik qilish, undirma sanoat yurgizish, qurilish qilish mumkin. Undan har xil maqsadda va har xil yo`l bilan foydalanish mumkin. Yer tabjat mahsuli bo`lganidan uning sifati jiddiy tabaqalashadi, yer uchastkalari turli tabiiy-iqlim mintaqalarida joylashadi, tuproqning tarkibi har xil bo`ladi. Shu sababdan yerlarning tabiiy hosildorligi keskii farqlashdi. O`ta yaxshi, yaxshi, o`rtacha, yomon va nihoyat o`ta yomon yerlar mavjud. Qishloq xo`jaligida yerning sifati mehnat unumdorligining muhim omili hisoblanadi. Yerga ikki xil monopoliya mavjud bo`ladi. Birinchidan, yer qadr-qiymati baland resurs sifatida mulk monopoliyasida turadi, ya`ni egasi yo`q yer bo`lmaydi. Yer cheklangan miqdorda bo`lganidan uni mulk sifatida ko`paytirib ham bo`lmaydi. Bunday hodisa yerga mablag` sarflashni uning egasiga bog`liq qilib qo`yadi. yer egasining mulkdor sifatida manfaati bor, ya`ni u o`z yeridan naf ko`rishi kerak. Shu sababli yer ishlatish uchun tekinga berilmaydi, egasiga undan foydalanish haqini to`lash zarur. Ikkinchidan, yer xo`jalik yuritish ob`ekti sifatida egallab olinadi, ya`ni yerda turli xo`jaliklar tashkil topadi, yaroqli yer bo`sh turmaydi. Xullas, yaroqli yerlar doim band bo`ladi. Yer resurs sifatida egalari qo`lida bo`lar ekan, ular boshqa resurs egalari singari uy xo`jaliklari tarkibiga kiradi. Binobarin, uy xo`jaliklari o`rtasida munosabat yer xususida ham bo`ladi. Yer mulk bo`lganidan mulkdorning roziligisiz uni ishlatib bo`lmaydi. Undan faydalashi uchun uning egasiga haq to`lash 10 kerak. Yer o`z egasining mulki bo`lib qolgani holda vaqtincha boshqa mulk sohibi, xususan tadbirkor tomonidan ishlatilishi mumkin. Yerdan haq to`lash sharti bilan ma`lum muddatda foydalanish yuzasidai kelib chiqqan iqtisodiy aloqalar ijara munosabatlari deyiladi. Yer egasi ijaraga beruvchi, yerni ishlatuvchi esa ijaraga oluvchi bo`ladi. Ularning munosabati ijara bitimi bilan qonunlashtiriladi. Ijara mulk egasini o`zgartirmaydi, ammo ijarachi yerining mulkdori bo`lmasa-da, mutasqil xo`jalik yurita oladi, ijara muddati davomida yerdan foydalanish uning ixtiyorida bo`ladi. Yerdan qanday foydalanish, nimani va qancha yetishtirish, kimga sotish, kimdan qarz olish, resurslarni qaerdan topish - bular ijarachining o`z ishi hisoblanadi. Uning vazifasi yer egasi bilan aloqasi vaqtida ijara haqini to`lab turishdan iborat bo`ladi. Ijaraga ko`lidan kelganicha boylik orttirishi mumkin, tushgan daromadni mustaqil taqsimlaydi va ishlatadi, boshqa iqtisodiy sub`ektlar bilan aloqa qiladi. Ijarachi erkin xo`jalik yurituvchi bo`lganidan ish yuzasidan bo`lgan majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi, o`rnatilgan tartib-qoidalarga rioya qiladi. Ijarachi yerga mablag` soladi, yerda tadbirkorlik yuritib, foyda ko`radi, o`z manfaatiga erishadi. Yer egasi ham ijara haqi olib manfaatini yuzaga chiqaradi, ya`ni mulki unga daromad keltiradi. yerdan foydalanganlik uchun uning egasiga to`lanadigan haq renta deyiladi. Renta mohiyatan qishloq xo`jaligidagi qo`shimcha mahsulotning yer egasiga tekkan qismidir. Yerda ishlovchilar mehnati ham qo`shimcha mahsulot yaratadi, uning qiymati mahsulotning bozor narxiga kiradi. Maxsulot sotilganda xaridorlar shu mahsulot ekvivalentini (unga teng pulni) to`laydilar, binobarin, uning qiymati pul shakliga kiradi va shu hisobdan renta to`lanadi. 2. Agrar munosabatning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining xususiyatlari agrar sohada ishlab chiqarish ko‘p jihatdan yer bilan bog‘liq bo‘ladi. 11 Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer, o‘simlik, chorva mollari bilan bog‘liq bo‘ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bog‘lanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan to‘g‘ri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy o‘zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o‘simlik «oziqlanishi» mumkin bo‘lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi. Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo‘l bilan, (masalan, yerni organik va kimyoviy o‘g‘itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sug‘orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yo‘llar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi. Yerdan olinadigan hosil ko‘proq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrog‘i ishchi kuchining, jonli mehnatning yerga faol ta’siri bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi qishloq xo‘jaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir bo‘ladi. Bunda ishchi kuchi faol bo‘lib, asosiy rolni o‘ynaydi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo‘lishi mumkin. Bundan ulardan barcha jamiyat a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yo‘lida foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xo‘jaligida xo‘jalik yuritishning asosiy ko‘rinishlari fermer va dehqon xo‘jaligi 12 shakllarida bo‘lib, ulardagi ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko‘p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq bo‘lgan turli xil asbob- uskunalardan tashkil topadi. Qishloq xo‘jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan bilan baholanmasligi, ya’ni qiymati o‘lchanmasligi tufayli, kapital qiymati tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, ko‘p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sug‘orish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo‘lmaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug‘orish inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o‘tkazadi, sanoat tarmog‘ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o‘tkazadi. Shunga binoan qishloq xo‘jaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi ko‘proq. Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug‘lik fondlari, kimyoviy o‘g‘itlar, xizmat muddati bir yildan kam bo‘lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – inventarlar, yoqilg‘i va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xo‘jaligida aylanma kapitalning ko‘pgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o‘tib, yana pul shakliga qaytib keladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun bu omillardan to‘laroq foydalanish har bir 13 xo‘jalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xo‘jalik mahsulotining bevosita ko‘payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti o‘rtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq bo‘ladi. Masalan, qishloq xo‘jaligida turli ekinlarni ekib bo‘lingandan to hosil yig‘ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xo‘jalik ekinlari mehnat ta’sirida bo‘lgan kunlar hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, g‘alla o‘rish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yig‘im-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori bo‘lishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablag‘larning sarfi bir me’yorda bo‘lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma mablag‘lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma mablag‘larning ko‘pgina qismi (urug‘lik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, 14 unga davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda. O‘zbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo‘lganligi sababli yerga bo‘lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari alohida ajratib tahlil qilinishi lozim. Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy jihatdan realizatsiya qilish ko‘zda tutiladi. Yerga egalikni yeri bo‘lgan mulkdor (bizda davlat) amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksida ta’kidlanganidek «Er uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin». Yerdan foydalanish huquqi – bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas. Real xo‘jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko‘pincha har xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer xo‘jaliklari amalga oshiradi. Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil – yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab chikarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini oshiradigan omil - inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchidir. Agrar munosabatlarni o‘rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi rolini tushunmaslik go‘yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan ko‘pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg‘on tasavvurlarga olib keladi. Bu masalalarni to‘g‘ri tushunishda renta munosabatlarini o‘rganish muhim rol o‘ynaydi. 3. Agrosanoat integratsiyasi va uning asosiy ko’rinishlari 15 Agrosanoat integratsiyasi — qishloq xoʻjaligi va sanoat tarmoqlarining iqtisodiy, fan-texnika, texnologiya va boshqa xoʻjalik imkoniyatlarini birlashtirish (qoʻshish) orqali ishlab chiqarish va mehnatning umumlashtirilishi. Xom ashyo ishlab chiqarish va uni qayta ishlashni oʻzaro muvofiq holda rivojlantirish kooperatsiya (toʻgʻridan toʻgʻri kontraktatsiya va shartnoma asosida), shuningdek kombinatsiya (xom ashyo yetishtiradigan va uni qayta ishlaydigan korxonalarning tashkiliy birlashishi) yoʻli bilan olib boriladi. Integratsiya jarayonlari, asosan agrosanoat korxonasi koʻrinishida eng izchil rivojlanadi. Boshqarish, rejalashtirish, birgalikda fondlar, moddiy-texnika taʼminotini markazlashtirish, korxonalar, yordamchi xizmat muassasalari yaratish va boshqa pirovard mahsulot olish uchun ishlab chiqarish dagi barcha bosqichlarning uzviy birlashishiga zamin yaratdi. Agrosanoat integratsiyasining rivojlanishi, bir tomondan, qishloq xoʻjaligi sohasiga boshqa sohalarning, birinchi navbatda sanoatning kirib kelishini, ikkinchi tomondan, qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining borgan sari umumiy xalq xoʻjaligi bilan uygʻunlashib borishini anglatadi. Tarmoqlararo ba-lans hisob-kitoblariga koʻra, hozirgi paytda qishloq xoʻjaligi sanoatdagi asosiy tarmoqlarning yarmidan koʻprogʻi mahsulotlaridan foydalanmoqda. Agrosanoat integratsiyasining sanoat va xalq xoʻjaligidagi boshqa tarmoqlari bilan qoʻshiluvi qaysi darajada sodir boʻlmasin, ob’ektiv jarayon — integrasiyani bildiradi. Integratsiya natijasida agrar va sanoat faoliyatlarini umu-miy texnologik jarayon asosida yagona xoʻjalik majmui tarzida birlashtiradigan agrosanoat korxonalari, mahsulot yetishtirish, qayta ishlash va tayyor mahsulot olishning barcha bosqichlarini oʻz ichiga oladigan hududiy, tashkiliy va texnologik birlashgan korxonalar majmui boʻlgan agrosanat birlashmalari va mamlakat xalq xoʻjaligi miqyosida agrosanoat maekmui yuzaga keladi. Oʻzbekistonda Agrosanoat integratsiyasining mahsuli boʻlgan dastlabki agrosanoat korxonalari va agrosanoat birlashmalari paxtachilik, qorakoʻlchilik, bogʻdorchilik sohalarida 20-asrning 60-yillarida paydo boʻlgan („so-vxoz-zavod“, „kolxoz-zavod“lar). 90-yillarning 2-yarmidan agrofirmalar tuzila boshladi. Agrosanoat integratsiyasi agrosanoat ishlab chiqarishning maz-muni, agrosanoat korxonalari, agrar-sa-noat birlashmalari va agrar-sanoat maj-mualari bu jarayonning 16 turli shaklda rasmiylashuvidir. Agrosanoat integratsiyasida .Agrosanoat integratsiyasi rivoji fan-texnikaning yangi yutuqlariga tayangan holda eng yuqori mehnat unumdorligini taʼminlash va harajatlarni keskin kamaytirishga xizmat qiladi. 4. Agrobiznesning rivojlantirish muammolari Agroiqtisodiyotning global muammolarini aniqlash uchun, birinchi navbatda, uning hozirgi xususiyatlarini tavsiflash kerak. Bunga quyidagilar kiradi: -o’z-o’zini takrorlashning mumkin emasligi; -qishloq xo’jaligining tuproq-iqlim xususiyatlariga yuqori bog’liqligi; -bozor infratuzilmasini rivojlantirishning past darajasi; - kadrlar salohiyatini pastligi; -tez o’zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga moslashishning inertsion tabiati. Agroiqtisodiyotning asosiy muammolaridan biri ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi va ayrimlarining noqonuniyligi, shuningdek, u bilan bog’liq xarajatlar hisoblanadi. Birinchidan, qishloq xo’jaligi, agroiqtisodiyotni rivojlantirish asosi sifatida, aniq mavsumiy xarakterga ega. Ikkinchidan, hatto ishlab chiqarish zarurati yo’q bo’lgan davrlarda ham, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish omillarini hayotiy sharoitda ushlab turish uchun muayyan xarajatlarni o’z zimmasiga olishga majbur bo’ladi. Ikkinchi muhim muammo-qishloq xo’jaligi resurslarining xilma-xilligi, bu bir xil qilingan xarajatlar hisobiga olingan natijalarning tengsizligi va turli-tumanligiga olib keladi. Avvalo, bu yerda qishloq xo’jaligi iqtisodiyotining asosi va tayanchini tashkil etuvchi yerlarning turli xil unumdorligi haqida gap ketmoqda. Bundan tashqari, agroiqtisodiyotning tabiiy iqlim va ob-havo sharoitlariga bog’liqligini yuqori darajada ta’kidlash lozim. Masalan, qurg’oqchilik va issiq yoz kabilar hosildorlikni kamaytirish xavfi yuqori bo’lishiga qo’shimcha ravishda xarajatlarga (masalan, o’simliklarni sug’orish uchun) ehtiyojga olib keladi. Natijada, ishlab chiqaruvchilar turli yillarda rentAbellik va narxning sezilarli o’zgarishilariga 17 duch keladi. Xuddi shu davrda moliyaviy ko’rsatkichlar va ishlab chiqarish natijalarini mintaqaviy farqlash ham mumkin. Yana bir muammo-ishlab chiqarishning mavsumiy tabiati, ayniqsa, o’simlikchilik va dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar ketma-ketligida bu ko’zga yaqqol tashlanadi. Natijada, qishloq xo’jaligi sektorining daromadlari, shuningdek, uning investitsiyalarga bo’lgan ehtiyoji turli xil bo’lib, mavsumiy xarakterga ega bo’ladi. Nihoyat, oziq-ovqat bozorida kuzatilgan talab va taklifning noelastikligi muhim muammo hisoblanadi. Talabning past elastikligi oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy tovarlar toifasiga kirishi bilan bog’liq. Bu degani, narxlar qanday bo’ilishdan qat’i nazar, bu mahsulotlar doimiy ravishda sotib olinadi. SHunday qilib, talabning ortishi va kamayishi biroz farq qiladi. Taklifning nomutanosibligi muayyan vaqt talab etadigan maxsus resurslar bilan bog’liq (masalan, sigirlarni parvarishlash uchun kamida 4 yil kerak bo’ladi va bu jarayon esa ma’lum vaqtni talab qiladi). Taqdim etilgan ma'lumotlarni umumlashtirib, agrar iqtisodiyotning barcha muammolari oltita asosiy turga bo'linishi mumkin(1-rasm). 1. narxlarni rag’batlantirish, davlat investitsiyalari sifatini va ularning hajmini oshirish; 2. tovarlar bozorlarining faoliyatini yaxshilash; 3. moliyaviy xizmatlardan foydalanishni kengaytirish va sug’urtalanmagan xavflarning ta’sirini kamaytirish; 4. ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning ish sifatini yaxshilash; 5. ilmiy va texnik innovatsiyalarni joriy etish; 6. qishloq xo’jaligining ekologik barqarorligini oshirish va ekologik xizmat ko’rsatuvchilar ish faoliyatida innovatsiyalarni qo’llash. Shakl 2. Agrar iqtisodiyotning muammolari. Shunday qilib, taqdim etilgan muammolar agrar bozorning beqarorligini oldindan belgilab beradi va davlat tomonidan agrar tarmoqlarni doimiy, tizimli va kompleks 18 qo’llab-quvvatlashni talab qiladi. Bunday qo’llab-quvvatlash amalga oshirilayotgan agrar siyosat orqali amalga oshiriladi. 5. O’zbekiston Respublikasida Agrosanoat kompleksi O'zbekiston Respublikasi Agro-sanoat kompleksi Uchun davlat statistika qo’mitasi tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarga ko'ra, 2020 yilda O'zbekistonda bug‘doy xisobchasining 28,9% bo‘lgan o‘rtacha hisobotdagi moliyaviy tarmoqlariga muvofiq, agrobiznes sohasi O‘zbekistondagi xususiy tarmoq sifatida taqdim etiladi. Ushbu sohaning ishtirokchilari 2020 yilda O‘zbekistonning umumiy hisobotdagi 47,4 foizini tashkil etdi. Biznes sohasining boshida qalay o‘zgarishlar bo‘lganini ko‘rib chiqaylik. O'zbekistondagi bug‘doy tayanch idishlarining, yong‘in va xiyobonchilik mahsulotlarining hisobotdagi faolligi katta ahamiyat kasb etadi. Bu sohada ishlab chiqarilgan mahsulotlar O‘zbekistonning eksport kuchini oshirgan xususiy mahsulotlari tarkib etadi. O‘rta va ko‘p qurilgan fermalar va tuproqlar bug‘doy mahsulotlari ta’mirlash va ishlab chiqarishda ochiq imkoniyatlar tashkil etadi. Qishloq xo‘jaligi to‘g‘risidagi statistika ma'lumotlariga ko‘ra, turli kasb-hunarlar o‘rniga bug‘doy mahsulotlarini ishlab chiqarish ta’sirchan rivojlanadi. Shuningdek, 2020 yilda COVID-19 pandemiyasi davrida qatnashuvchilar soni kuchli o‘tkazib, qanday qilib bug‘doy mahsulotlari sifatida taqdim etilishi kerakligi bilan, foydali qo‘llanish usullari va sertifikatlashtirish xizmatlariga qo‘shimcha e’tibor qarash kerak bo‘ldi. 19 Umuman olganda, agrobiznes sohasi O‘zbekistondagi katta kasblardan biri deb hisoblanadi va mamlakatimiz iqtisodiyotida eng ko‘p ahamiyat kasb etadi. Xulosa Agrobiznes bozor sharoitida iqtisodiy munosabatlarning yuqori raqobatdosh xususiyatini saqlab qoladi, qishloq xujaligi ishlab chiqarishning rivojlanishini, mahsulotni qayta ishlash, saqlash, tashish va yakuniy iste’molchiga yetkazib berishni oldindan belgilab beradi. Agrobiznes – bu qishloq xujaligi maxsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash, tarqatish va qayta ishlash jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan bozor iqtisodiyoti sohasidir. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari va davlat tomonidan faol qo’llab quvvatlanishi agrobiznesning yuqori rentabellikka ega mahsulotlrni ishlab chiqarishda o’z salohiyatini ro’yobga chiqarishi va raqobatbardosh ustunliklarga erishishiga imkon beradi, buni agrobiznesning iqtisodiy roli va istiqbollari aniq bo’lgan horijiy mamlakatlarning zamonaviy tajribasi tasdiqlaydi. Mamlakatimizda ham agrobiznes va qishloq xo’jaligida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish borasida zarur bo’lgan chora – tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda. O’tgan davr mobaynida qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini joriy etish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish hamda mustaqilligini ta'minlash uchun bosqichma-bosqich islohotlarni amalga oshirdi ortdi. Islohotlarning dastlabki bosqichida fermer va dehqon xo'jaliklari faoliyatini tashkil etish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish uni yetakchi davlatga aylantirish uchun mustahkam huquqiy asos va zarur shart-sharoitlar yaratildi. Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil – yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab chikarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini oshiradigan omil - inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchidir. 20 Agrar munosabatlarni o‘rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi rolini tushunmaslik go‘yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan ko‘pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg‘on tasavvurlarga olib keladi. Bu masalalarni to‘g‘ri tushunishda renta munosabatlarini o‘rganish muhim rol o‘ynaydi. 21 Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.Ulmasov, M.Sharifxo`jaev. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 1995 yil. 2. Ro`ziev A « Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish asoslari» Toshkent. 1990 3.A.S.Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 4.O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi Assonov G, Nabixonov M, Safarov I. Toshlkent 1994 yil 5.X.Vaxobov, M. Tillaboeva «iqtisodiy geografiya asoslari» Toshkent, 2001 yil 6. www.ziyonet.uz