AGRONOMIYALIQ TOKSIKOLOGIYA TIYKARLARI Peje: 1. Záhár haqqında túsinik. Záhárdiń muǵdarları. Záhárleniw haqqında túsinik. 2. Záhárdiń záhárliligin belgilewshi qásiyetleri. Záhárlerdiń tásirsheńligi, onıń anıqlanıw usılları. 3. Ótkir hám sozılmalı záhárleniw. Olardı belgilewshi faktorlar. 4. Pesticidlerdiń zıyanlı organizmge záhárliligi. 5. Agronomiyalıq toksikologiyanıń mánisi hám wazıypaları. Biologiyalıq organizmler ushın zıyanlı ta`sir etetug`ın pestitsidlerdin` quramın, alıw, qollanıw, olardan paydalanıw jolların u`yretetug`ın pa`n toksikologiya dep ataladı. Greksheden toksikon – za`ha`r, logos – u`yreniw ma`nisin beredi.Toksikologiya ximiyalıq zatlardın` biologiyalıq zatlarg`a za`ha`rli ta`sirin u`yretetug`ın bolg`anlıqtan, usı eki organizm arasındag`ı bir-birine bolg`an ta`sirshen`ligin anıq, aldın ala biliw pa`ndi o`zlestiriwge qoyılg`an talaplardı orınlawg`a mu`mkinshilik jaratadı. Toksikologiya iliminin` aldına qoyg`an tiykarg`ı wazıypaları – za`ha`rli zat dep esaplang`an ximiyalıq birikpenin` za`ha`rlilik da`rejesin ilimiy tiykarda anıqlaw. Za`ha`rdin` organizmge bir ma`rte yaki qayta takirarlanıp ta`sir etkende ondag`ı funktsiyalardın` buzılıw da`rejelerinin` izbe-izligin baqlap barıwdı u`yretiw. Biologiyalıq organizmdegi ko`birek, kemirek zıyanlanatug`ın organlardı anıqlaw olardı patomorfologik tamanınan sıpatlama beriw. Sonday-aq biologiyalıq organizmlerdi za`ha`rleniwden saqlaw ushın aldın alatug`ın usıllar islep shıg`ıwda pa`nnin` tiykarg`ı wazıypalarının` biri esaplanadı. Insan ha`m olardın` mu`ta`jligi ushın paydalanılatug`ın o`simliklerdin` (awıl xojalıg`ı eginlerinin`) o`sip- rawajlanıwına, o`nimlerinin` kemeyiwine keri ta`sir etetug`ın zıyanlı faktorlarg`a qarsı qollanılatug`ın ximiyalıq elementler, olardın` birikpelerinen turatug`ın za`ha`rlerdi (pestitsidler) u`yretetug`ın bo`limi agrotoksokologiya dep ataladı. Agrotoksikologiya iliminin` tiykarg`ı maqseti pestitsidler menen insan paydalanatug`ın biologiyalıq organizmler arasındag`ı o`z ara baylanıstı anıqlap, olardın` insan ushın unamlı bolg`an tamanlarınan paydalanıw. Pestitsidlerdin` zıyanlı biologiyalıq organizmlerge ta`sir etetug`ın tu`rlerin, mug`darın, qollanıw usıllarının` ilimiy tiykarların jaratıw. Sonday-aq olardı paydalang`anda qorshag`an ortalıqqa, o`simlikke, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamlarg`a keri ta`sirin boldırmaytug`ın tu`rlerin, qollanıw usılların islep shıg`ıw. Bu`gingi ku`ndegi agrotoksikologiya iliminin` aldına qoyg`an wazıypası tan`lap ta`sir etetug`ın pestitsidlerdi islep shıg`arıw, o`ndiriste ko`birek qollanıw. Ruxsat berilgen preparatlar bag`darlang`an ob`ektke ta`sir etip, a`tirapındag`ı basqa biologiyalıq organizmlerge (insektitsid-zıyanlı tu`rine ta`sir etip, basqa ja`nliklerge, entomofaglarg`a ta`sir etpewi kerek) derlik ta`sirin boldırmaw. Pestitsidlerdi qollang`andag`ı usıllar a`piwayı, ekonomikalıq jaqtan arzan, biologiyalıq paydalılıg`ı qollanıwshının` talabın tolıq qanaatlandırıwı kerek. Pa`nnin` izertlew ob`ekti awıl xojalıg`ında paydalanılatug`ın pestitsidler, olardı isletiw ushın qollanılatug`ın a`sbap-u`skeneler. Preparatlardı qollanıw integratsiyalıq gu`res ilajlarının` basqa etaplarına salıstırg`andag`ı abzallıq tamanı sonnan ibarat, zıyanlı ob`ekti tez joq etedi (10-20 minutta), qısqa waqıtta biologiyalıq paydalılıg`ı 80-90% jetip, qollanıw usılları arzan ha`m a`piwayı. Atızdın` belgili orınlarında, diydilegen tochkalarg`a jetkeriw mu`mkin. Jumıslardı sho`lkemlestiriw ushın agregatlardı tez waqıtta sazlap, preparatlardı suwda eritip, aerozol formasına keltirip, da`neker halında yaki hawag`a aralasqan halda isletiw ilajları onsha ko`p ka`rejetti, waqıttı talap etpeydi. Pestitsidler za`ha`rli zat bolg`anlıqtan olardı tayarlaw, saqlaw ha`m qollanıwg`a qoyılg`an qatan` talaplar boyınsha jumıs alıp barılıw talap etiledi. Sebebi berilgen usınıslardın` buzılıwı, sanitariya-gigienalıq qa`delerdin` saqlanbawı na`tiyjesinde, qorg`ap atırg`an o`simlikke, qorshag`an ortalıqqa, o`nimge, ıssı qanlı haywanlarg`a unamsız ta`sir etiwi onın` qa`wipli tamanı. Sonlıqtanda pestitsidlerdin` tu`rlerinin` qanday zatlar ekenligin bilip alıw kerek. Ximiyalıq preparatlardın` (pestitsidlerdin`) quramı eki zattan; ta`sir etiwshi za`ha`rden ha`m qosımsha esaplang`an tiykarg`ı (ortalıqqa zıyansız) zatlardan (bular suyıqlıq yaki qattı zatlar bolıwı mu`mkin) turatug`ınlıg`ı olardın` en` xarakterli tamanı. Ta`sir etiwshi zatı (za`ha`r) biologiyalıq denege tu`rlishe ta`sir etetug`ın ximiyalıq elementler yaki olardın` birikpelerinen turadı. Usılardı esapqa alıp zıyankes, zıyanlı mikroorganizmler ha`m jabayı sho`pler ushın preparattın` tu`ri, ta`sir etiw mug`darı islep shıg`ılıp basqa qosımtaları menen pestitsid halına keltiriledi. Ha`r qanday pestitsidtin` ximiyalıq strukturası, ta`sir etiwshi zatının` atı ha`m pestitsidtin` o`z aldına kelip shıg`ıw da`rejesine baylanıslı ataması beriledi. Mısalıg`a: paxta, ovosh-palız eginlerinin` qa`wipli zıyankeslerine qarsı qollanılatug`ın 2,5 % kontsentratlı emulsya detsis preparatın gektarına 0,4-1,0 litr mug`darında suwda eritip bu`rkiw jolı menen qollanıw usınılg`an. Preparatttın` ximiyalıq atamasının` strukturası (S)-d-tsiano t- fenoksibenzil (IR, tsis) -3-(2,2 dibromvinil) -2,2 dimetiltsiklopropil karboksilat.Bir izomerge (tsis-izomer) iye preparat, ta`sir etiwshi zatı deltametrin quramında 2,5 % quraydı. Preparattı gektarına (paxtanın` zıyankeslerine qarsı vegetatsiya da`wirinde traktorlarg`a asılg`an bu`rkkishler ja`rdeminde gektarına 200-300 litr suwg`a aralastırıp bu`rkiledi) belgili mug`dardag`ı suwg`a aralastırıp bu`rkiw ushın usınılg`an ha`m o`ndiriste bul ilaj ken` qollanılmaqta. Pestitsid formasında tayarlang`an za`ha`rli zatlardın` mug`darı ob`ekttin`, tayarlang`an eritpenin`, atızdın`, o`simliktin` tu`rine baylanıslı mg., gr., kg. ha`m olardın` za`ha`rlilik da`rejesi biodenege salıstırılg`andag`ı mg/g, g/kg mo`lsherinde beriledi. Toksikologiya pa`ninin` tiykarg`ı bag`darlarının` biri pestitsidlerdin` za`ha`rlilik da`rejesin anıqlaw bolıp tabıladı. Bul ko`rsetkish tıshqanlarda (ta`jiriybe ushın alıng`anlarının` 50 % nabıt etiwi menen xarakterlenedi) sınap ko`rilip na`tiyjesi boyınsha preparattın` za`ha`rlilik da`rejesi belgileniledi ha`m arnawlı belgiler arqalı ko`rsetip qoyıladı. Bul ko`rsetkishler letal, subletal ha`m porog mug`darları dep ataladı. Letal mug`darı (LM50) – organizmge ta`sir etkende qayta tiklenbeytug`ın fiziologiyalıq protsessti keltirip, onı tolıq o`ltiretug`ın preparatlarg`a aytıladı, Bunday preparatlar ju`da` ku`shli ta`sir etetug`ın pestitsidler dep ataladı. Subletal mug`darı (SM50) – za`ha`rdin` biraz to`men mug`darı bolıp, organizm za`ha`rlenedi, biraq tolıq o`liwge barıp jetpeydi. Ortasha za`ha`rliliktegi preparatlar usı toparg`a kiritiledi. Porog mug`dardı (PM50)- organizm za`ha`rdi sezedi, og`an qarsı qorg`anıw payda etedi. Na`tiyjede belgili da`rejede za`ha`rlengennen son` qayta tikleniw protsesslerinen keyin da`slepki aktiv halına keledi. Usılardan kelip shıg`ıp preparatlardın` sarıplaw mug`darı (ob`ektke tolıq qollanıw ushın) tayar tu`rinde atızg`a alıp kelinedi. Tayar preparatı isletiw ushın basqa suyıqlıq (suwda), hawada (aerozol) eritpe tayarlanıp, ol kontsentratsiya dep ataladı. Kontsentratsiya protsent, salmaq yaki ko`lem menen o`lshenedi. Usı tiykarda ha`r bir o`simlik tu`rinde, ob`ektke qarsı qollanılatug`ın sarıplanıw mug`darı ilimiy-izertlewler alıp barılıw na`tiyjesinde anıqlanadı ha`m o`ndiriske isletiw ushın usınıladı. Tayar bolg`an pestitsidler arnawlı ıdıslarg`a salınıp awzı tıg`ız etip jabıladı ha`m xojalıqlarg`a jiberiledi. Ob`ektlerge qarsı isletiw ushın arnawlı saqlaw orınlarında uslap turıladı. Bul orınlar pestitsidtin` quramına ta`sir etpewi, ku`n nurınan qorg`alg`an bolıwı tiyis. Orınlardın` hawa temperaturası ortasha da`rejede, ha`tten tıs ıssı yaki toqlap qalatug`ın halda suwıq bolmawı tiyis. Pestitsid islep shıg`arılg`an zavodtın` arnawlı qorsetpesi boyınsha saqlanıw mu`ddeti belgilenedi. Ko`rsetilgen mu`ddetten o`tken preparatlar arnawlı ilimiy-izertlew institutlarında sınaqtan o`tkerilip ob`ektke qollanılatug`ın mug`darı belgilep beriledi yaki shıg`arılg`an orıng`a qaytarıladı. Sebebi pestitsidler saqlanıp turıwı na`tiyjesinde quramındag`ı ta`sir etiwshi za`ha`rdin` za`ha`rlilik da`rejesi kemeyip ketetug`ınlıg`ı belgili. Pestitsidlerdi sebiwge tayarlaw ushın Ma`mleketlik komissiya ta`repinen berilgen usınıs penen tolıq tanısıladı. Onın` fiziko-ximiyalıq ka`siyetlerine baylanıslı qollanılatug`ın agregat tu`ri, kerekli bolg`an a`sbap-u`skeneler taqlastırıladı. Alıp qarayıq, paxta atızında payda bolg`an g`awasha qurtına qarsı insektitsidlerdin` birewin isletiw ushın OVX-28 agregatı bir gektarga 200 litr suwdı tegis, mayda tamshı halında jetkerip beretug`ın da`rejede maslanadı. Pestitsidten usınıs etilgen mug`darı 4-5 litr suwg`a aralastırılıp son`ınan agregattın` eritpe alıp ju`riletug`ın ıdıslarına quyıladı. Tayar bolg`an agregat ja`rdeminde og`an qoyılg`an qag`ıydag`a tiykarlanıp pestitsid bu`rkiw jolı menen atızg`a sebiledi. Basqa preparatlarda Ma`mleketlik ximiya komissiyası ta`repinen berilgen usınıslar tiykarında tayarlanıp isletiledi. Sorawlar: - Toksikologiya ilimi neni u`yretedi ? - Agrotoksikologiyanın` tiykarg`ı maqseti,wazıypaları nelerden ibarat? - Pestitsidlerdi islep shıg`arg`anda, saqlap qoyg`andag`ı baslı talaplardı ko`rsetin`? - Pestitsidlerdi isletiwge tayarlaw ushın qanday jumıslar islenedi?