AGRONOMIYALIQ TOKSIKOLOGIYA TIYKARLARI
Peje:
1. Záhár haqqında túsinik. Záhárdiń muǵdarları. Záhárleniw haqqında túsinik.
2. Záhárdiń záhárliligin belgilewshi qásiyetleri. Záhárlerdiń tásirsheńligi, onıń
anıqlanıw usılları.
3. Ótkir hám sozılmalı záhárleniw. Olardı belgilewshi faktorlar.
4. Pesticidlerdiń zıyanlı organizmge záhárliligi.
5. Agronomiyalıq toksikologiyanıń mánisi hám wazıypaları.
Biologiyalıq organizmler ushın zıyanlı ta`sir etetug`ın pestitsidlerdin`
quramın, alıw, qollanıw, olardan paydalanıw jolların u`yretetug`ın pa`n
toksikologiya dep ataladı. Greksheden toksikon – za`ha`r, logos – u`yreniw
ma`nisin beredi.Toksikologiya ximiyalıq zatlardın` biologiyalıq zatlarg`a za`ha`rli
ta`sirin u`yretetug`ın bolg`anlıqtan, usı eki organizm arasındag`ı bir-birine bolg`an
ta`sirshen`ligin anıq, aldın ala biliw pa`ndi o`zlestiriwge qoyılg`an talaplardı
orınlawg`a mu`mkinshilik jaratadı.
Toksikologiya iliminin` aldına qoyg`an tiykarg`ı wazıypaları – za`ha`rli zat
dep esaplang`an ximiyalıq birikpenin` za`ha`rlilik da`rejesin ilimiy tiykarda
anıqlaw. Za`ha`rdin` organizmge bir ma`rte yaki qayta takirarlanıp ta`sir etkende
ondag`ı funktsiyalardın` buzılıw da`rejelerinin` izbe-izligin baqlap barıwdı
u`yretiw. Biologiyalıq organizmdegi ko`birek, kemirek zıyanlanatug`ın organlardı
anıqlaw olardı patomorfologik tamanınan sıpatlama beriw. Sonday-aq biologiyalıq
organizmlerdi za`ha`rleniwden saqlaw ushın aldın alatug`ın usıllar islep shıg`ıwda
pa`nnin` tiykarg`ı wazıypalarının` biri esaplanadı. Insan ha`m olardın` mu`ta`jligi
ushın paydalanılatug`ın o`simliklerdin` (awıl xojalıg`ı eginlerinin`) o`sip-
rawajlanıwına, o`nimlerinin` kemeyiwine keri ta`sir etetug`ın zıyanlı faktorlarg`a
qarsı qollanılatug`ın ximiyalıq elementler, olardın` birikpelerinen turatug`ın
za`ha`rlerdi (pestitsidler) u`yretetug`ın bo`limi agrotoksokologiya dep ataladı.
Agrotoksikologiya
iliminin`
tiykarg`ı
maqseti
pestitsidler
menen
insan
paydalanatug`ın biologiyalıq organizmler arasındag`ı o`z ara baylanıstı anıqlap,
olardın` insan ushın unamlı bolg`an tamanlarınan paydalanıw. Pestitsidlerdin`
zıyanlı biologiyalıq organizmlerge ta`sir etetug`ın tu`rlerin, mug`darın, qollanıw
usıllarının` ilimiy tiykarların jaratıw. Sonday-aq olardı paydalang`anda qorshag`an
ortalıqqa, o`simlikke, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamlarg`a keri ta`sirin
boldırmaytug`ın tu`rlerin, qollanıw usılların islep shıg`ıw.
Bu`gingi ku`ndegi agrotoksikologiya iliminin` aldına qoyg`an wazıypası
tan`lap ta`sir etetug`ın pestitsidlerdi islep shıg`arıw, o`ndiriste ko`birek qollanıw.
Ruxsat berilgen preparatlar bag`darlang`an ob`ektke ta`sir etip, a`tirapındag`ı
basqa biologiyalıq organizmlerge (insektitsid-zıyanlı tu`rine ta`sir etip, basqa
ja`nliklerge, entomofaglarg`a ta`sir etpewi kerek) derlik ta`sirin boldırmaw.
Pestitsidlerdi qollang`andag`ı usıllar a`piwayı, ekonomikalıq jaqtan arzan,
biologiyalıq paydalılıg`ı qollanıwshının` talabın tolıq qanaatlandırıwı kerek.
Pa`nnin` izertlew ob`ekti awıl xojalıg`ında paydalanılatug`ın pestitsidler, olardı
isletiw ushın qollanılatug`ın a`sbap-u`skeneler.
Preparatlardı qollanıw integratsiyalıq gu`res ilajlarının` basqa etaplarına
salıstırg`andag`ı abzallıq tamanı sonnan ibarat, zıyanlı ob`ekti tez joq etedi (10-20
minutta), qısqa waqıtta biologiyalıq paydalılıg`ı 80-90% jetip, qollanıw usılları
arzan ha`m a`piwayı. Atızdın` belgili orınlarında, diydilegen tochkalarg`a jetkeriw
mu`mkin. Jumıslardı sho`lkemlestiriw ushın agregatlardı tez waqıtta sazlap,
preparatlardı suwda eritip, aerozol formasına keltirip, da`neker halında yaki
hawag`a aralasqan halda isletiw ilajları onsha ko`p ka`rejetti, waqıttı talap etpeydi.
Pestitsidler za`ha`rli zat bolg`anlıqtan olardı tayarlaw, saqlaw ha`m
qollanıwg`a qoyılg`an qatan` talaplar boyınsha jumıs alıp barılıw talap etiledi.
Sebebi
berilgen
usınıslardın`
buzılıwı,
sanitariya-gigienalıq
qa`delerdin`
saqlanbawı na`tiyjesinde, qorg`ap atırg`an o`simlikke, qorshag`an ortalıqqa,
o`nimge, ıssı qanlı haywanlarg`a unamsız ta`sir etiwi onın` qa`wipli tamanı.
Sonlıqtanda pestitsidlerdin` tu`rlerinin` qanday zatlar ekenligin bilip alıw
kerek. Ximiyalıq preparatlardın` (pestitsidlerdin`) quramı eki zattan; ta`sir etiwshi
za`ha`rden ha`m qosımsha esaplang`an tiykarg`ı (ortalıqqa zıyansız) zatlardan
(bular suyıqlıq yaki qattı zatlar bolıwı mu`mkin) turatug`ınlıg`ı olardın` en`
xarakterli tamanı. Ta`sir etiwshi zatı (za`ha`r) biologiyalıq denege tu`rlishe ta`sir
etetug`ın ximiyalıq elementler yaki olardın` birikpelerinen turadı. Usılardı esapqa
alıp zıyankes, zıyanlı mikroorganizmler ha`m jabayı sho`pler ushın preparattın`
tu`ri, ta`sir etiw mug`darı islep shıg`ılıp basqa qosımtaları menen pestitsid halına
keltiriledi. Ha`r qanday pestitsidtin` ximiyalıq strukturası, ta`sir etiwshi zatının` atı
ha`m pestitsidtin` o`z aldına kelip shıg`ıw da`rejesine baylanıslı ataması beriledi.
Mısalıg`a:
paxta,
ovosh-palız
eginlerinin`
qa`wipli
zıyankeslerine
qarsı
qollanılatug`ın 2,5 % kontsentratlı emulsya detsis preparatın gektarına 0,4-1,0 litr
mug`darında suwda eritip bu`rkiw jolı menen qollanıw usınılg`an. Preparatttın`
ximiyalıq atamasının` strukturası (S)-d-tsiano t- fenoksibenzil (IR, tsis) -3-(2,2
dibromvinil) -2,2 dimetiltsiklopropil karboksilat.Bir izomerge (tsis-izomer) iye
preparat, ta`sir etiwshi zatı deltametrin quramında 2,5 % quraydı. Preparattı
gektarına (paxtanın` zıyankeslerine qarsı vegetatsiya da`wirinde traktorlarg`a
asılg`an bu`rkkishler ja`rdeminde gektarına 200-300 litr suwg`a aralastırıp
bu`rkiledi) belgili mug`dardag`ı suwg`a aralastırıp bu`rkiw ushın usınılg`an ha`m
o`ndiriste bul ilaj ken` qollanılmaqta.
Pestitsid formasında tayarlang`an za`ha`rli zatlardın` mug`darı ob`ekttin`,
tayarlang`an eritpenin`, atızdın`, o`simliktin` tu`rine baylanıslı mg., gr., kg. ha`m
olardın` za`ha`rlilik da`rejesi biodenege salıstırılg`andag`ı mg/g, g/kg mo`lsherinde
beriledi.
Toksikologiya pa`ninin` tiykarg`ı bag`darlarının` biri pestitsidlerdin`
za`ha`rlilik da`rejesin anıqlaw bolıp tabıladı. Bul ko`rsetkish tıshqanlarda
(ta`jiriybe ushın alıng`anlarının` 50 % nabıt etiwi menen xarakterlenedi) sınap
ko`rilip na`tiyjesi boyınsha preparattın` za`ha`rlilik da`rejesi belgileniledi ha`m
