AGROMETEOROLOGIK OB’EKTLARDA KUZATISHLAR, ULARDAN QISHLOQ XO‘JALIGI ISHLAB CHIQARISHI VA ILMIY-TADQIQOT ISHLARIDA FOYDALANISH Agrometeorologik kuzatishlar deb o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanish fazalari va hosilining shakllanishini ob-havoning holatiga, meteorologik kattaliklar (havo harorati, namligi, atmosfera yog‘inlari va boshqalarning) o‘zgarishiga hamda tuproq namligiga bog‘lagan holda olib boriladigan kuzatishlar majmuiga aytiladi. Agrometeorologik kuzatishlarning asosiy tamoyili-muvoziyligi (paralelligi) bo‘lib, unda agrometeorologik omillarning o‘zgarishi va holatini kuzatish bilan barobar qishloq xo‘jalik ob’ektlarining (o‘simlik, hayvonlar va boshqalar) holatini hamda unumdorlik elementlarining shakllanishidan tortib to so‘nggi mahsulot - hosilni yig‘ishtirib olishga qadar kuzatish olib borilishi shartdir. Bunday parallel kuzatishlar natijasida ob-havo sharoitlarining ekinlarning o‘sishi va rivojlanishiga, zararkunandalar va kasalliklarning tarqalishiga, shuningdek qishloq xo‘jalik ishlarini o‘tkazish va boshqalar ta’sirini miqdoriy jihatdan ilmiy baholash mumkin. Natijalari agrometeorologik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladi. Agrometeorologik kuzatishlar o‘tkazishning standart shakli faqat yagona «Raxnamo» bo‘yicha bayon etilgan uslubga, muddatga va tartibga qa’tiyatlik bilan rioya qilinadi. SHuning uchun «Raxnamo» bilan tanishib chiqamiz 13.1. Agrometeorologik kuzatishlarni o‘tkazishga jalb qilingan agro va gidrometeorologik stansiya hamda postlarning asosiy vazifalari 1 Eng avval agrometeorologik kuzatishlar, agrometeorologik stansiya va post deganda nima tushuniladi, shu haqida qisqacha ma’lumot bilan tanishib chiqamiz. Agrometeorologik kuzatishlarni yanada soddaroq tushuntirsak, bunda bir tomondan ma’lum joyda va vaqtda meteorologik kattaliklar miqdorlari (havo va tuproq harorati, atmosfera yog‘inlari va boshqalar) ni kuzatish olib borilsa, ayni shu vaqtda o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi, hosilining shakllanishini ham kuzatish olib borish va barcha belgilab qo‘yilgan qoida asosida maxsus kitobchaga yozish kabi ishlar majmui tushuniladi. Agrometeorologik stansiya - bu regionda, mintaqada, muayyan hududda etishtirilayotgan qishloq xo‘jalik ekinlarining agrometeorologik sharoitlarini o‘rganuvchi, doimiy (standart) meteorologik va agrometeorologik kuzatuv va o‘lchashlarni amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan stansiya. To‘plangan kuzatuv materiallari asosida ixtisoslashtirilgan maxsus xos raqamlar (kod) tuzib Gidrometeorologiya xizmati markaziga telegrammalar asosida ma’lumotlar yuboradi, O‘zgidromet yoki GMITI ning maxsus dasturi bo‘yicha tadqiqiy ishlarni bajaradi, tezkor muhim agrometeorologik axborotnomalar bilan zaruriy ma’lumot tayyorlash xizmatini ta’minlaydi. Demak, agrometeorologik stansiya bu majmuiy muassasa hisoblanib, uning tarkibida meteorologik stansiya va o‘zining maxsus xo‘jaliklarida agrometeorologik kuzatish olib boruvchi uchastkalari mavjud. SHuni alohida ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, mustaqil meteorologik stansiyalarga biriktirilgan xo‘jaliklarda ham kuzatishlar o‘tkaziladi. Meteorologik stansiya. Bu ma’lum talablarga javob beradigan maydonchada joylashgan, kuzatishlar olib boradigan muassasa. Meteorologik stansiya ma’lumotlari ob-havo holatini bilishda va yaqin kunlar uchun ob-havo bashoratini tuzishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Meteorologik stansiya uch toifaga bo‘linadi. I toifali meteorologik stansiya vazifalariga kuzatishlarni o‘tkazish va ishlab chiqishdan tashqari, unga biriktirilgan II va III toifali meteorologik stansiya va postlar ishiga texnik rahbarlik qilish va manfaatdor tashkilotlar, korxonalar, muassasalarga meteorologik sharoitlar haqidagi ma’lumotlar, shuningdek iqlim materiallari bilan xizmat ko‘rsatish kiradi. SHuning uchun meteorologik stansiya 2 va uni tasavvur etish uchun quyidagi fotolavhani keltiramiz (13.1-rasm). Agrometeorologik post - bu qisqartirilgan dastur asosida meteorologik va agrometeorologik kuzatuv ishlarni olib boruvchi ixtisoslashtirilgan muassasa. Agro va gidrometeorologik stansiyalarning uslubiy raxnamosida agrometeorologik postlarda havo harorati, yog‘inlar va atmosfera hodisalari, qishloq xo‘jalik dalalarida fenologik kuzatishlar olib boriladi, ayrim hollarda tuproqning muzlashi va erishi, namligi va harorati aniqlanadi. Agrometeorologik postlarda kuzatilgan materiallardan xo‘jalik ishlarini rejalashda, agrotexnik tadbirlar muddatlarini o‘tkazishga aniqlik kiritishda foydalaniladi. Agrometeorologik post qanday ko‘rinishga ega ekanligini tasavvur etish uchun quyidagi 13.2-rasmda agrometeorologik postning tasviri keltirildi. O‘zgidrometning tarmoqlarida agrometeorologik kuzatishlarni muntazam o‘tkazishga quyidagi stansiya va postlar jalb etilgan: - barcha agromete-orologik stansiyalar; - qishloq xo‘jalik rayonlarida: - meteorologik; - gidrologik; - aerologik stansiyalar va alohida ixtisoslashtirilgan stansiyalar; - qishloq xo‘jalik rayonlarining boshqarmalariga tegishli agrometeorologik postlar; - qishloq xo‘jalik rayonlarida joylashgan meteorologik toifadagi postlar. Agrometeorologik kuzatishga jalb etilgan stansiya, postlar ro‘yxatini va kuzatish ishlarining hajmini O‘zgidromet belgilaydi. Agro va gidrometstansiya, postlarning asosiy vazifalari quyidagilar: a) kuzatuvchi faqat o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan jabhani, hodisani kuzatishi, o‘lchashi va yozishi shart; b) gidrometstansiya va postlar joylashgan hududlarda kuzatishlar o‘tkazish; 3 13.1-расм. «Тошкент обсерваторияси» метеорологик станциясининг умумий кўриниши (Ҳ.Р. Қутлимуратов фотолавҳаси) v) kuzatish natijalarining birlamchi ma’lumotlarini ishlab chiqish; g) belgilangan vaqtda agrometeorologik axborotlarni tuzish va tegishli tashkilot, xo‘jaliklarga etkazish. SHuning bilan bir qatorda agro- va gidrometeostansiya, postlar vazifa - reja bo‘yicha muntazam agrometeorologik ta’minot xizmatlarini o‘tashlari kerak. Oxirgi bosqichda kuzatuv natijalarini O‘zgidrometning arxiviga topshiriladi. O‘zgidromet kuzatishni o‘tkazmaslikka yo‘l qo‘ymaydi, o‘lchashlar uchun faqat soz asboblar ishlatiladi. Kuzatuvchi faqat o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini va o‘lchaganini yozadi. Begona odamlarning ko‘rganlarini, so‘zlarini hisob-kitob ma’lumotlarini yozishga ruxsat etilmaydi. Istisno tariqasida xo‘jaliklardagi agronom, brigada yoki fermer boshlig‘i va ma’sul xodimlarning ma’lumotlaridagi ekinlarning zarar ko‘rganini, o‘tkazilgan agrotexnik tadbirlarni yozishi mumkin. Bunday hollarda dala kuzatuv kitobiga axborotni qaysi manbadan olganligi yozib qo‘yilishi kerak. 13.2. Meteorologik stansiya va agrometeorologik postlardagi maydonchalar joylashuvi va ob-havoni kuzatish muddatlari, tartibi Meteorologik va agrometeorologik post maydonlari 5x6 m o‘lchamli to‘g‘ri burchak shakldagi joyni, standart meteorologik stansiya kvadrat shaklida 26x26 m er sathini o‘z ichiga oladi va atroflari temir to‘r bilan o‘ralgan bo‘ladi. Stansiyada to‘liq dastur bo‘yicha kuzatish olib borilmasa, masalan tuproq harorati turli chuqurliklarda o‘lchanmasa, maydoncha o‘lchami 20x16 m gacha kamaytirilishga ruxsat beriladi. BMT qoshidagi Jahon Meteorologiya Tashkiloti (JMT) ning tavsiyasiga muvofiq dunyo mamlakatlarida, shular qatorida O‘zbekistonda barcha meteorologik budkacha ichidagi termometrlar rezervuarlari er sirtidan 2 m balandlikda o‘rnatilgan. Asbob va uskunalar meteorologik maydonchaga joylashtirilganda biri ikkinchisiga ta’sir qilmasligi va soya solmasligiga katta ahamiyat beriladi. Flyuger machtasi, anemorumbometr va shamolni avtomatik tarzda o‘zi yozar asboblar maydonning shimoliy qismida, maydonning o‘rta qismida psixrometrik budka va 4 o‘zi yozar asboblar, yog‘in o‘lchagich, plyuviograf o‘rnatilgan bo‘ladi. Meteogeliograf, rosograf, tuproq termometrlari bir-biriga soya tushmasligi uchun maydonchaning janubiy qismiga o‘rnatiladi. Meteorologik maydonchaning tuprog‘i yopishqoq bo‘lsa, kuzatishga boradigan yo‘lkani mayda shag‘al tosh (sheben) bilan bosiladi, ammo yo‘lkani asfaltlash yoki betonlashga ruxsat etilmaydi. Budkaga va tuproq termometriga boradigan yo‘lka shimol tomondan, geliograf esa janubda bo‘lishi va eng muhimi kuzatuv asboblariga borishda va kuzatishga vaqtni tejashga imkoniyat yaratilgan. Meteorologik maydon va undagi asbob-uskunalarni navbatchi kuzatuvchi doimo nazorat qiladi. Stansiyaning xizmat xonasi asosan 100-120 m uzoqlikda joylashadi. Xonada, devorga havo bosimini o‘lchaydigan maxsus shkaf ichiga joylashtirilgan kosali barometr osib qo‘yiladi, havo bosimi tekshirilgan aneroid yoki barograf yordamida ham aniqlanishi mumkin. Maydonchada o‘tlar balandligi 20 sm dan oshgan bo‘lsa o‘rib tashqariga chiqarib tashlanishi lozim. Qishda qor qoplamini, ayniqsa (tuproq termometri joylashgan erda) tabiiy holatda saqlanadi. Qorni maydonchadan chiqarib tashlash yoki bahor davrida suniy ravishda erishini tezlashtirishga ruxsat etilmaydi. Budkaning tepasi, yon tomoni va yog‘in o‘lchagich tayoqcha (reyka) si kuzatishdan oldin maydonchani aylanib chiqish vaqtida qordan tozalanadi. Meteorologik stansiya va agropostlar maydonchasiga kirish eshigi asosan shimol tarafda bo‘lishi, lekin istisno tariqasida eshik sharq yoki g‘arbda bo‘lishi ham mumkin va yopiq qulflanadigan holda saqlanishi lozim. Meteorologik maydonchaga o‘rnatilgan asboblar yordamida asosiy meteorologik kattaliklarga: quyosh radiatsiyasi, havo harorati va namligi, tuproq harorati, bulutlik, tuman, bug‘lanish va atmosfera hodisalari, changli bo‘ron, tuman, momaqaldiroq, sel, garmsel, jala, do‘l, izg‘irin va boshqalar bo‘yicha kuzatuvlar o‘tkaziladi va maxsus daftarchaga yozib boriladi. Barcha stansiyalarda havo harorati va namligi, havo bosimi, shamol tezligi va yo‘nalishi, tuproq harorati, ko‘rinuvchanlik va bulutlilik va boshqalarni kuzatishlar sutka davomida 8 marta ya’ni har 3 soat (0, 3, 6, 9, 12, 15, 18 va 21) da o‘tkaziladi. YOg‘inlar yig‘indisini o‘lchash 12 soat oralig‘ida (3-15 va 15-3 soat) 5 kuzatiladi. Kunduzlik va yarim kechadagi yog‘in miqdori ajratib kuzatish vaqti soat 3 va 15 deb belgilangan, hamda tuproqning yuzasi qanday holatda ekanligi qayd etiladi. Stansiya va postlarda kuzatish tartibi va muddatiga oid maxsus dastur mavjud. Meteorologik stansiya ma’lumotlari son qiymatlari ko‘rinishida maxsus kod telegrammasi tuzilib O‘zgidromet tarkibidagi «Meteoinfosistem» tizimiga kelib tushadi. Rasshifrovkalangan telegramma ma’lumotlarini mutaxassislar qayta ishlab O‘zbekistonning barcha xalq xo‘jaligi turli tarmoqlarida foydalanish uchun stansiyalardan olingan ko‘p yillik meteorologik kattaliklar ma’lumotlari asosida hududlar iqlimiga oid ilmiy-amaliy bildirgich - ma’lumotnomalar tayyorlanadi. Bunday ma’lumot ayniqsa qishloq xo‘jaligi uchun juda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, agro va gidrometeorologik stansiya va postlarda meteorologik kattaliklar va hodisalarni kuzatishga oid materiallar to‘plash, tahlil qilish va ulardan foydalanish amalga oshiriladi. 13.3. Agrometeorologik kuzatish tarkibi va dasturi Qishloq ho‘jalik ekinlari va chorvachilik sohasida asosiy agrometeorologik kuzatishlar hamda o‘lchashlar tarkibiga quyidagilar kiradi: - o‘simliklar rivojlanishini aniqlash uchun fenologik kuzatishlar; - o‘simliklar qalinligi va bo‘yini o‘lchash; - ekinlarning meteorologik hodisalar (qora sovuq, qurg‘oqchilik, do‘l, kuchli shamol va boshqalar) dan zarar ko‘rishi; - zararkunandalardan zarar ko‘rishi va kasallanishi; - yig‘ish-terishda noqulay ob-havo sharoitlari tufayli o‘simliklarning yotib qolishi; - qishloq xo‘jalik ekinlarining asosiy holatini baholash; - qishloq xo‘jalik ekinlarini mahsuldorlik elementlari va hosilini aniqlash; - barcha dala ishlarini kuzatish va ob-havo ta’sirini baholash; - qoramol va qorako‘l qo‘ylarini boqishda yaylov sharoitlarini hisobga olgan holda kuzatish; 6 - qishda kuzgi don ekinlari va mevali daraxtlar holatini kuzatish; - bog‘larda va kuzgi don ekinlari dalalarida harorat, qor qoplami, tuproqning muzlashi va erishini kuzatish; - asosiy ekinzorlarda va yaylovlarda tuproqning turli chuqurligida namligini aniqlash. Bunda tuproq namligi oddiy ko‘z bilan kuzatiladi va asboblar yordamida aniqlanadi; - qishdagi sovuqning ta’sirini aniqlash: a) kuzgi bug‘doy ekilgan maydondan 30x30 sm yuzali, balandligi 15-20 sm bo‘lgan tuproq qatlamini issiq xonaga ko‘chirish, yaxi erigandan so‘ng tirik va nobud bo‘lgan o‘simliklar sonini hisoblash; b) mevali daraxtlarni 1 yoki 2 yoshdagi novda shoxchasini xonada suvli idishga solib kuzatish. YUqorida keltirilgan agrometeorologik kuzatishlar va o‘lchashlar butun MDH mamlakatlari, shular qatorida O‘zbekistondagi stansiya va postlarda qabul etilgan yagona uslubda «Raxnamo» dan foydalanib, agrometeorolog xodimlar tomonidan bajariladi. Agro va gidrometstansiyalarda, postlarda meteorologik kuzatish olib borilishi majburiydir. Gidrometstansiya va postlarda quyidagi asosiy standart agrometeorologik kuzatishlar olib boriladi: Yilning iliq-issiq davrida 1. Haydalma tuproq qatlamining harorati. 2. SHoli paykalidagi suvning harorati. 3. Qishloq xo‘jalik ekin dalalarida yog‘inlar. 4. Tuproq yuqori qatlamining namligi (oddiy kuzatish-vuzual tarzda). Tuproq qatqalog‘i. 5. Tuproqda ildiz joylashgan qatlamdagi namlik (asbob yordamida). 6. Qishloq xo‘jalik ekinlari, o‘t, daraxt va butazorlarning rivojlanish fazalari. 7. Ekinlarning holati: o‘simlikning zichligi, bo‘yi, begona o‘t bosganligi; nomaqbul meteorologik hodisalardan, hashoratlardan zararlanganligi va kasalligi, yotib qolganligi hamda o‘simlikning umumiy holatini sifatiy va miqdoriy baholash. 8. Mahsuldorlik elementlarining shakllanishi, o‘simlik massasining ortishi, 7 ekinlarning hosili. 9. Dalada o‘tkazilayotgan turli-tuman tadbirlar va hayvonlarni (qoramollarni) o‘tlatishni kuzatish. Yilning sovuq davrida 10. Kuzgi ekilgan ekinlarni tuplanish-bachkilanish (poyaning pastki qismlaridan bachki poyalarni o‘sib chiqish joyida), ko‘p yillik o‘tlar, mevali daraxtlarning ildiz qismidagi tuproq harorati. 11. Tuproq qatlamining muzlagan va erigan chuqurligi (asbob yordamida). 12. Qishlaydigan dala ekinlari va mevali daraxtlar. 13. Qishlaydigan ekin dalalaridagi va mevali daraxt dalalaridagi qor qoplami. 14. Ildiz joylashgan tuproq qatlamlarning namligi (asbob yordamida). Ilova: Qishloq xo‘jalik tumanlari boshqarmalariga tegishli agrometeorologik postlarda № 8, 14 raqamlarda belgilangan kuzatishlar o‘tkazilmaydi; meteorologik postlar birinchi toifada bo‘lsa № 2, 3, 8, 10, 11, 14 va ikkinchi toifadagilarida esa № 2, 3, 5, 8, 10, 11, 14 raqamda ko‘rsatilgan agrometeorologik kuzatishlar o‘tkazilmaydi. 13.4. Agrometeorologik kuzatish uchastkalarini tanlash, tashkillashtirish va kuzatishni o‘tkazish 13.4.1. Kuzatish uchastkalarini tanlash tamoyillari Barcha agrometeorologik kuzatishlar qishloq xo‘jaligida maxsus ajratilgan uchastkalarda olib boriladi. Qishloq xo‘jaligiga tegishli muassasalarning xo‘jalik dalalarida: ekinzorlarda, tajriba dalalarida, bog‘larda, polizlarda, yaylovlarda uni tanlab olinishi va stansiya yoki postlarga kuzatish olib borishga biriktirilishi agrometeorologik kuzatish uchastkalari (AKU) deyiladi AKU ni tanlashda quyidagi ma’lum qoidalarga rioya qilish kerak: 1. Tajriba kuzatish olib boriladigan erdagi ekinlarning maydoni bir gektardan kam bo‘lmasligi kerak. 2. Meteorologik maydoncha (yoki post) bilan kuzatish uchastkalarining oralig‘idagi masofa 3 km dan oshmasligi kerak. Transport bilan ta’minlangan stansiyalarda 5-10 km bo‘lishi mumkin, lekin dala sharoitida relef bo‘yicha va tabiiy omillarning ta’siri jihatdan farq qilmasligi kerak. 3. Meteorologik maydonchaga yaqin xo‘jaliklarda turli ekinzorlar, bog‘- 8 polizlar va boshqalar mavjud bo‘lsa kuzatuvchining ishini-yo‘lini qisqartirish uchun AKU ni shu xo‘jalikdan tanlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. AKU tanlashda sug‘oriladigan yoki sug‘orilmaydigan er bo‘lishidan qat’iy nazar xo‘jalikdagi ishlab chiqarish jabhalaridagi ekinlarga mos bo‘lishiga e’tibor berish va agrotexnika tadbirlarini o‘tkazish talab darajasida bo‘lishi kerak. Har qaysi kuzatish uchastkalari doimiy son-raqam bilan belgilab qo‘yiladi. Bu qo‘yilgan raqam uchastkalarning chizma shakllarida va dala kitobchasiga yoziladi. AKU ning hududi iloji boricha bir turda bo‘lishini ta’minlash kerak. Masalan, relefga nisbatan AKU ning tanlash nisbiy bo‘lib bunda tekis va egri-bugri erlar bir- biridan 200 m balandlikdan oshmasligi lozim. Qiyalik ochiq erlarda shimoldan, sharqdan, g‘arbdan va janubdan erga yorug‘lik tushadigan joylar tanlanadi. Ochiq tekis dalalarda AKU tanlangan erlarning qiyaligi 2° (gradus) dan oshmasligi kerak. Xo‘jaliklarda ekinlar joylashgan nishab erlarning yonbag‘irlaridagi maydonlarning qiyaligi 2-5°, o‘rtacha qiyalik 5-10°, tikroq qiyaliklarida - 10° dan oshishi mumkin. AKU ni tanlashda tuproq osti chuqurliklardagi suvlarning ko‘tarilishi va pastga siljishi kabi ma’lumotlarga e’tiborni qaratish kerak. Bunda quyidagilarga rioya qilinadi: a) yil davomida qumloq tuproqlarda er osti suvining ko‘tarilishi 5 m dan, qumtosh tuproqlarda 3 m dan ziyod bo‘lmasin. Tuproqning yaxlashiga va namlik tartibotiga er osti suvining ta’siri sezilmasiligi kerak; b) er osti suvi qumloq tuproqlarda 2 dan 5 m gacha, qumtosh tuproqli dalalarda - 1 dan 3 m gacha bo‘lishi kerak. Bunda faqat ayrim davrlarda tuproqning muzlashida va namlik tartibotida er osti suvlarining ta’siri bo‘ladi. v) yilning ayrim davrlarida er osti suvlarining ko‘tarilishi qumloq tuproqlarda 2 m va undan kam, 1 m ham bo‘lishi mumkin. AKU ni tanlashda tuproqning agrogidrologik xususiyatlarini ham e’tiborga olish zarur. Tuproqning 10 sm qatlamida o‘simlikning so‘lish namligi miqdori 3%, maksimal gigroskopikligi esa absolyut quruq tuproqqa nisbatan 2% bo‘lsa; qumtosh aralashgan dalalarda so‘lish mumkin bo‘lgan namlik miqdori 2%, maksimal gigroskopik namlik 1% bo‘lgan maydonlar bir turdagi uchastkalar deb 9