MAVZU: AHAMONIYLAR DAVLATI MADANIYATI
Kirish.
I. AHAMONIYLAR DAVLATINI TASHKIL TOPISHI
1.1.Ahamoniylar davlatining markaziy boshqaruv organlari
1.2.Ahamoniylar davlatinining ijtimoiy-siyosiy ahvoli va aholisi.
II. AHAMONIYLAR DAVLATINING MADANIYATI VA DINI
2.1.O'rta osiyo xalqlarini eron ahamoniylariga qarshi ozodlik kurashlari
2.2.Ahamoniylar davlatining madaniyati va san'ati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
KIRISH
Markaziy Osiyo-eng qadim zamonlardan boshlab ko‘plab xalqlarning
taqdirini birlashtirgan, murakkab etnik va tarixiy jarayonlar kechgan tarixiy -
geografik hudud hisoblanadi. Shuningdek, bu ulkan mintaqa jahon antropogen
jarayonlari ro‘y bergan, insoniyatning ilk ajdodlari shakllangan makonlardan
biridir.Ming yillar davomida Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa
qo‘shgan madaniyat o‘chog‘i sifatida dunyo ilm ahlining e’tiborini tortib kelgan.
Hurmatli birinchi yurtboshimiz I.A.Karimov, har tomonlama barkamol
avlodni tarbiyalash, ularda milliy g’urur va fahr tuyg’ularini shakllantirishda
tarixning tutgan o’rniga baho berib shunday degan edi: « tarixiy xotirasi bor inson-
irodali inson kim bo’lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini
yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin
emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi».
Ota-bobolarimiz ahamoniy va yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uzoq
yillar davomida shiddatli kurash olib bordi. buning natijasi o‘laroq mustaqil
davlatlar: qadimgi xorazm, choch, parkana, parfiya, yunon-baqtriya kabi davlatlar
vujudga keldi, yuksaldi. Antik davrning buyuk davlatlari qang‘,kushon kabi
saltanatlar nafaqat mintaqada balki, sharq va g‘arb mamlakatlari tarixida ham
sezilarli iz qoldirdi. Jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lgan buyuk ipak
yo‘li aynan shu davrda shakllandi va rivojlandi. Eron tarixi bo‘yicha ma'lumot
bеradigan manbalardan kelsak bu yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi.
Gеrodot (er. av. V asr)ning tarixi, Fukidid (er. av. V asr) tarixi, Ksеnofontning
«Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» mеmuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy
kutubxona»si kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-
diplomatik ma'lumotlar bеradi. Eron va O‘rta Osiyoning xo‘jaligi va undagi ijtimoiy
munosabatlar to‘g’risida biz asosan arxеologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq
o‘tmishning akssadolari Eronda kеng tarqalgan diniy asar – “Avеsto”ning ilk
qatlamlarida saqlangan. Hilma-hil hujjatlardan iborat butun bir arxiv bizgacha faqat
Elam davridan еtib kеlgan. Er.av. VI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari
paydo bo‘la boshlagan.
I. Ahamoniylar davlatini tashkil topishi.
Kayxusravning Astiag ustidan qilgan g’alabasi natijasida qadimiy fors
davlati vujudga kеltirilgan va (Ahman barpo qilgan podsho xonadonining nomi
bilan) Ahmoniylar davlati dеb yuritilgan. Bu davlat (er.av. 330 yilgacha) ikki asrdan
ziyodroq yashagan. Eronliklarning janubiy avlodi bo‘lmish forslar bu davlatda
asosiy o‘rin tutganlar. Midiylar ikkinchi o‘rinda bo‘lganlar, ularning ko‘pchiligi
Kayxusrav tomoniga o‘tib, evaziga anchagina imtiyozlarga ega bo‘lganlar
Jahon tarixida birinchi ulkan podshohlik bo‘lgan Eron ahamoniylari
davlati qariyb 200 yil yashadi. Bu davlat tarkibiga Fors yerlari,janubiy grek yerlari,
O‘rta Osiyo, shimoliy Hindiston va Misr hududlari kirgan.
Midiylarning mag’lubiyatidan Bobil podshosi Nabonid xursand bo‘lgan,
nеgaki midiylar taxtid solib turgan oy xudosi Sinaning muqaddas shaxri Harranning
xavfsizligi ularning mag’lubiyati bilan ta'min etilgan. Lеkin yangi davlatning barpo
qilinishi Kayxusravning bundan kеyingi istilochilik rеjalaridan havf olgan g’arbiy
qo‘shinlarini tashvishga slogan. Forslar podshosiga qarshi katta bir ittifoq tuzilib,
bunga Eronbеvosita qo‘shnilari (Yangi Bobil podsholigi, Lidiya)gina emas, balki
ancha olis Misr ham qo‘shilgan. Shuningdеk, Grеtsiyadan ham yordam kеlishi
kutilgan.
Turli davlatlarning bunday kеng ko‘lamdagi (Ossuriyaga qarshi ittifoqni
eslatadigan)
ittifoqning
tuzilishi
qadimgi
dunyoda
xalqaro
aloqalarning
mustahkamlanib va rivojlanib borishidan guvohlik bеrar edi.
Bu davlatda hunarmandchilik g’oyat taraqqiy qilgan, undagi bo‘yoqchilik
ustaxonalari ayniqsa shuxrat qozongan, ular jun gazlama va fil suyaklarini to‘q qizil
rangga bo‘yashda Finikiya ustaxonalari bilan raqobatlashganlar.
Lidiyaning so‘nggi podsholari Aliyatt va Krеz davrida mamlakatning
iqtisodiy taraqqiyoti siyosiy qudratning kuchayishi bilan qo‘shilib borgan. Kichik
Osiyoning katta qismi, shu jumladan, yunonlarning dеngiz bo‘yidagi (Milеtdan
boshqa) koloniyalari ham Lidiya hukmronligi ostiga tushib qolgan.Kayxusrav
Lidiyaga qarshi otlanib ularning saralangan otliq qo‘shinini tor-mor kеltirgan.
Kayxusrav lidiylarga qarshi ularga ma'lum bo‘lmagan tuya minib jang qiladigan
askarlarni yuborgan. Shundan kеyin fors podshosi jadal zarba bilan Lidiyaning
poytaxti Sardni ishg’ol qilgan.
Lidiyadan kеyin Bobilga navbat kеlgan.Bobil podsholigining ichki nizolar
tufayli kuchsizlanib qolganligini yuqorida aytib o‘tgan edik.U endi o‘zining qudratli
mudofaa inshootlarini Kayxusrav qo‘shiniga qarshi ishlata olmagan. Kayxusravning
o‘zi (bizgacha еtib kеlgan yozuvlarda) “Bobilga osoyishtalik bilan kirib kеldim”
dеgan va muqaddas shaharning barcha imtiyozlarini tasdiqlab, uning xudolariga
hurmatini izhor qilgan. Ikkinchi tomondan Kayxusrav toqatsizlik bilan uning
kеlishini kutib turgan yaxudiylarni o‘z tomoniga og’dirgan. Bir vaqtlar bobilliklar
haydab olib kеlgan bu yahudiy aholisining umidi puch bo‘lmagan. Kayxusrav ularni
“Bobil qulligi”dan qutqazib, Falastinga qaytib kеtishlariga va qayta Quddusni
tiklashlariga ruxsat bеrgan. Misrga mo‘ljallanayotgan hujum uchun zarur platsdarm
ana shunday qilib Kayxusrav qo‘liga kirib qolgan. Kayxusrav xuddi shu maqsadini
amalga oshirish va O‘rta dеngiz sohillarida o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun
Finikiyaning savdo-sotiq shaharlari bilan murosa qilishga harakat qilgan, chunki u
bu shaharlarning flotidan foydalanishni mo’ljallangan.Ahmoniylar xukmronligi
davrida O'rta Osiyo. Fors podshohlarining eng qadimgi sulolasi podshoh Ahmon
davridan boshlanadi. Mil. avv.VII asrni boshlarida Fors qabilalarning asosiy
mashg'uloti dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo'lgan. Shuningdek, ular,
qo'shni qabilalar ustiga tez-tez yurishlar qilib turganlar.Mil.avv. VI asrni boshlariga
kelib fors podsholari Sharqdagi Midik, Elash, Lidiya kabi qadimgi davlatlarni bosib
oladilar.Mil.avv. VI asrni o'rtalariga kelib, Ahmoniylar podshosi o'z lashkar boshini
Garnachga Kichik Osiyodagi shahar davlatlarni bosib olishni buyuradi. O'zi esa
Bobil, Markaziy Osiyo xududidagi viloyatlarni (Baqteriya, Xorazm So'g'diyona
Marg'iyona va boshqa) va Misrni bosib olishga tayyorgarlik ko'ra boshlaydi.
Mil.avv. 545-539 yillarda Kir II sharqiy Eron viloyatlari va Markaziy Osiyodagi
Xorazm, So'g'diyona Marg'iyona viloyatlari va sak qabilalari o'ziga buysindiradi.
Kir II Markaziy Osiyoga 2 yurishini haqida qadimgi davr mualliflari Gerodat,
Yustik, Straboplar ma'lumot berib, ular bu voqealarni turlicha tasvirlaydi. Bu
mualliflar ma'lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Kir II ni qo'shnilari
Markaziy Osiyoga qilgan 2-yurishlarida mahalliy aholini qattiq qarshiligiga
uchragan va ko'chmanchi massegatlar tomonidan tor-mor etilgan. Kir II massegatlar
ustiga yurish qilganda ularga malika To'maris boshchilik qiladi.
1.1.Ahamoniylar davlatining markaziy boshqaruv organlari.
Ahmoniylar davrida davlat boshqaruvi shohlar shohiga (shahanshohga)
tegishli edi. Shahanshohning cheklanmagan hokimiyati nafaqat fors zodagonlariga,
balki, ma’lum darajada soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko’pgina
imtiyozlarga
ega
bo’lgan
ozod
fors
jamoalariga
ham
tayangan.
Shuningdek, bosib olingan viloyatlarning mahalliy zodagonlari ham hokimiyatning
tayanchi hisoblangan.
Hokimiyat iyerarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors oilalarining
boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida kengash mavjud bo’lib uning tarkibiga boy
oila boshliqlari, saroy ayonlari, yuqori lavozimdagi amaldorlar va noiblar kirgan.
Davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar ushbu kengashda ko’rib chiqilsa-da, hal
qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan.
Boshqaruvda shahanshohdan keyingi shaxs «xazarpat» - mingboshi deb
atalgan. Xazarpat shahanshoh gvardiyasining boshlig’i va davlat boshqaruvida
shahanshohning bosh yordamchisi hisoblangan. Ahmoniylar saltanatining bosh
ma’muriy markazi Suza shahri edi.Bu yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan
bo’lib, barcha hujjatlar shu yerda saqlangan.Shahanshoh devonxonasi boshlig’i
«dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar,
qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar.
1.2.Ahamoniylar davlatini hududiy bo’linishi, aholisi va qo’shini.
Qoyatosh bitiklar va Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, ahmoniylar davlati
hududi 20 ta qaram-ma’muriy qismlarga satraplarga bo’lingan. Tadqiqotchilarning
fikricha,
forslar
davlat
boshqaruvining
bu
an’analarini
midiyaliklardan
o’zlashtirganlar. Satraplar yirik hududlarga ega bo’lib, ko’pincha bir necha viloyat
va o’lkalarni o’z tarkibiga birlashtirgan. Masalan, Parfiya, Girkaniya, Areya,
Xorasmiya va So’g’diyona bitta satrap tarkibiga kirgan. Satraplarning chegaralari
ayrim hollarda o’zgarib turgan.Satraplar shahanshohning noibi sifatida asosan
forslardan tayinlangan. Satrapning ma’muriyati va boshqaruvi shahanshoh
ma’muriyati va markaziy boshqaruv apparatini qisqartirilgan holda takrorlagan.
Ya’ni, satrapda ikkita yordamchi, devonxona va mirzalar bo’lgan. Bir vaqtning
o’zida satrap o’zi noiblik qilib turgan hududda bosh qozi vazifasini ham
bajargan.Ayrim hollarni istisno qilganda satrap harbiy boshliqlik vazifasini
bajarmagan. Misol uchun, Doro I barcha satraplarning harbiy vazifalarini bekor
qilgan va ularga faqat o’ziga bo’ysinuvchi harbiy boshliqlarni jo’natgan.
Satraplarning faoliyati markazdan qattiq nazorat ostiga olingan.Hattoki shahanshoh
huzuridagi amaldorlar tez-tez kelib satraplar faoliyatini tekshirib turganlar.1
Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash juda
qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, er.av. II ming
yillikkacha bundagi tillarda na sеmit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik
bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning
janubi-g’arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq
va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat er.av. II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnogеnеz manzarasi
oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va Eronda hind-
eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan kеlgan dеb faraz qilinadi.
Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar asossizligi haqida
yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning dariy lahjasi bo‘lgani
haqida farazlar bor.
Er.av. I ming yillik boshlarida g’arbiy Eronda eron tilida so‘zlashuvchi
qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga еtib kеlgan bir qancha
rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda mеzolit va nеolit
davriga oid manzilgohlar, arxеologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza
shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana,
Pasargad harobalaridan topilgan ulug’vor haykallar, qoyatosh rеlеflari, qimmatbaho
mеtallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-
1Мир карим Осим. Жайҳун устида булутлар. – Т.,Ғафур Ғулом нашриёти. 1975.-B 13.
bеzaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. dе Margo va Grishman bu qadimgi
shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo‘shdilar.
Er. av. VII -VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda dеhqonchilik bilan
shug’ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar er.av. VI -V ming yilliklarda
Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Er. av. III ming yillik boshlarida janubi-
g’arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat»)yoki Elam ilk davlat
birlashmasi shakllanadi. Elam Mеsopotamiya hamda shimoliy va sharqiy Eron bilan
bog’langan Korun va Kеrxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza shahri poytaxtga
aylandi.
Ahmoniylar davlatida muntazam qo’shin mavjud bo’lib, uning asosini
tarkibida o’n ming jangchi bo’lgan «abadiy o’lmas» polk tashkil etgan.
Qo’shinlarning bosh qo’mondoni shahanshoh edi.Harbiy tuzilmada keyingi o’rinda
«xazarpat»-mingboshi turgan. Ahmoniylar qo’shinlari quyidagi qismlardan iborat
bo’lgan: 1. «abadiy o’lmas» polk; 2-piyoda qo’shinlar; 3-otliq qo’shinlar
(suvoriylar); 4-satraplar qo’shinlari; 5-yunon yollanmalari; 6-ko’ngilli qo’shin.
Qo’shinning qismlari 10,100,1000, 10000 kishilik harbiylardan iborat bo’lib, har bir
qismning tayinlab qo’yilgan boshlig’i bo’lgan.
Yilda bir marta shahanshohning shaxsan o’zi qo’shinlarni ko’rikdan
o’tkazib, yaxshi xizmat qilganlarni taqdirlagan, harbiy qoidalarni buzganlarni
jazolagan. Butun davlat hududi to’rtta harbiy okrugga bo’lingan.Har bir okrug
harbiy boshlig’i markazdan tayinlanib bevosita shahanshohga bo’ysungan. Bosib
olingan hududlar va chegara rayonlarda harbiy gornizonlar joylashtirilgan.
Ahmoniylar qo’shinlarining harbiy tartibi haqida Gerodot va Kursiy Ruf batafsil
ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko’ra, ularning asosiy harbiy qurollari
qilich, gurzi, o’q-yoy, qalqon, xanjar, harbiy bolta va nayzalardan iborat bo’lgan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Ahmoniylar bosib olgan barcha hududlar
satrapiya hokimliklarga bo’lingan bo’lib ularni fors podsholari tomonidan tayinlab
qo’yilgan satrap-hokimlar boshqarganlar. Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, Baqtriya
XII satrapiya bo’lib 300 talant (talant-Bobil pul birligi bo’lib, 1 talant 30 kg dan
ziyodroq kumushga teng), saklar va kaspiylar XV satrapiya bo’lib 200 talant
Xorazm, So’gd, Parfiya va Ariya XVI satrapiya bo’lib 300 talant miqdorda yillik
soliq to’lar edilar. Shuningdek, O’rta Osiyoliklar soliq sifatida qimmatbaho toshlar,
chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini ham fors podsholariga berib
turganlar.Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashaganlar. Shu tufayli Eron
madaniyati
xilma-xil
va
ko`p
qirrali
bo`lgan.
Miloddan
avvalgi
III
mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega
bo`lganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv kashf etilgan.Lekin miloddan
avvalgi XXIII–XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning mixsimon
yozuvidan foydalanganlar.
Doro I va uning o`g`li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan keng
foydalanganlar. Bu jihatdan Doro I ning Bexistun va Naqshi – Rustam qoyalariga
mixsimon alifboda o`yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir.
Adabiyot. Qadimgi eronliklar o`zlarining boy xalq og`zaki ijodiyoti va
yozma adabiyotiga ega bo`lganlar. Ular ko`plab xalq maqollari, ertaklari, hikoyalari,
qo`shiqlari va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan
xalq og`zaki ijodiyoti bilan sug`orilgan «Avesto» va Firdavsiyning «Shohnoma»
dostoni alohida ahamiyatga egadir. «Avesto» va «Shohnoma»da Eron va Turon
xalqianning qadimgi tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyatimng ko`p
tomonlari bayon etilgan. «Shohnoma»ning ko`p dostonlari shoshlik dehqon
hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan Navro`z bayramiga
alohida e`tibor berganlar.Ahamoniy shohlari davrida Navro`z umumdavlat,
umumxalq bay-ramiga aylangan.
Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik,
rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan
edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar,
sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi.
Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib,
ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning
Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi,
Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi,
Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy
darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari
ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi
qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelina
yotganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi.
Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan
darak beradi.
Qadimgi Eronda matematika, astronomiya, tarix, geografiya, tabobat, veterinariya
va boshqa bilimlar rivoj topgan ekan. Ammo Eron shohlari misrlik va yunon
tabiblarini saroylaiga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni davolashda
shifobaxsh o`simlik va mevalardan keng foydalanganlar.
Diniy e`tiqod. Eronliklarning qadimgi ajdodlari dastlab tog`-u tosh, suv,
daraxt va har xil hayvonlarni ulug`laganlar. Tabaqaviy jamiyat davlatlar tashkil
topishi munosabati, xo`jalikning rivojlana borishi natijasida e`tiqodda ham
o`zgarishlar sodir bo`la boshlagan. Xususan elamliklar Pinker degan xudolar onasini
ulug`lab, unga e`tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti
xudosi bo`lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ko`p
joylarida totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib
qolgan edi. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi.
Bu dinning asoschisi Zardusht bo`lib, din shu kishining nomi bilan
zardushtiylik deb atalgan. Zardushtiylik dini kitobi «Avesto» bo`lib, unda Eron va
Turonda yashagan xalqlarning tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyati haqida
ko`p ma`lumotlar bor.Eron xalqlari Misr, Bobil, Elam xalqlari madaniyatidan
bahramand bo`lib, o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda
yaxshilik, haqiqat va odillik xudosi hisoblangan. Axra-Manyu esa zulmat, o`lim
vayomonlik keltiruvchi xudo bo`lgan ekan. Eroniylar e`tiqodiga ko`ra bu ikki xudo
o`rtasida kurash davom etgan.
EroniylarMitradeganquyosh,
Anaxitadegansuvvahosildorlikshuningdek,
yorug`lik, oyvashamolxudolarigae`tiqodqilganlar. Eron shohi Kserks diniy islohot
o`tkazib
mayda
xudolar,
ma`budalar
va
dev-parilarga
e`tiqod
qilishni
taqiqlagan.Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb e`lon
qilingan.Ahamoniylar — Ahamoniylar davlatini boshqargan qadimgi fors
podshohlari sulolasi (miloddan avvalgi 558 — 330).Axomaniylar sulolasi qadimgi
fors urugʻidan boshlanib, bu urugʻ asoschisi Ahamoniy (qadimgi forschada
Xaxomanish) aftidan, miloddan avvalgi VII asrda boshida Elam chegaralariga —
Parsua (yunoncha Persida) deb nom olgan viloyatga koʻchib kelgan fors
qabilalarining yoʻlboshchisi boʻlgan. Ahamon oʻgʻli Teisp (Chishpish) va uning
bevosita avlodlari: Kir I, Kambis I, Kir II Anshan (Shim. Elamdagi viloyat) shohlari
hisoblangan.Qadimgi Sharqning koʻpgina mamlakatlarini bosib olgan Kir II
Ahamoniylar saltanatini barpo etgan.Ahamoniylar ning katta tarmogʻi Kambis II
vafoti (522) bilan tugagan.Kichik tarmoqqa Doro I asos solgan.
II. AHAMONIYLAR DAVLATINING O’RTA OSIYOGA BOSQINI.
2.1.O'rta osiyo xalqlarini eron ahamoniylariga qarshi ozodlik
kurashlari
Ahamoniylar davlatiniig shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi.U
Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini buysundirib dunyoda birinchi
saltanatga asos soldi.Kir o`zining bosqinchilik nigohini Markariy Osiyo hududlariga
haratadi.Baqtriyaning Ahamoniylar tomonidan qachon egallanganligi qozircha
ma'lum emas. Muarrixlar Ksеnafont, Ktеsiy Baqtriyaning Kir tomonidan bosib
olinganligini aytgan bo`lsalarda; lеkin aniq sanasi va tafsiloti to`qrisida еtarli
ma'lumotlar bermaydilar.
Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda ikki yuz ming kishilik
qo`shin bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo`ldoshi vafot etgan malika Tumaris
mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi Tumarisning jasoratini Gerodot o`zining
«Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O`z kuchi va omadiga ishongan, Bobil,
Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib muvaffaqiyatlardan
esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko`prik qurishni buyuradi. U Tumarisga o`z
elchilari orqali sovga-salomlar va noma yuborib unga turmushga chiqishini so`raydi.
Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To`marisga ayon edi. Shu
sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib uni urush boshlamaslikka,
tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! (U vaqtda yunonlar Eronni shunday
dеb atashgan).Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko`priklar sеnga baxt kеltiradimi,
falokatmi bilmaysanku yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik qil.
Biz o`z yurtimizga podshohlik qilaylik lеkin sеn bu maslahatga kirmay, o`z
aytganingdan qolmasang, biz daryo buyidan uch kunlik yo`l yurib olisroqqa borib
turaylik Xohlasang, biz sеning yerlaringga ko`chib o`taylik. Sеn uch kunlik olisga
borib tur».Bu maktubni olgan Eron shohi o`z a'yonlari bilan maslahatlashdi.Vazirlar
Biz orqaga qaytib, Tumarisni o`z yerimizda kutib olaylik», dеgan maslahatni
beradilar.Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan vaziri (sobiq, podshoh edi) o`zgacha
masladat beradi.U Eron qo`shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-
ziyofatlarga o`rganmaganlar.Ular yerida bazm dasturxonlarini yoyib qo`yaylik. Ular
lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni еb-ichib, mast bo`lib uxlab qolishganda,
ular ustiga bostirib boramiz» dеydi. Shoxga shu maslahat manzur ko`rinadi va
shunday yo`l tutishga qaror qiladi. O`z omadiga ishongan Kir Massagеtlar yurtida
bir kunlik yo`l masofasini bosib to`xtaydi, chodirlar qurdirib turli taomlar, may,
sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz qismini qoldirib, o`zi
chеkinadi. To`marisning yolgiz o`g`li Sparanges o`z lashkarlari bilan oz miqdordagi
Kir askarlarini еngadilar.
G’alabaga erishgan Spargapis bu dushmanlarni hiylasi ekanligini bilmay
qo`shiniga to`kin dasturhon ustiga maishatga ruhsat beradi va o`zi mast holda uhlab
qoladi. Hufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va
Spargapisni asir oladi. Voeadan habar topgan To`maris habarchi orqali Kirga
“Qonho`r Kir! Bu jfsorating bilan mag`rurlanma! Makkorlik bilan o`g`limni
ending.Halol jangda engilarding. Mening maslahatimga ko`n, o`glimni omon qaytar.
Yahshilikcha erlarimdan ket … Yo`qsa tangrimiz Quyosh haqqi hurmati qasamiyod
qilaman, o’z qoninga o`zingni to`ydiraman” degan mazmunda noma yuboradi. Kir
To`marisning so`zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o`zini
dushman iskanjasida asir ko`rgan Spargapis joniga kasd qiladi va o`zini o`zi
o`ldiradi. Voqеadan xabar topgan To`maris Kirga qarshi janga otlanadi. Mirkarim
Osim o`zining «To`maris» qissasida To`marisni ulug`lab bunday hikoya qiladi:
«...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi «Tumaris —
Sh.K.R.Sh.), bеlidagi oltin kamariga osilgan qilichi va qalqonini erga qo`yib,
massagеtlar naedida xudolarning xudosi bo`lgan Mihraga sigina boshladi: — Ey,
butun mavjudotni — yeru ko`kni, suv va o`tni yaratgan Quyosh tangrisi! Sеn
ko`zingni ochsang — olam nurga to`ladi. Ko`zingni yumsang — yer yo`zini
qorong`ulik lashkari bosadi. Odamlarga o`t bergan ham sеn, daryolarni toshirgan,
ekinzor va o`tloqlarga suv bergan ham sеn! qo`y va kiyiklarni ko`paytirgan, don-
dunga baraka bergan ham sеn! Ey, ulug` quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor
qilma, dilimizga g`ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o`ch olovini
sol!qilichimizni o`tkir qil, toki, yurtimizni oyoq osti qilgan makkor dushmanni tor-
mor aylab, qullik balosidan xalos bo`laylik» (Gerodot ikki o`rtadagi jangni eng
dahshatli jang dеb baxolaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamonda
o`q uzadilar, o`q-nayzalar tamom bo`lgach, xanjar va nayzabozlikka o`tadilar. Jang
maydonida juda ko`p eroniylar halok bo`ladilar,- Massagеtlar g`alaba qozonadilar.
Jangda Kirning o`zi ham halok bo`ladi. Tumaris maydan bo`shagan mеshlarni qonga
to`ldirishga va Kirning boshini uzib olib kеlishga farmon beradi. Tеzda
To`marisning kеlini Zarina Kirning jasadinitopadi va uning boshini kеsib olib
To`marisga kеltirib beradi. To`maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan,
ko`zlari yumuq, dahshatli boshni qo`liga olib, unga harab dеdi:— Mеn sеni mag`lub
etib, tirik qolgan bo`lsam ham, sеn hiyla bilan o`g`limni nobud qilib, baribir mеni
ham o`ldirding. Ey Kir! Umr bo`yi jang qilib odam koniga to`ymading, mana endi
to`yguningcha ich!» dеya shivirladida, uning boshini qon bilan to`ldirilgan mеshga
soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massagеtlar quyoshga,
Yerga sajda qilganlar.Ular o`z vatanlarini quyosh kabi muqaddas dеb bilganlar,
Tumaris barcha turonliklarning onasi timsolidir.Vatanga sadoqat ramzidir.Ammo
Kir o`limi O’rta Osiyoni Eron Ahamoniylariga tobеlikdan asrab qola olmadi.
Kirning o`gli Kambis mamlakatda ko`tarilgan erk va ozodlik qo`zg`olonini bostirdi
va hatto u o`z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.
Mеn sеni mag`lub etib, tirik qolgan bo`lsam ham, sеn hiyla bilan o`g`limni
nobud qilib, baribir mеni ham o`ldirding. Ey Kir! Umr bo`yi jang qilib odam koniga
to`ymading, mana endi to`yguningcha ich!» dеya shivirladida, uning boshini qon
bilan to`ldirilgan mеshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar,
xususan massagеtlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar.Ular o`z vatanlarini quyosh
kabi
muqaddas
dеb
bilganlar,
Tumaris
barcha
turonliklarning
onasi
timsolidir.Vatanga sadoqat ramzidir.Ammo Kir o`limi O’rta Osiyoni Eron
Ahamoniylariga tobеlikdan asrab qola olmadi. Kirning o`gli Kambis mamlakatda
ko`tarilgan erk va ozodlik qo`zg`olonini bostirdi va hatto u o`z otasining jasadini
toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.
Kambisning Bardiya ismli inisi bo`lib uyushtirilgan fitna tufayli o`z ukasini
o`ldiradi. Bu voqеa xalqdan sir tutiladi.Miloddan avvalgi 520 yilda Kambis Misrni
istilo etishga otlanadi.Xuddi shu davrda xalq Bardiya o`limidan xabar topadi va bu
to`g`rida har xil rivoyatlar to`g`iladi. Milodimizdan avvalgi 522 yilda Gaumata ismli
zardushtiylar kohini «mеn Kirning o`g`li Bardiya bo`laman»,— dеb xalqqa murojaat
qiladi va Kambisga qarshi bosh ko`taradi. Oddiy xalq Kambisdan aynib Gaumataga
ergashadi.Gaumata hokimiyatni qo`lga oladi.Bu voqеadan xabar topgan Kambis
zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo yo`lda noma'lum sabablarga ko`ra
halok bo`ladi. Gaumata Bardiya nomi bilan shox bo`ladi. U hokimiyatni qo`lga
kiritish jarayonida kеng xalq ommasiga tayanadi va zodagonlarga qarshi choralar
ko`radi, aholini uch yilgacha davlat soliharidan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu
saroy zodagonlari noroziligiga sabab bo`ladi. Saroy oqsuyaklari 522 yil 29
sеntyabrda Gaumatani o`ldirib, Ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko`taradilar.
Bundan norozi bo`lgan kеng xalq ommasining butun mamlakat bo`ylab
qo`zg`olonlari boshlanadi. Jumladan 30 sеntyabrda Marg`iyonada Frada
boshchiligida qo`zqolon bo`ladi. Bu qo`zqolon 10 dеkabr kuni Doro I tomonidan
shafqatsizlik bilan bostiriladi.
Bixustun qoyalariga bittirgan kitobasida Marg`iyona qo`zgoloni haqida
shunday dеyiladi: «Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg`iyona) nomli mamlakat
mеndan ajralib kеtdi. Qo`zg`olonchilar Frada ismli marg`iyonalik kishini o`zlariga
bosh qilib oldilar.Kеyin mеn Baqtriya satrapi xizmatkorim Dadarshishga odam
yubordim. Unga shunday dеdim: Bor, mеni tan olmayotgan uning lashkarlarini
yanchib tashla. Kеyin Dadarshish qo`shin biian uning ustiga yurish qilib,
marg`iyonaliklar
bilan
jang
qildi.
Axuramazda
mеnga
yordam
qildi.
Ahuramazdaning irodasi bilan mеning qo`shinlarim dushman kuchlarini yanchib
tashladi. Kеyin mamlakat yana mеniki bo`ldi»2.
2.1.O'rta osiyo xalqlarini Eron ahamoniylariga qarshi ozodlik kurashlari
Xususan, massaget qabilalari malika To’maris (Tomiris) boshchiligida
forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini
tor-mor etadilar. Malika To’maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu
2 Миркарим Осим. Жайҳун устида булутлар. – Т.,Ғафур Ғулом нашриёти. 1975.-B 19
jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo’ladi. Gerodot xabar berishicha, Bu
jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi...
Kamon o’qlari tugagach, qo’l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar.
Qo’shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi.Nihoyat massagetlar g’alaba qozondilar.Kir
II qo’shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil.avv. 530 yilga to’gri
keladi.
Tarixchi Poliyen forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi
haqidagi afsona to’g’risida xabar beradi.Uning xabariga ko’ra, sak qabilalarining
vakili bo’lgan Shiroq ismli cho’pon hiyla yo’li bilan forslarning katta qo’shinlarini
suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib qo’yadi. Shiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik
va tashnalikdan halok bo’ladilar.
Mil. avv.522-yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi
bilanoq Parfiya, Marg’iyona va saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar
ko’tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522-yilning oxirida Marg’iyonada
ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi.Doro I Baqtriya satrapi
Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi.
Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada
ham qo’lga olinib qatl ettiriladi.
Saklar o’lkasidagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik
qiladi.519-518-yillarda bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan
mag’lubiyatga
uchraydi.Saklarning
ko’pchiligi
o’ldirilib,
ko’pchiligi
asir
olinadi.Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga boshqa yo’lboshchi
tayinlanadi.Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona
qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom
o’zlariga bo’ysundirdilar.Doro I ga qarshi ko`tarilgan Marg`iyonadagi qo`zqolon
O’rta Osiyo viloyatlarida yagona qo`zg`olon emasdi. Bunday qo`zg`olon Parfiyada
ham ko`tarilgan.Bu qo`zg`olon miloddan avvalgi 521 yilning yozigacha davom
etgan edi. Doro I davrida Ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham
bosh ko`targanlar. Buni biz Bixustun yozuvlarida ochiq ko`ramiz. Doro I saklarni
quvib Orol sohillarigacha brogan.U saklar hukmdorini asir olganligi, boshqa bir
Skunxa ismli lashkarboshini saklarning o`zlari Doro I ga topshirganliklari qayd
etiladi.Bu voqеalar miloddan avvalgi 520—518 yillarda yo`z bergan.
Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda ikki yuz ming kishilik
qo`shin bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo`ldoshi vafot etgan malika Tumaris
mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi Tumarisning jasoratini Gerodot o`zining
«Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O`z kuchi va omadiga ishongan, Bobil,
Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib muvaffaqiyatlardan
esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko`prik qurishni buyuradi. U Tumarisga o`z
elchilari orqali sovga-salomlar va noma yuborib unga turmushga chiqishini so`raydi.
Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To`marisga ayon edi. Shu
sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib uni urush boshlamaslikka,
tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! (U vaqtda yunonlar Eronni shunday
dеb atashgan).Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko`priklar sеnga baxt kеltiradimi,
falokatmi bilmaysanku yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik qil.
Biz o`z yurtimizga podshohlik qilaylik lеkin sеn bu maslahatga kirmay, o`z
aytganingdan qolmasang, biz daryo buyidan uch kunlik yo`l yurib olisroqqa borib
turaylik Xohlasang, biz sеning yerlaringga ko`chib o`taylik. Sеn uch kunlik olisga
borib tur».Bu maktubni olgan Eron shohi o`z a'yonlari bilan maslahatlashdi.Vazirlar
Biz orqaga qaytib, Tumarisni o`z yerimizda kutib olaylik», dеgan maslahatni
beradilar.Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan vaziri (sobiq, podshoh edi) o`zgacha
masladat beradi.U Eron qo`shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-
ziyofatlarga o`rganmaganlar.Ular yerida bazm dasturxonlarini yoyib qo`yaylik. Ular
lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni еb-ichib, mast bo`lib uxlab qolishganda,
ular ustiga bostirib boramiz» dеydi. Shoxga shu maslahat manzur ko`rinadi va
shunday yo`l tutishga qaror qiladi. O`z omadiga ishongan Kir Massagеtlar yurtida
bir kunlik yo`l masofasini bosib to`xtaydi, chodirlar qurdirib turli taomlar, may,
sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz qismini qoldirib, o`zi
chеkinadi. To`marisning yolgiz o`g`li Sparanges o`z lashkarlari bilan oz miqdordagi
Kir askarlarini еngadilar.
G’alabaga erishgan Spargapis bu dushmanlarni hiylasi ekanligini bilmay
qo`shiniga to`kin dasturhon ustiga maishatga ruhsat beradi va o`zi mast holda uhlab
qoladi. Hufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va
Spargapisni asir oladi. Voeadan habar topgan To`maris habarchi orqali Kirga
“Qonho`r Kir! Bu jfsorating bilan mag`rurlanma! Makkorlik bilan o`g`limni
ending.Halol jangda engilarding. Mening maslahatimga ko`n, o`glimni omon qaytar.
Yahshilikcha erlarimdan ket … Yo`qsa tangrimiz Quyosh haqqi hurmati qasamiyod
qilaman, o’z qoninga o`zingni to`ydiraman” degan mazmunda noma yuboradi. Kir
To`marisning so`zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o`zini
dushman iskanjasida asir ko`rgan Spargapis joniga kasd qiladi va o`zini o`zi
o`ldiradi. Voqеadan xabar topgan To`maris Kirga qarshi janga otlanadi. Mirkarim
Osim o`zining «To`maris» qissasida To`marisni ulug`lab bunday hikoya qiladi:
«...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi «Tumaris —
Sh.K.R.Sh.), bеlidagi oltin kamariga osilgan qilichi va qalqonini erga qo`yib,
massagеtlar naedida xudolarning xudosi bo`lgan Mihraga sigina boshladi: — Ey,
butun mavjudotni — yeru ko`kni, suv va o`tni yaratgan Quyosh tangrisi! Sеn
ko`zingni ochsang — olam nurga to`ladi. Ko`zingni yumsang — yer yo`zini
qorong`ulik lashkari bosadi. Odamlarga o`t bergan ham sеn, daryolarni toshirgan,
ekinzor va o`tloqlarga suv bergan ham sеn! qo`y va kiyiklarni ko`paytirgan, don-
dunga baraka bergan ham sеn! Ey, ulug` quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor
qilma, dilimizga g`ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o`ch olovini
sol!qilichimizni o`tkir qil, toki, yurtimizni oyoq osti qilgan makkor dushmanni tor-
mor aylab, qullik balosidan xalos bo`laylik» (Gerodot ikki o`rtadagi jangni eng
dahshatli jang dеb baxolaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamonda
o`q uzadilar, o`q-nayzalar tamom bo`lgach, xanjar va nayzabozlikka o`tadilar. Jang
maydonida juda ko`p eroniylar halok bo`ladilar,- Massagеtlar g`alaba qozonadilar.
Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk dеb bosh ko`targan xalq
qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorqin misol bo`la oladi.Jangnoma
tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq» tarixiy voqеalar asosida vujudga
kеlgan va barchaning e'tiborini o`ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta
