AGROKIMYONING EKOLOGIK MUAMMOLARI Reja 1.Azotli o’g’itlarning ekologik roli. 2.Fosforli o’g’itlarning ekologik roli. 3.Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. 4. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va o’simliklarni og’ir metallardan muxofaza qilish. Kalit so’zlar: o’g’itlar qo’llash va ekologiya, agrokimyoning ekologik muammolari, azotli o’g’itlarning ekologik roli, fosforli o’g’itlarning ekologik roli, kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. Inson hayoti, uning sog’ligi, ish qobiliyati atrofdagi tabiatning holatiga ko’p tomonlama bog’liqdir. Atrof-muhitning asrlardan buyon insonga ko’rsatib kelgan salbiy ta’siri tabiiy ofatlar yoki epidermiya bilan bog’liq edi. Inson bu omillarning ko’pchiligi bilan kurashish usullarini masalan, yuqumli kasalliklarga qarshi ko’rashish usullarini o’rganib oldi. Ta’kidlash lozimki, fan-texnika revolyusiyasi bilan bog’liq bo’lgan kimyoviy ishlab chiqishning o’sishi atrof-muhitga zararli ta’sir ko’rsatmoqda: ichimlik suvlar ifloslanmoqda, dunyo okeanlari, yer atmosferasi zaharlanmoqda, yening yashil maysa qatlami bo’zilmoqda, tuproq unumdorligi, mikroflorasi va faunasi yo’q qilinmoqda, ekin dalalaridagi chuvalchanglar deyarli yo’qotildi. Umuman olganda, tabiatning noyob boyligi bo’lgan o’simlik va hayvonot olami xavf ostida qolmoqda. Natijada butun olam mohiyati bilan energetik va sosial krizisga teng bo’lgan ekologik krizisga yuz tutmoqda. Birinchi marta 1930 yilda, Belgiyada, havoning ifloslanishi natijasida ommaviy kasallanish qayd etilgan bo’lsa, 1952 yilda Londonda ushbu kasallik tufayli 4000 kishi vafot etdi. Atmosfera havosida changlar, uglevodlarning fotokimyoviy reaksiya mahsulotlari, azot oqsillarning bo’lishi, nafas olish organlari kasalliklarining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu o’rinda, surunkali bronxit kasalligidan o’lim har o’n ikki yilda ikki marta ortayotganligini ta’kidlash kifoya. Xalqaro sog’liqni saqlash tashkilotlarining ma’lumotiga ko’ra, har to’rtta rak kasalligining uchtasi atrof-muhitni ifloslanishi bilan bog’liq. Atrof-muhitning ifloslanishi hayotga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi: yirik shaharlarda quyoshli kunlar soni kamayadi va o’simliklar nobud bo’ladi. Ifloslanishning eng katta xavfi shundaki, atrof-muhitdagi kimyoviy mutagenlarning ko’payishi natijasida inson organizmida xavfli mutasiyalarning paydo bo’lishi mumkinligidadir. Buning natijasida aqliy va jismoniy taraqqiy etmagan chaqaloqlar tug’ilishi ko’payadi va yangi oilalarda chaqaloq umuman tug’ilmaydi. Ob-havo bo’yicha Xalqaro konferensiyaning bergan ma’lumotlariga ko’ra, uglerod (II) oksidi miqdorining ortishi yer shari haroratini 1,5-30S ga oishirish mumkin. Yer sirtining bunday isishi, qutblardagi muzliklarning beto’xtov erishiga va dunyo okeanlari suv balandligi 4-8 m ga ko’tarilishiga olib kelib, quruqlikni butunlay suv bosishiga olib kelishi mumkin. Yoki, ikkinchi bir dahshat stratosferadagi azon himoya qavatining bo’zilishi bilan bog’liq bo’lib, stratosferadagi azon o’g’itlardan ajralib chiqadigan moddalarning oksidlanishiga sarf bo’ladi. Mutaxasislarning ma’lumotlariga ko’ra, Yerni quyosh reaksiyasidan himoya qilib to’rgan azon (balandligiga ko’ra 15%) himoya qavatining bo’zilishi, barcha tirik organizmlarni radiasion o’limga mahqum etishi mumkin. Shu o’rinda V.A SolouxiNning quyidagi so’zlarini keltirish o’rinlidir: «Agar qandaydir «koinot diversantlarini» Yer yuzini toshga aylantirish maqsadida, barcha jonzotni qirib tashlash uchun yuborilganda ham ular bizchalik ya’ni yer yuzida yashovchi va uni o’ziga do’st deb hisoblayotganlarchalik makkorona va aqlli harakat qilisha olmas edi»». Atmosferadagi ifloslik miqdorining ortishi qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishiga, o’simliklarning sifati va o’sishiga, chorva mahsulotlari va sonining kamayishiga olib kelmoqda. Hozirgi kunda qishloq xo’jaligida erishilgan muvaffaqiyatlar ko’p jihatdan o’g’it ishlatish, undan foydalanish va qo’llash usullari bilan bog’liqdir. Chunki Birlashgan Millatlar tashkilotining ma’lumotiga ko’ra jaxon qishloq xo’jaligidan olinayotgan hosilning o’rtacha 50%i mineral o’g’itlar zimmasiga to’g’ri kelmoqda. Shu sababli ham kishi boshiga bir yilda o’rtacha 9 kg azot, 9 kg fosfor va 9 kg kaliy o’g’iti ishlatish kerak deb hisoblansa, u holda mineral o’g’it ishlab chiqarishni ikki barobar ko’paytirish kerak bo’ladi. Agar gektariga solinadigan mineral NPK o’g’itlarning o’rtacha 100 kg/ga deb olsak unda hozir mavjud ekin maydonlarini o’g’itlash uchun har yili 150 mln.t. o’g’it ishlab chiqish kerak bo’ladi. V.A.Kovda hisoblashlariga ko’ra, XXI asrning boshlarida, o’rtacha 300-400 mln.t. o’g’it ishlab chiqarish bilan davr talabini qondira olish mumkin yoki hozirda ishlab chiqilayotgan o’g’itlarga nisbatan ishlab chiqarish salmog’ini 5-6 marta ko’paytirish lozim bo’ladi. Shuni nazarda tutish kerakki, qishloq xo’jaligini kimyolashtirish faqat mineral o’g’itlardan to’g’ri va samarali foydalanilgandagina ijobiy natija berishi mumkin. Bu sohada agrokimyogarlar doimo izlanishlari, o’g’itlarning yangi turlarini yaratish, ulardan foydalanishning eng maqbul muddatlari va normalarini belgilash bo’yicha ish olib borishlari zarur va shart. Aks holda kimyo mahsulotlari hosildorligining pasayishiga, sifatining bo’zilishiga, atrof-muhit, tuproq va suv havzalarining ifloslanishiga xizmat qiladi. Azot tanqisligi oqsil, ferment, xlorofill moddalar sintezini susuaytiradi, uglevodlar sintezi esa xlorofilsiz amalga oshmaydi. Azot, uning paydo bo’layotgan hujayralar uchun muhim bo’lib, o’simliklarning o’sib rivojlanishi va eng muhimi hosil tugish davrida juda zarur elementdir. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun 150-350, hatto 400 kg gacha sof holatdagi azot talb etiladi. Lekin o’g’itlardan to’g’ri, isrofsiz foydalanish uchun tuproq unumdorligi, ya’ni tuproqlardagi azot zahirasi, o’simliklarning azotga bo’lgan talabchanligini hisobga olish va hosilning pishib yetilish davrida vegetativ organlardagi azotning generativ organlari tomon o’tishini (bunda azotning yetishtirilgan hosil bilan tuproqlardan chiqib ketishini) hisobga olish lozim. Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40- 50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, tuproq tarkibidagi azot miqdori va o’simliklar tomonidan olib chiqib ketiladigan azot miqdorini aniq bilib, ekilgan ekin extiyojiga qarab tuproq o’g’itlansa, birinchidan, sifatli (nitratsiz) hosil yetishtiriladi, ikkinchidan, atrof-muhit (azot va azot birikmalari bilan) ortiqcha ifloslanmaydi. Tuproq tarkibidagi ortiqcha azot asosan, nitratlar shaklida bo’lib, bu birikma tezlikda suv bilan yuvilib yoki gaz holatiga o’tib atmosferaga chiqib ketadi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. . Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. V.A.Kovda ma’lumotlariga ko’ra, biosferada har yili 9 mln.t. azot ortiqcha to’planadi. Biosferada azot balansi. Azotli birikmalarning hosil bo’lish manbai mln. tonna Sarflanishi mln. tonna Tuproqdagi biologik fiksasiya 30 denitrifikasiya 43 Dukkakli o’simliklar 14 dengizda 40 Dengiz fiksasiyasi 10 yotqiziqlarda 0,2 Sanoatdagi fiksasiya 30 yo’qolish (hammasi b.) 83,2 Atmosfera havosidagi fiksasiyasi 7,6 qolgani (hammasi b.) 8,6 Boshqa yo’llar bilan hos.bo’l. 0,2 - Azotning to’planishi 91,8 - Nazarda tutish kerakki, mineral o’g’itlar miqdorini uzluksiz oshirish bilan hosilni oshirib bo’lmaydi. Ortiqcha berilgan o’g’itlar atrof-muhitning ifloslanishi va ichimlik suv manbalarida nitrat miqdorining keskin oshib ketishiga sabab bo’ladi. Suv manbalarida nitrat miqdorining 40-45 mg/l ga yetishi kishilarda turli xil kasalliklarning kelib chiqishi va suvdagi jonivorlarning zaharlanishiga olib keladi. Nitratlar zaharli bo’lmasada, ular ichakka o’tgandan keyin ichak bakteriyalari ta’sirida nitritlarga aylanib, qondagi gemoglobin bilan birikib, uni metgemoglobinga aylantiradi. Metgemoglobin esa qoNning organizmini kislorod bilan ta’minlash faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va zaxarlaydi. Ammiakli formadagi azotli o’g’itlar atrof-muhitni ifloslantirib, suvdagi miqdori 0,02 mg/l bo’lganda, o’ta zaharli hisoblanadi. Atrof-muhitni ammiakli shakldagi azotli birikmalar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbalar parrandachilik chorvachilik fermalari va shahar chiqitlaridir. Bu chiqitlarda tarqalayotgan nitrat (NO3) miqdori tuproqda 380-400 kg/ga, ammiak (NH3), miqdori esa 2000-2300 kg/ga qadar yetishi mumkin. Faqat yomg’ir suvlari bilan 13-15 kg/ga gacha azot tuproqqa tushmoqda. Azot muammosini hal etishning eng asosiy yo’llaridan biri, tuproqda biologik azotni ko’paytirish bo’lib, yomg’ir chuvalchanglari, azot to’plovchi mikroorganizmlar va dukkakli o’simliklardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. G.Z.Kuk va R.Vilyams ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar yepHi organik azot bilan to’la ta’minlash uchun 2500 bosh tovuq yoki 250 bosh kurka yoki 25 bosh cho’chqa yoki 2-3 bosh sigirdan yil davomida chiqqan chiqitlarni solish yetarlidir. Fosforli o’g’itlar havo va tuproqdan olingan anorganik moddalardan aminokislota, oqsil, yog’, kraxmal, shakar va boshqa bir qator mahsulotlarni sintez qilishda ishtirok etadi. O’simliklar o’sib rivojlanishini bir me’yorda bo’lishini ta’minlaydi, hosildorlikni oshirida va uning sifatini yaxshilaydi. Ayni paytda fosfor muammosi ham yuzaga kelmoqda, uning tabiiy zahiralari kundan kunga kamayib tugab bormoqda. Ma’lumki, tuproqqa beriladigan NPK ning miqdoriy nisbati bo’zilsa qishloq xo’jalik mahsulotlarida qayta tiklangan azot miqdori orta borib, uning kuchi zahar darajasigacha yetishi mumkin. Suvda biomassasining ko’payishi kislorodning kamayishiga olib keladi, anaerob jarayon kuchayadi. Natijada oltingugurt, ammiak kabi bir qator kimyoviy element va moddalar to’planadiki, oqibatda baliq va boshqa suvda yashovchi jonivorlar yashash sharoiti og’irlashadi. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi yana bir manba detergentlar bo’lib, ular orqali har yili atrof-muhitga chiquvchi fosfor 46% ni tashkil etadi. Detergentlar neft distillyasiyasining maxsuloti bo’lib, tozalash inshootlari orqali osongina o’tib, suv va tuproqlarni ifloslantiradi, ular fermentlar ta’sirida parchalanmaydi. Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli Kaliyli o’g’itlar azot va fosforli o’g’itlar ishlab chiqarish hajmidan kam bo’lib, 12 mln. t. ni tashkil etadi. Bu o’g’it o’simlik organizmida muxim xayotiy jarayonlarni bajaradi. Masalan, hujayraning suv faoliyatini tartibga solishga, uglevodlarning barglardan boshqa organlarga oqib o’tishiga, fotosintez jarayonining bir maroMga borishiga olib keladi. O’simlik tarkibidagi kaliy miqdori 0,01% dan 2-3% bo’lib, bu o’g’itni tuproqqa berishda tuproqdagi harakatchan kaliy miqdorini qat’iy hisobga olish kerak bo’ladi. Chunki 1 kg tuproq tarkibida 400 mg dan ortiq kaliy bo’lsa, ayni tuproqqa yillik normadagi kaliy miqdorining 20-40% ni berish lozim. Sho’rlangan yoki sho’rlanishga moyil tuproqlarga kaliyli o’g’itni sulfatli tuzlari shaklida berish maqsadga muvofiq. Agarda u KCl holida berilsa, xlor ionlari tuproqda yanada ko’payib ketishi va ekinlarning zaharlanishiga olib keladi. Kaliyli o’g’itlarni agrokimyoviy xaritanomalarga rioya qilmasdan tuproqqa berish, hosilning pishib yetilishini kechiktiradi, sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, atrof-muhit, tuproq, suv va suv xavzalarining ifloslanishiga sabab bo’ladi. Salbiy ta’sirning oldini olish: -o’g’itlarni saqlashda omborxonalarni suv xavzalari va aholi punktlaridan uzoqroqda qurish; -tashish va qo’llash qoidalariga rioya qilish; -mineral o’g’itlarning yillik normasini belgilashda tabiiy geografik sharoit, tuproq unumdorligi va rejalashtirilgan hosilni hisobga olish; -yer osti sizot suvlar satxini xisobga olish. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish manbalarini asosan, metall ishlab chiqarish sanoati chiqindilari, turli yoqilg’ilarning yonish maxsulotlari, avtomobil dudlari va chiqindi gazlar, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan ximikatlar va boshqalar tashkil etadi. Og’ir metallarga qo’rg’oshin, vanadiy, xrom, marganes, kobalt, nikel, mis, rux, vismut, molibden, surma, kadmiy, temir va boshqalar kiradi. Atrof-muhit uchun xavflilariga simob, qo’rg’oshin, kadmiy, mishyaq selen, ftor kirsa, ular ichida o’ta xavflilari simob, qo’rg’oshin va kadmiy hisoblanadi. Ko’mir, neft, gaz va boshqa bir qator yoqilg’ilardan foydalanish shu darajada oshib ketganki, atrof-muhitni metall ishlab chiqarish sanoatiga nisbatan bir necha bor ortiq ifloslantirmoqda. Avtomobil dudlari va tashlandiq gazlari orqali tuproqqa xar yili 200-250 ming t. qo’rg’oshin tushadi. Shuningdek, og’ir metallar biosidlar va mineral o’g’itlar bilan ham tuproqqa tushadi. Og’ir metallar tuproqdan o’simlikka, o’simlikdan esa hayvon organizmiga o’tadi va tirik organizmga zararli ta’sir ko’rsatadi. Simob – eng xavfli kimyoviy element bo’lib, uning metil simob birikmasi tabiatdagi anorganik birikmalarning anaerob sharoitda, organik moddalar bilan ta’sirlashishi natijasida hosil bo’ladi. Metilsimob o’ta xavfli zaxarli modda bo’lib, suv, tuproq, o’simlik va boshqa oziqlanish zanjirlari orqali inson organizmiga tushishi mumkin. Odam organizmiga o’tgan simob buyraq jigar, hatto miyaga juda katta ta’sir etib, asab kasalligini keltirib chiqarishi yoki o’limga olib kelishi mumkin. Qo’rg’oshin – yem-xashak tarkibidagi 100 mg/kg qo’rg’oshin xayvonlarni o’limga olib kelishi mumkin. Tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin birikmalarining organizmda saqlanish davomiyligi, metilsimob birikmasiga qaraganda uzoq bo’lib, u o’z ta’sir kuchini bir necha yillargacha saqlab tura olishi mumkin. Avtomashinalarning detonasiyasini kamaytirish uchun benzinga qo’shiladigan tetraetil qo’rg’oshin o’ta zaxarli qo’rg’oshin birikmasi bo’lib, bu kabi benzinning 1 l yonganda, havoga 200-400 mg gacha qo’rg’oshin ajralib chiqadi. Tuproqda qo’rg’oshinning ko’payishi mikroorga-nizmlarning kamayishiga olib keladi. Masalan, tuproqqa 0,1-0,5% qo’rg’oshin qo’shilganda bakteriyalar koloniyasining rivojlanishi 50-75% gacha kamayadi. Katta yo’l yoqalarida yetishtiriladigan sabzavot ekinlari tarkibida qo’rg’oshin miqdori normal sharoitda yetishtirilgan sabzavotnikiga qaraganda 5-10 marta ko’p bo’ladi. Har soatda, o’rta hisobda 2000 dan ko’p avtomashina o’tadigan magistral yo’l yoqasidagi tuproq tarkibida qo’rg’oshin 7000 mg/kg gacha yetgan. Shu sababli ham ekin maydoni avtomashinalar serqatnov yo’llardan 300 metr uzoqlikda bo’lib, oraliq masofaning ixotalashtirilishi maqsadga muvofiqdir. Mishyak – tuproqqa, ko’mir kuli, metallurgiya va mineral o’g’itlar sanoati chiqindilari orqali tushadi. Juda zaxarli, ayni element bilan zaxarlangan tuproqlarda yomg’ir chuvalchangi butunlay yo’qolib ketadi.