AGROKIMYO FANINING MAQSADI, VAZIFALARI VA BOSHQA
FANLAR BILAN BOG‘LIQLIGI
Reja:
1. Agrokimyo fani maqsadi, vazifalari.
2. Dehqonchilikni kimyolashtirish va o’g’itlarning ahamiyati.
3. Agrokimyo fani va fan uslublari.
4. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi.
Agrosanoat majmuasining asosiy vazifasi - qishloq xo’jaligida
yetishtirilayotgan mahsulot hajmini oshirish, Respublikamiz aholisini yetarli
miqdorda oziq - ovqat bilan ta’minlashdan iboratdir.
Agrokimyo fanining maqsadi – o’simlik-tuproq tizimidagi uzviy o’simlik
oziqlanish jarayonida bog’liqligi, o’zaro ta’siri va o’simlikni oziqa moddalar bilan
ta’minlashda o’rni.
Agrokimyo fanining kimyoviy va biologik fan bo’lganligi, o’quv jarayoni
davomida tuproq, o’simlik va o’g’itlarda kimyoviy va biologik jarayonlarning
o’tishi.
Agrokimyo fanining asosiy muammolari:
O’simlik nima bilan va qanday oziqlanishi. Har bir oziqa elementining
o’simlik oziqlanishidagi o’rni, hosil miqdori va sifatiga ta’siri;
Tuproqning asosiy oziqa moddalar zaxirasi sifatida o’rni, uni
unumdorligini saqlash va oshirish muammosi;
O’g’itlarning turlari, hususiyatlari va ularni to’plash va ishlab chiqarish
muammolari;
O’g’itlar qo’llashning iqtisodiy samaradorligini oshirish muammosi;
O’g’it qo’llash jarayonida ekologik muvazonat saqlash muammolari.
Agrokimyo fanini predmeti va usullari, ularni boshqa fanlar bilan uzviy
bog’liqligi. Dehqonchilikni ilmiy asosda rivojlantirishda agrokimyoni vazifalari.
Buning uchun yerlardan samarali foydalanib, tuproq unumdorligini doimiy
ravishda oshirib borish lozim. Tuproqlarning unumdor bo’lishi qishloq xo’jalik
ekinlarining yaxshi o’sishi, rivojlanishi va mo’l hosil berishi uchun qulay sharoit
yaratadi.
Tuproq unumdorligi - bu o’simliklar o’suv davrining barcha rivojlanish
fazalarida uning suv va oziq moddalariga bo’lgan talabini doimo yetarli miqdorda
qondirishdir, tuproqlarning ushbu xususiyati qanchalik yaxshi bo’lsa, u shunchalik
unumdor bo’ladi.
Tuproq unumdorligi ikki turga - tabiiy va foydali unumdorlikka bo’linadi.
Tabiiy unumdorlik tuproq hosil bo’lishida har xil omillarning ta’sir etish
jarayonida vujudga keladi, bu tuproqlarning turli mexanikaviy va kimyoviy tarkibi
hamda iqlim sharoitlari bilan belgilanadi. Demak har qanday tuproq tabiiy
unumdorlikka ega bo’ladi.
Tuproqning foydali unumdorligini oshirishda organik, mineral, bakterial
o’g’itlardan va boshqa kimyoviy vositalardan foydalanish alohida o’rin tutadi.
Dehqonchilikni kimyolashtirish deganda – qishloq xo’jalik ekinlarining
hosildorligini va hosil sifatini oshirishning muhim vositasi bo’lgan mahalliy va
mineral o’g’itlardan, begona o’tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi
kurashda kimyoviy vositalardan samarali foydalanish tushuniladi.
Fanda shu narsa aniqlanganki, qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan ekinlar
hosilini 50 foizga ya’ni o’g’itlarni qo’llash evaziga olinadi.
Dehqonchilikda ishlatilayotgan o’g’itlarning samaradorligi, uni qo’llash
hisobiga olingan qo’shimcha hosil yoki sof daromad bilan belgilanadi. Ilmiy
tekshirish institutlari va ilg’or xo’jaliklarning tajribalarini ko’rsatishicha,
ishlatilgan 1 s o’g’it hisobiga quyidagicha qo’shimcha mahsulot olinar ekan ( s
hisobida):
donli ekinlar (don)
1-1,3
kartoshka
6-8
qand lavlagi
6,5-7
paxta
0,6-0,8
sabzavot va poliz
12-14
uzum
3-3,2
xashaki ildizmevalilar
6-8
ko’p yillik o’tlar
3,5-5
O’rtacha miqdorda ishlatilgan o’g’itlar hisobiga asosiy qishloq xo’jalik
ekinlaridan olinadigan qo’shimcha hosil miqdori quyidagi jadvalda berilgan.
Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan
bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir
gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg
K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin
azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan
samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar
hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning
o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha
yuqori iqtisodiy foyda olinadi.
54-jadval
Mineral o’g’itlarning ta’siri (M.P.Petuxov ma’lumoti)
Ekin turi
1 ga uchun qo’llanilgan, kg
1ga hisobiga olingan
qo’shimcha hosil
N
P2O5
K2O
Donli ekinlar (don)
30-45
40-50
40-50
5-8
G’o’za
80-120
80-120
-
6-10
Kartoshka
40-60
40-60
40-60
35-60
qand lavlagi
60-75
65-75
60-75
40-70
Beda (xashaki)
-
50-90
50-90
20-25
Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan
bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir
gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg
K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin
azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan
samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar
hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning
o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha
yuqori iqtisodiy foyda olinadi.
Keyingi vaqtlarda MDHga kiruvchi Respublikalarda mineral o’g’itlar ishlab
chiqarish 30-32 mln. tonnani (tarkibidagi oziq moddalarni 100 foizga
hisoblaganda), o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari esa 440-480 ming
tonnani tashkil etib, qishloq xo’jalik ekinlar hosildorligini ortishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatilmoqda. Shu bilan birgalikda, qishloq xo’jaligida 1,5 mlrd. tonnaga yaqin
organik o’g’itlar ham ishlatilmoqda.
Keyingi 10-15 yil ichida O’zbekistonda mineral o’g’itlardan foydalanish
(tarkibidagi oziq modda 100 foiz hisobida) -728,0 dan to 1407,0 ming tonnaga
yetib, boshqa ximiyalashtirish vositalaridan foydalanish xajmi ham ancha ortdi:
55- jadval
Rivojlangan davlatlarda o’g’it ishlab chiqarish va sotish
№
Davlatlar
O’git ishlab
chiqarish, mln.
tonna
Import
Eksport
1
Xitoy
30
7
2
AQSh
17
14
8
3
Hindiston
15
2
4
Kanada
13
11
5
Rossiya
12
10
6
Germaniya
4
7
Braziliya
3
Dunyo bo’yicha
142
56 jadval
Dunyoda mineral o’g’itlarni qo’llanilishi
O’g’itlar
Yillar
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
Azotli
19,1
14,9
31,8
24,4
44,4
33,8
60,8
45,6
70,4
51,3
77,2
55,8
78,4
57,0
81,6
59,8
Fosforli
15,8
12,3
21,1
16,2
25,6
19,5
31,7
23,8
33,5
24,4
36,1
26,1
30,7
22,3
32,6
23,9
Kaliyli
12,1
9,4
16,4
12,6
21,4
16,3
24,2
18,2
25,7
18,7
24,7
17,9
20,7
15,1
22,2
16,3
Jami
47,0
36,6
69,3
53,2
91,4
69,6
116,7
87,6
129,6
94,4
137,8
99,8
129,7
94,4
136,4
100,0
Eslatma: birinchi raqam – mln. tonna; ikkinchi raqam kg/ga
Hozirgi vaqtda Respublikamizda o’g’itlarning asosiy qismi (70 foizga yaqin)
paxtachilik xo’jaliklarida g’o’zani oziqlantirish uchun yetkazib berilmoqda.
Ko’pchilik paxtakor xo’jaliklar g’o’zaga o’g’itlarni katta miqdorda, har bir gektar
hisobiga azotni (250-350 kg), fosforni (180-200 kg) va kaliyni (100-120 kg)
ishlatmoqdalar. Biroq g’o’zaga beriladigan o’g’itlar harajati hamma vaqt ham
hosildorlikni ortishi hisobiga qoplanib ketmaydi. Shuningdek, tuproqlarni, yer osti
suvlarini va atrof-muhitni turli kimyoviy vositalar bilan ifloslanishi va ekologik
muhitni bo’zilishi kuzatiladi. Bu esa, qishloq xo’jaligi xodimlari oldida turgan eng
muxim ekologik muammolardan biri hisoblanadi.
O’g’itlar ishlab chiqarish va ularni qo’llashning hajmini hozirgi bozor
iqtisodiyoti sharoitida kamayib borayotganligi munosabati bilan ularni
samaradorligini oshirishda ayrim o’g’itlarni qo’llashning to’g’ri nisbatini tanlash
muhim ahamiyatga ega.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda
foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi.
Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy
oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda
o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m
olishga erishish mumkin.
Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar
yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan
texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda
har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi
kerak
O’rta Osiyo sharoitida g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning miqdorlari
va ularning o’zaro nisbatlarini o’rganish masalalari Ya.I.Chumakov,
QM.Semergey, I.I.Madraimov, G.I.Yarovenko, P.V.Protasov, B.P.Machigin,
M.A.Belousov, I.I.Niyezaliyev, J.Sattarov, Ye.I.Stolipin, T.S.Zokirov va
F.Q.Kodirxo’jayev ishlarida bayon etilgan. Ular tomonidan aniqlanishicha, bo’z
tuproqlarda g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning optimal miqdorlari, eskidan
paxta yetishtirilib kelingan yerlarda azot bo’yicha gektariga 120-180 kg, fosfor 60-
90 kg bo’lib, azotning fosforga bo’lgan nisbati 1:0,5 o’tloq tuproqlarda 1:0,7-1:0,8
hisoblanadi.
Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar
yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan
texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda
har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi
kerak.
57 jadval
Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi (s/ga) va qo’llaniladigan
azotli o’g’it miqdori (kg/ga) (2000 yil)
Davlatlar
Azotli o’g’it
miqdori, kg/ga
Ekin turi
Hosildorlik, s/ga
AQSh
57,9
Boshoqli don ekin
58,4
Kartoshka
427
Qand lavlagi
531
Kanada
34,1
Boshoqli don ekin
28,1
Kartoshka
287
Qand lavlagi
495
Germaniya
156
Boshoqli don ekin
64,5
Kartoshka
450
Qand lavlagi
617
Fransiya
126
Boshoqli don ekin
72,4
Kartoshka
396
Qand lavlagi
759
Xitoy
183
Boshoqli don ekin
47,9
Kartoshka
140
Qand lavlagi
245
Hindiston
67,4
Boshoqli don ekin
23,3
Kartoshka
184
Argentina
19,2
Boshoqli don ekin
34,5
Kartoshka
256
Rossiya
12,5
Boshoqli don ekin
15,9
Kartoshka
114
Qand lavlagi
187
58- jadval
Bedapoyadan keyin o’stiriladigan g’o’zaga azotli va fosforli
o’g’itlarni berishning eng samarali nisbatlari.
Bedadan
so’ngi yillar
Tipik bo’z
tuproq
Och tusli
tuproq
O’tloq
tuproq
Uchinchi
1:0,9
1:1-0,9
1:1,25
To’rtinchi
1:0,9-0,8
1:0,9-0,8
1:1-1,0
Beshinchi
1:0,8-0,7
1:0,9-0,8
1:1-0,9
Oltinchi
1:0,7
1:0,8-0,7
1:0,9-0,8
A.V.Peterburgskiy ko’rsatishicha, o’g’itlar samaradorligini oshirishda qora
tuproqli zonalarda donli ekinlar uchun ularni 1:0,9:0,7 nisbatda qo’llash kerak
Ushbu nisbat tuproq – iqlim sharoitiga va ekinlarning biologik xususiyatlariga
qarab turlicha bo’lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda o’g’it ishlab chiqarishning o’sishi, asosan, yuqori
konsentrasiyalangan va murakkab o’g’itlar hisobiga amalga oshirilmoqda.
Ularning o’g’it ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi hissasi 74 foizdan 88
foizga yetdi, o’g’itlar tarkibidagi oziq moddalarning o’rtacha miqdori 35 foizdan
40 foizga ortdi. Bu esa, o’g’itlarning fizik massasini kamaytirishga va ularni
tashish, saqlash hamda yerga solishga sarflanadigan mehnat hajmini va
ishlatiladigan vositalarini ancha tejashga imkon berdi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda
foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi.
Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy
oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda
o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m
olishga erishish mumkin.
Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar
yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan
texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda
har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi
kerak.
O’rta Osiyo Respublikalari sharoitida o’g’itlardan samarali foydalanish chora
tadbirlarini ishlab chiqish juda muhim ahamiyatga ega. Chunki bu sharoitda
ishlatilayotgan o’g’itlar ancha yuqori, dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko’p
qismi turli darajada sho’rlangan va eroziyaga uchragan, yer osti suvlari asosiy
ekinlar eqiladigan dalalarda juda yuza joylashgan.Shuning uchun ham bunday
yerlarda dehqonchilik qilganda har bir dalaning tuproq xususiyatlarini va
eqiladigan o’simlikning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ilmiy
asoslangan o’g’itlash tizimini tuzish kerak.
Malumki, fosforitlar konidagi Maroqani turiga mansub donador
fosforitlarning aniqlangan zahirasi taxminan 100 mln. tonnani tashkil etadi.
Umuman Respublikada aniqlangan zahiralar 300 mln. tonnaga yaqin. Ammo
Respublikada ammofos kabi o’g’itlar ishlab chiqarilishi talab darajasida emas.
Respublikada Qashqadaryo viloyatidagi Tubakat, Surxondaryo viloyatidagi
Xo’jayikon va boshqa konlardagi zahiralari juda ko’p yillarga yetishi mumkin.
Bulardan tezkorlik bilan foydalanilsa kaliyli o’g’itlarni narxi qishloq xo’jaligi
xarid qilish qobiliyatiga to’g’ri kelishi mumkin.
Hozirgi kunda O’zbekistonda 7 ta o’g’it ishlab chiqarish kimyo zavodi
(Chirchiq, Samarqand, Qo’qon, Navoiy) ishlab turibdi va ularda ammiakli selitra,
mochevina,
ammoniy
sulfat,
ammofos,
ammoniylashtirilgan
superfosfat,
superfosfat kabi mineral o’g’itlar ishlab chiqarilmoqda.
Olingan ma’lumotlarga ko’ra, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi
fermer xo’jaliklari bilan “O’zkimyosanoat” kompaniyasi tizimidagi korxonalar
o’rtasida jami 524 ming 910 tonna shu jumladan, 371 ming 730 tonna azotli, 100
ming 800 tonna fosforli va 52 ming 380 tonna kaliyli mineral o’g’itlar yetkazib
berish bo’yicha shartnoma tuzilib, 2015 yilning 1 yanvar holatiga olingan tezkor
ma’lumotlarga ko’ra, jami 496 ming 471 tonna mineral o’g’itlar (shartnomalarga
nisbatan 94,6 %), shu jumladan 379 ming 740 tonna azotli, 88 ming 260 tonna
fosforli va 28 ming 471 tonna kaliyli o’g’itlar yetkazib berilgan.
AGROKIMYO FANI VA FAN USLUBLARI
Agrokimyoviy kimyo yoki agrokimyo – o’simliklarni oziqlanishi to’g’risidagi
fan bo’lib, tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori,
hamda sifatli hosil yetishtirishda oziq moddalarning dehqonchilikdagi aylanishini
va o’g’itlardan samarali foydalanishni o’rganadi. Demak agrokimyo fani tabiatda
oziq elementlarini aylanishini, o’simliklar bilan munosabatini va qishloq xo’jalik
ekinlarini hosildorligini oshirishda tuproq bilan mineral o’g’itlarni o’zaro
bog’liqligini o’rganadi.
Agrokimyo fanining asosiy vazifasi - tuproq o’simlik tizimida oziq
elementlarining aylanishini va ularning balansini ya’ni tengligini o’rganishdir.
Dehqonchilikda oziq moddalarning aylanishiga insonlar faqatgina mineral va
mahalliy o’g’itlarni ishlatish yo’l bilan aralashadi.
Qishloq xo’jaligida o’g’itlarni qo’llashdan asosiy maqsad – bu dehqonchilik
qilinadigan yerlarda oziq elementlarini aylanishini tartibga solish va o’simliklarni
oziq moddalarga bo’lgan talabini to’lik qondirishdir.
Ma’lum tuproq – iqlim sharoitida mineral o’g’itlardan samarali foydalanishda
o’g’itlarning tuproq va o’simliklar bilan bog’liqligini o’rganish kerak.
Agrokimyo fanining asoschilaridan bo’lgan akademik D.N.Pryanishnikov
shunday deb yozgan edi "o’simlik, tuproq va o’g’itlar orasidagi o’zaro bog’liqlikni
o’rganish, hamma vaqt agrokimyogarlarni asosiy vazifasi bo’lib kelgan va shunday
bo’lib qoladi".
Agrokimyoni asosini tashkil etuvchi bu bog’liqlikni akademik
D.N.Pryanishnikov quyidagi uchburchak holida tasvirlaydi.(32-rasm)
Bunda tuproq ma’lum iqlim sharoitida hisobga olinadi va o’z navbtida u
o’simlikning oziqlanishi va rivojlanishiga ta’sir etadi.
O’simlikni, tuproq va o’g’itlar bilan o’zaro bog’liqligini ma’lum tuproq iqlim
sharoitida o’rganish natijasida o’simliklarni rivojlanishida va oziqlanishida
yetishmaydigan faktorlar aniqlanilab sifatli yuqori hosil yetishtirish usullari tavsiya
etiladi.
Agrokimyo biologiya va kimyo fani. Biologiya fani o’simlik o’sishi,
rivojlanishi, oziqa o’zlashtirishi uni metobolizimi, genetika va fiziologiyasiga
bog’langan holda o’rganadi.
Agrokimyo tuproq biologiyasi, tuproqda o’tadigan mineral va biologik
jarayonlar bilan bog’liq holda o’simliklarni oziqlanish sharoitini o’rganadi.
Agrokimyo mineral o’g’itlarni to’plash va saqlash jarayonida kechadigan
mikrobiologik va biokimyoviy jarayonlarni o’rganadi.
A
Osimlik
O’g’it
Tuproq
Tuproq
Iqlim
B
32-rasm.
A – Pryanishnikov uchburchagi
B – Mineyev V.G.
Agrokimyo kimyoviy fan chunki tuproq tarkibida bo’ladigan kimyoviy
jarayonlarni, o’simlik metabolizmi jarayonidagi kimyoviy reaksiyalarni hamda
o’g’itlarni ishlab chiqarish davridagi reaksiyalarni o’rganadi.
Agrokimyoning markaziy masalasi o’simlikning oziqlanish va shu jarayon
bilan bog’liq bo’lgan tuproq, o’simlik va o’g’it o’rtasida o’tadigan jarayonlar va
o’zgarishlarni o’rgangan holda o’simlikni kerakli miqdorda to’g’ri shaklda va eng
kulay vaqtda oziqa moddalar bilan ta’minlash.
Asosiy vazifalardan biri oziqlanish jarayonida ekologik muvozanatni saqlash,
sifatli, iqtisodiy, samarali mahsulot yetkazish.
Mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida dehqonchilikda yangi oziq elementlari
aylanishiga kiritiladi, organik va o’simlik qoldiqlarining chirishi natijasida paydo
bo’lgan moddalarni daladan asosiy va qo’shimcha hosil bilan chiqib ketgan bir
qism elementlar o’rni to’ldiriladi. Natijada ekinlar hosili bilan, shamol va suv
eroziyasi, sho’rlanishi, gaz holida atmosferaga ketadigan oziq elementlar miqdorini
saqlab qolish bilan bir vaqtda, tuproq unumdorligini oshirish mumkin bo’ladi.
Demak, agrokimyoda o’rganiladigan uchta asosiy manba - o’simlik tuproq va
o’g’itlar bo’lib, ular doimiy ravishda o’zaro aloqada va bir-biriga ta’sir etib turadi.
Shuning uchun ham o’simliklarni oziqlanishini, o’simlik tuproq va o’g’it
orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish agrokimyoning nazariy tashkil etadi. Ushbu
O’simlik
O’g’it
asoslarni bilish dehqonchilikda o’g’itlarni qo’llashga doir amaliy masalalarni
ijobiy hal qilishga imkon beradi va bu masalalarni agrokimyo ishlab chiqadi.
Qishloq xo’jaligida o’g’itlarning eng samarali miqdori, shakllari va nisbatlarini,
ularni turli xil tuproq zonalarida har xil ekinlarga qo’llashning optimal muddatlari
va usullari, o’g’itlarni qo’llashni yerlarga ishlov berish, almashlab ekish, sug’orish
va boshqa agrotexnikaviy tadbirlar bilan birgalikda olib borish ana shunday muhim
masalalar jumlasiga kiradi.
O’simliklarning oziqlanishini o’rganishda agrokimyo fani o’simliklar
fiziologiyasi va bioximiyasi bilan chambarchas bog’liq. Dehqonchilikda
ishlatilayotgan o’g’itlarning tuproqda o’zgarishi tuproq turiga, mexanikaviy
tarkibiga, asoslar bilan to’yinish darajasiga, eritma reaksiyasiga,
mikrororganizmlarni aktivligiga bog’liq bo’lib, u kimyoviy va mikrobiologik
jarayonlar tasirida bo’ladi shuning uchun ham agrokimyo fani tuproqshunosliq
kimyo, biologiya va mikrobiologiyaga asoslanadi.
Agrokimyo fanining boshqa fanlar bilan aloqasi
I
Agrokimyo
II
Agrofizika
III
Agrobotanika
O’simlik
1.O’simliklar
fiziologiyasi
2. O’simlikshunoslik
O’simlik
lar kimyosi
(moddalar
almashinuvi)
O’simlikda
gi fizikaviy
jarayonlar
Ko’payish
fiziologiyasi va
formalar kelib
chiqishi
Atrof muhit
3. Tuproqshunoslik
4. Meliorsiya
5. Meteorologiya
Tuproq
va atmosfera
kimyosi
Tuproq
fizikasi,
atmosferadagi
fizikaviy
xodisalar
Tuproqning
morfologik
belgilari, kelib
chiqishi va
mikrobiologik
faolligi
Agrotexnik tadbirlar
6. Dehqonchilik
Tuproqn
i kimyoviy
Tuproqni
fizikaviy
O’simlikka
ta’sir ko’rsatish
7. Mikrobiologiya
8. Qishloq xo’jalik
mexanizasiyasi
9.
Menejment
va
iqtisodiyot
tarkibiga
ta’sir
ko’rsatish
(o’g’itlar
to’g’risidagi
ta’limot)
xossalariga ta’sir
ko’rsatish
(tuproqqa ishlov
berish
to’g’risida
ta’limot)
(agrotexnik
tadbirlar,
parvarishlash va
seleksiya)
O’simlik navini va biologiyasini bilishda o’simlikshunosliq o’g’itlarni yerga
solish usullarini tanlash, almashlab ekish dalasidagi tasipHi o’rganishda –
dehqonchilik, o’simlik zararkunanda va kasalliklariga qarshi kimyoviy vositalarni
qo’llashda o’simliklarni himoya qilish, qo’llanilgan o’g’itlarni iqtisodiy
samaradorligini aniqlashda qishloq xo’jaligini tashkil etish va iqtisodi fanlari bilan
bog’liq bo’ladi.
Agrokimyoda nazariy va amaliy masalalarni o’rganishda, o’z oldiga qo’ygan
maqsadlarni hal etish jarayonida tekshirishning turli xil usullaridan foydalaniladi:
1) laboratoriya usuli – o’simlik tuproq, mahaliy va mineral o’g’itlarni
kimyoviy va fizik-kimyoviy analiz qilish:
2) fiziologik yoki vegetasion, yani suniy sharoitda vegetasion uylarda,
issiqxonalarda (teplisalarda), maxsus idishlarda o’simliklar bilan o’tkaziladigan
tajribalar:
3) dala tajribalari-turli tuproq-iqlim sharoitiga ega bo’lgan zonalarda
o’g’itlar bilan tajriba o’tkazish:
4) ishlab-chiqarish tajribasi dala tajribalarida olingan natijalarni iqtisodiy
samaradorligini aniqlash uchun jamoa va fermer xo’jaliklarda tajriba qo’yish.
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, oxirgi uchta tekshirish usuli
biologic usul hisoblanadi. Shuning uchun ham agrokimyo biologik fanlar
jumlasiga kiradi. Agrokimyoning qishloq xo’jaligi amaliyotiga tadbig’i, asosan,
sanoatda ishlab chiqarilayotgan va mahalliy o’g’itlardan samarali foydalanish
chora tadbirlarini joriy etish yo’li bilan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respubikasining iqtisodiy moddiy negizini mustahkamlashda
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirishga, uni keng ko’laMga
kimyolashtirishga qaratilgan yo’l, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida agrokimyo
yutuqlarini amalda yanada ko’proq joriy qilishga cheksiz imkoniyatlar yaratadi.
Hozirgi kunda O’zbekistonda va Samarqand viloyatida tuproq
unumdorligining pasayib ketishi va berilgan o’g’itlardan foydalanmaslikning
bir necha sabablari mavjud:
1. Tuproqdan o’simliklar tomonidan olib chiqib ketilgan oziqa elementlarini
qaytarish azotda 60 – 70 %, fosforda 40 – 50 % va kaliyli deyarli qaytarilmayapti.
Boshqa elementlar, masalan, tuproqlarimizga yetishmaydigan rux, marganes, bor,
molebden va boshqa mikroelementlar umuman qaytarilmayapti.
2. Obyektiv va subyektiv sabablarga ko’ra tuproqqa organik o’g’itlar juda
kam berilishi sababli gumus miqdori kamayib borayapti va mineral o’g’itlar
tarkibidan o’simliklarning oziqa elementlarini o’zlashtirish koeffisiyenti kamayib
ketmoqda.
3. Ishlab chiqarilayotgan fosforli o’g’itlar tarkibiy jihatdan ammafosga
qaraganda sifatsiz va ulardan o’simliklar kam foydalanadi.
4. Azotli o’g’itlarni asosan g’allaga yuza sepilishi natijasida azotning ko’p
qismi yuvilishi va havoga uchib ketishi natijasida samaradorligi pasayib ketmoqda.
5. O’g’itlarni qo’llashda tuproq tarkibidagi oziqa elementlar miqdori inobatga
olinmasligi natijasida o’g’itlarni samaradorligi pasayib ketmoqda (Agrokimyo
laboratoriyalari faoliyat ko’rsatmayapti).
6. Yangi avlod mineral o’g’itlar NKFU, AFU o’rganilmasdan, sinovdan
o’tkazilmay ishlab chiqarishga joriy etilmoqda. O’g’it sifati nazoratdan chetda
qolyapti.
AGROKIMYO FANINI RIVOJLANTIRISH TARIXI
Ko’p asrlar davomida dehqonchilikning asosiy masalalaridan biri – bu
o’simliklarni oziqlanishi bo’lib keldi. Qadimdan insonlar uchun o’simliklarni
yaxshi rivojlanishi uchun go’ng va boshqa chiqindilar kerakligi malum bo’lgan.
Lekin, o’simliklar nima bilan oziqlanadi degan savolga javob faqatgina o’tgan
asrning o’rtalarida topildi.
