KURS ISHI AHAMONIYLARNING CHEKLANMAGAN PODSHO HOKIMYATI (MUTLAQ MONARXIYA) MUNDARIJA: KIRISH I BOB. O‘RTA OSIYONING AHAMONIYLAR TOMONIDAN BOSIB OLINISHI 1.1 Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi 1.2 Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo II BOB. AHAMONIYLARNING MA’MURIY BOSHQARUVI 2.1 Ahamoniylarning cheklanmagan hokimiyati III BOB. AHAMONIYLARNING DINIY VA HARBIY BOSHQARUVI 3.1 Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi 3.2 Ahamoniylar davrida madaniy hayot XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1 KIRISH Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda”1 – deb ta’kidlaydi. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.56. 2 I BOB. O‘RTA OSIYONING AHAMONIYLAR TOMONIDAN BOSIB OLINISHI 1.1 Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi Miloddan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga kеlgan. Bu davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning hududlari Misrdan to Shimoli-G‘arbiy Hindistonga qadar cho‘zilgan edi. Ahamoniylar davlatining poytaxti Pasargad, Persopol, Suza shaharlari bo‘lgan. Forslarga qadar Suzada elamitlar yashaganlar. Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. So‘ngra ular butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan yurt kеyinchalik Eron dеb atalgan. A.Asqarovning ta’kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning forslar egallagan janubiy hududi shumerlar tomonidan Nim (baland) dеb yuritilgan, akkadlar esa uni «Elamtu» dеb ataganlar. Elamtu xalq orasida «Tog‘li mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o‘z yurtlarini «Hotamtu» dеb ataganlar. Rivoyatlarga ko‘ra shu yurtga qachonlardir ko‘chib kеlib, hukmronlikni qo‘lga kiritgan forslarning nufuzli oilalaridan biri Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning oxiri va VII asrning boshlarida o‘z sulolasiga asos solgan. Ahamonning o‘g‘li Chishpish miloddan avvalgi VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu tariqa Eronda, Ahamoniylar sulolasi (miloddan avvalgi 558-yillar) tashkil topadi. Xususan ahamoniylar davlatining shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi. U Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini bo‘ysundirib, dunyoda birinchi saltanatga asos soldi.2 Aholining etnik tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha bo‘lgan. Ular bosib olingan viloyatlarda mahalliy xalqning urf-odatlari, dini, qonun-qoidalari, og‘irlik, uzunlik o‘lchovlari, yozuvi va tilini saqlab qolganlar. Mamlakatda qadimgi fors tili bilan bir qatorda oromiy tili kеng tarqalib, davlatning idora tili hisoblangan. Bundan tashqari, dеvon ishlarida elam tilidan foydalanilgan. Eronning ahamoniylar davri madaniyati va san’atida Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa chеt el 2 Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi (eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B. 126. 3 xalqlari madaniy an’analarining ta’siri kuchli bo‘lgan. Bu davrga kеlib Kir o‘zining bosqinchilik nigohini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. Baqtriyaning ahamoniylar tomonidan qachon egallanganligi hozircha ma’lum emas. Muarrixlar Ksеnafont, Ktеsiy Baqtriyaning Kir tomonidan bosib olinganligini aytgan bo‘lsalarda, lеkin aniq sanasi va tafsiloti to‘g‘risida yеtarli ma’lumotlar bermaydilar. Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530-yilda qo‘shin bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo‘ldoshi vafot etgan malikaTo‘maris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi To‘marisning jasoratini Gerodot o‘zining «Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O‘z kuchi va omadiga ishongan, Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib, muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko‘prik qurishni buyuradi. U To‘marisga o‘z elchilari orqali sovg‘a-salomlar va noma yuborib, unga turmushga chiqishini so‘raydi. Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To‘marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib, uni urush boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko‘priklar sеnga baxt kеltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku? yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshohlik qil. Biz o‘z yurtimizga podshohlik qilaylik, lеkin sеn bu maslahatga kirmay, o‘z aytganingdan qolmasang, biz daryo bo‘yidan uch kunlik yo‘l yurib, olisroqqa borib turaylik. Xohlasang biz sеning yerlaringga ko‘chib o‘taylik. Sеn uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan Eron shohi o‘z a’yonlari bilan maslahatlashdi. Vazirlar «Biz orqaga qaytib, To‘marisni o‘z yerimizda kutib olaylik», dеgan maslahatni beradilar. Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan vaziri (sobiq, podshoh edi) o‘zgacha maslahat beradi. U fors qo‘shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga o‘rganmaganlar. Ular yerida bazm dasturxonlarini yozib qo‘yaylik. Ular lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni yеb-ichib, mast bo‘lib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz», dеydi.3 3 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128. 4 Shohga shu maslahat manzur ko‘rinadi va shunday yo‘l tutishga qaror qiladi. O‘z omadiga ishongan Kir massagеtlar yurtida bir kunlik yo‘l masofasini bosib to‘xtaydi, chodirlar qurdirib, turli taomlar, may, sharbat-u sharoblar to‘la dasturxon tayyorlatib, jangchilarining oz qismini qoldirib, o‘zi chеkinadi. To‘marisning yolgiz o‘g‘li Spargapis o‘z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir askarlarini yеngadilar. G‘alabaga erisgan Spargapis bu dushmanlarning hiylasi ekanligini bilmay, qo‘shiniga to‘kin dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va o‘zi mast holda uxlab qoladi. Xufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voqeadan xabar topgan To‘maris xabarchi orqali Kirga «Qonxo‘r Kir! Bu jasorating bilan mag‘rurlanma! Makkorlik bilan o‘g‘limni yengding. Halol jangda yengilarding. Mening maslahatimga ko‘n, o‘glimni omon qaytar. Yaxshilikcha yerlarimdan ket… Yo‘qsa tangrimiz Quyosh haqqi-hurmati qasamyod qilaman, o‘z qoningga o‘zingni to‘ydiraman», degan mazmunda noma yuboradi. Kir To‘marisning so‘zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o‘zini dushman iskanjasida asir ko‘rgan Spargapis joniga qasd qiladi va o‘zini o‘zi o‘ldiradi. Voqеadan xabar topgan To‘maris Kirga qarshi jangga otlanadi4. Mirkarim Osim o‘zining «To‘maris» qissasida To‘marisni ulug‘lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi, bеlidagi oltin kamarigaosilgan qilichi va qalqonini yerga qo‘yib, massagеtlar nazdida xudolarning xudosi bo‘lgan Mitraga sig‘ina boshladi: — Ey, butun mavjudotni — yer-u ko‘kni, suv va o‘tni yaratgan Quyosh tangrisi! Sеn ko‘zingni ochsang— olam nurga to‘ladi. Ko‘zingni yumsang— yer yuzini qorong‘ilik lashkari bosadi. Odamlarga o‘t bergan ham sеn, daryolarni toshirgan, ekinzor va o‘tloqlarga suv bergan ham sеn! qo‘y va kiyiklarni ko‘paytirgan, don- dunga baraka bergan ham sеn! Ey, ulug‘ quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga g‘ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o‘ch olovini sol! qilichimizni o‘tkir qil, toki yurtimizni oyoqosti qilgan makkor dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos bo‘laylik.5 4O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128. 5 Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B. 128. 5 Gerodot ikki o‘rtadagi jangni eng dahshatli jang dеb baholaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamondan o‘q uzadilar, o‘q-nayzalar tamom bo‘lgach, xanjar va nayzabozlikka o‘tadilar. Jang maydonida juda ko‘p eroniylar halok bo‘ladilar. Massagеtlar g‘alaba qozonadi- lar. Jangda Kirning o‘zi ham halok bo‘ladi. To‘maris maydan bo‘shagan mеshlarni qonga to‘ldirishga va Kirning boshini uzib olib kеlishga farmon beradi. Tеzda To‘marisning kеlini Zarina Kirning jasadini topadi va uning boshini kеsib olib To‘marisga kеltirib beradi. To‘maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko‘zlari yumuq, dahshatli boshni qo‘liga olib, unga qarab dеdi: — Mеn sеni mag‘lub etib, tirik qolgan bo‘lsam ham, sеn hiyla bilan o‘g‘limni nobud qilib, baribir mеni ham o‘ldirding. Ey Kir! Umr bo‘yi jang qilib, odam qoniga to‘ymading, mana endi to‘yguningcha ich!» dеya shivirladi-da, uning boshini qon bilan to‘ldirilgan mеshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massagеtlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar. Ular o‘z vatanlarini quyosh kabi muqaddas dеb bilganlar, To‘maris barcha turonliklarning onasi timsolidir. Vatanga sadoqat ramzidir. Ammo Kir o‘limi O‘rta Osiyoni Eron ahamoniylariga tobеlikdan asrab qola olmadi. Kirning o‘gli Kambis mamlakatda ko‘tarilgan erk va ozodlik qo‘zg‘olonini bostirdi va hatto u o‘z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi. Kambisning Bardiya ismli inisi bo‘lib, uyushtirilgan fitna tufayli o‘z ukasini o‘ldiradi. Bu voqеa xalqdan sir tutiladi. Miloddan avvalgi 520-yilda Kambis Misrni istilo etishga otlanadi. Xuddi shu davrda xalq Bardiya o‘limidan xabar topadi va bu to‘g‘rida har xil rivoyatlar to‘qiladi. Miloddan avvalgi 522-yilda Gaumata ismli zardushtiylar kohini «Mеn Kirning o‘g‘li Bardiya bo‘laman»,— dеb xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko‘taradi. Oddiy xalq Kambisdan aynib, Gaumataga ergashadi. Gaumata Persidada hokimiyatni qo‘lga oladi. Bu voqеadan xabar topgan Kambis zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo yo‘lda noma’lum sabablarga ko‘ra halok bo‘ladi. Gaumata Bardiya nomi bilan shoh bo‘ladi. U hokimiyatni qo‘lga kiritish jarayonida kеng xalq 6 ommasiga tayanadi va zodagonlarga qarshi choralar ko‘radi, aholini uch yilgacha davlat soliqlaridan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari noroziligiga sabab bo‘ladi. Saroy oqsuyaklari 522-yil 29-sеntabrda Gaumatani o‘ldirib, ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko‘taradilar. Bundan norozi bo‘lgan kеng xalq ommasining butun mamlakat bo‘ylab qo‘zg‘olonlari boshlanadi. Jumladan, Marg‘iyonada Frada boshchiligida qo‘zg‘olon bo‘ladi. Bu qo‘zg‘olon 10-dеkabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi. 7 1.2 Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo Bihustun qoyalariga bitilgan kitobasida Marg‘iyona qo‘zg‘oloni haqida shunday dеyiladi: «Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg‘iyona) nomli mamlakat mеndan ajralib kеtdi. Qo‘zg‘olonchilar Frada ismli marg‘iyonalik kishini o‘zlariga bosh qilib oldilar. Kеyin mеn Baqtriya satrapi — xizmatkorim Dadarshishga odam yubordim. Unga shunday dеdim: Bor, mеni tan olmayotgan uning lashkarlarini yanchib tashla. Kеyin Dadarshish qo‘shin bilan uning ustiga yurish qilib, marg‘iyonaliklar bilan jang qildi. Ahuramazda mеnga yordam qildi. Ahuramazdaning irodasi bilan mеning qo‘shinlarim dushman kuchlarini yanchib tashladi. Kеyin mamlakat yana mеniki bo‘ldi». Doro I ga qarshi ko‘tarilgan Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon O‘rta Osiyo viloyatlarida yagona qo‘zg‘olon emasdi. Bunday qo‘zg‘olon Parfiyada ham ko‘tarilgan. Bu qo‘zg‘olon miloddan avvalgi 521-yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh ko‘targanlar. Buni biz Bihustun yozuvlarida ochiq ko‘ramiz. Doro I saklarni quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar hukmdorini asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning o‘zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voqеalar miloddan avvalgi 520– 518-yillarda yuz bergan. Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk dеb bosh ko‘targan xalq qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorqin misol bo‘la oladi. Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq» tarixiy voqеalar asosida vujudga kеlgan va barchaning e’tiborini o‘ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi Poliyen o‘zining «harbiy hiylalar» dеgan asarida kеltirgan. Asarda Shiroq — Siyrak dеb nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi, vatanparvarligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o‘z qabilasi manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo‘shinlarini chalg‘itib, suvsiz, Qizilqumning dasht-sahrosiga boshlab boradi. Suvsizlik ochlikdan, darmonsiz qolgan g‘anim lashkarlari halokatga uchraydi. El-yurt vayrongarchilikdan saqlab qolinadi.6 6 Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B. 132. 8 Asarning eng e’tiborli, ta’sirchan joyi shundaki, Shiroqning o‘zi ham dushman qo‘lida halok bo‘ladi, lеkin Shiroq uchun bu o‘lim mag‘lubsiz o‘lim edi, uning orqasida ona Vatan himoyasi, katta birtaqdiri yotardi. Shiroq o‘zi halok bo‘lsa-da yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatan taqdiri, Vatan mudofaasi asarning bosh mavzuisi bo‘lib, ajnabiy bosqinchilarga qaqshatqich zarba berish va ularni o‘z yurtidan surib chiqarish, mardlik va jasorat ko‘rsatish esa uning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. «Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qorala-nadi va unga minglab la’natlar o‘qiladi, tinchlik va ozodlik yo‘lidagi barcha urinishlar, xalqning Doro I ga qarshi kurashidagi qahramonliklari yanada ulug‘lanadi. Shiroqning buyuk qahramonligi bugungi kunda ham og‘izdan og‘izga o‘tib, Vatan tuyg‘usi bilan yashayotgan yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim tarbiya maktabini o‘tashiga hech bir shubha yo‘q. Bu ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar Doro I ni bir qator islohotlar o‘tkazishga majbur qilgan. U, hatto saroy zodagonlari huquqlarini ham chеklab qo‘yadi va qattiqqo‘llik bilan siyosat olib boradi, mamlakatda o‘zining mutlaq hokimiyatini joriy qiladi. Doro I Gerodot ma’lumotlariga qaraganda mamlakatni satrapliklarga bo‘lib idora qilgan. Satraplik tеpasida hokim-satrap turgan. U chеklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan. Uning ixtiyorida harbiy va fuqarolik hokimiyati markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat ahamoniylar oilasiga mansub forslardan tayinlangan. Ularning faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus amaldor- ayg‘oqchilar qo‘yilgan. Ular, odatda, shahanshohning eng ishonchli «ko‘z-quloqlari» edilar. O‘rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan Baqtriya va Marg‘iyona bilan birga hisoblaganda 12 satraplikka bo‘linib idora qilingan. Bu satrapliklar podsho xazinasiga har yili 360 talant1 o‘lpon to‘lagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Arеya birgalikda 16 satraplikdan iborat bo‘lib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 satraplik bo‘lib, ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant o‘lpon soliq to‘laganlar. Bundan tashqari, O‘rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga har yili to‘lab turgan aniq miqdordagi soliqlarga qo‘shimcha yirik davlat qurilishlarida ham 9 ishlab berar edilar. Xullas, O‘rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi VI–IV asrlarda, ya’ni qariyb 200 yil mobaynida Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar. Ular doimo erk va ozodlikka intilib kurashdilar. Faqat miloddan avvalgi IV asrlarga kеlib ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana boshlagach, zulm asoratida bo‘lgan xalqlar o‘z mustaqilliklariga imkoniyatiga ega bo‘ldilar. O‘rta Osiyoda o‘z mustaqilligiga birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi. Baqtriya esa to makedoniaylik Aleksandr (Iskandar Zulqarnayn) istilosiga qadar ahamoniylar hukmronligi ostida bo‘lgan. Juda ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning o‘troq vohalaridagi sug‘orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini e’tirof etadilar. Bu davrda ko‘p joylardagi to‘planib qolgan suvlardan foydalaniladigan mavsumiy tabiiy sug‘orish o‘rnini keng hududlarni sug‘orish imkoniyatini beruvchi yirik magistral kanallar tartibi egallaydi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nisbatan kengroq hududlarni o‘zlashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi. O‘rta Osiyoning deyarli barcha tarixiy-madaniy viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘troq aholi tomonidan yangi yerlarning o‘zlashtirilganligi kuzatiladi.7 Shimoliy Baqtriya hududlarida bu davrda Surxon va Kobadiyon vohalari keng miqyosda o‘zlashtirilib, o‘ng qirg‘oq Amudaryo irmoqlaridan magistral kanallar o‘tkaziladi. Vaxsh vohasida Bolday kanali qazilib, uning atroflarida mil.avv. V-IV asrlarga oid manzilgoh aniqlangan. Xorazm hududlarida, chap qirg‘oq Amudaryodagi Sariqamish havzasida joylashgan Ko‘zaliqir yaqinida Ahamoniylar davriga oid yirik dehqonchilik vohasi aniqlangan. Bu yerdan o‘sha davrga oid bir nechta kanallar aniqlangan. Ta’kidlash joizki, Ahamoniy podsholari va satraplari qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga, avvalo, dehqonchilikka katta e’tibor berib turganlar. Ksenofontning xabar berishicha, «podsho o‘z mamlakatining ayrim qismlarini o‘zi aylanib chiqadi, ayrim qismlariga o‘z ishonchli odamini yuboradi. Agar hokimlar o‘zlashtirilib obod etilgan, bog‘-rog‘lar barpo etilib ekinlar ekilgan 7 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128. 10 yerlarni ko‘rsatsalar ularga yana yangi yerlar qo‘shib berilib, turli mukofotlar in’om etiladi». O‘rta Osiyodagi dastlabki korizlar yer osti sug‘orish kanallari ham Ahamoniylar davrida paydo bo‘ladi. Polibiy salavkiylar hukmdori Antiox III ning Parfiya dashtlari orqali yurishini ta’riflar ekan, bu yerda sug‘orish ishlari quduqlari bo‘lgan bir nechta yer osti kanallari orqali amalga oshirilib ular «forslar davrida» bunyod etilgani haqida ma’lumot beradi. Mil.avv. VI-IV asrlar sug‘orish inshootlari takomillashuvi bilan birga O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligida dehqonchilik taraqqiyotiga sezilarli turtki bergan temir buyumlardan foydalanish ham keng tarqaladi. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha 6, Xorazmdagi Ding‘ilja va Ko‘zaliqir, So‘g‘diyonadagi Afrosiyob va Daratepa hamda boshqalardan topilgan temir buyumlar shu jarayondan dalolat beradi. Bu davrda O‘rta Osiyo o‘troq tarixiy-madaniy viloyatlari xo‘jaligi doirasida chorvachilik ham taraqqiy etadi. Xo‘jalikning bu turi katta va kichik daryolar havzalari hududlarida, tog‘ va tog‘ oldilarida, dasht chegara hududlarida ayniqsa jadallik bilan rivojlanadi. Qadimgi Xorazmdagi Ko‘zaliqirdan mil.avv. VI-IV asrlarga oid hayvonlar suyaklarining topib tadqiq etilishi bu yerda xo‘jalikning asosini chorvachilik, avvalo, yirik tuyoqli hayvonlar tashkil etganligidan dalolat beradi. Persepol tasvirlarida ham ko‘pgina O‘rta Osiyo halqlari fors podsholariga soliq sifatida turli hayvonlarni yetaklab kelayotganligining tasvirlangan. Tarixiy manbalarning ma’lumot berishicha, O‘rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget kabilalari malika To‘maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo‘shinini tor-mor etadilar. Malika To‘maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo‘ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o‘qlari tugagach, qo‘l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo‘shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi. Nihoyat massagetlar g‘alaba qozondilar.” Kir II qo‘shinlarining massagetlar tomonidan tor- mor etilishi miloddan avvalgi530 yilga to‘g‘ri keladi. 11 Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi afsona to‘g‘risida xabar beradi. Uning xabariga ko‘ra, sak kabilalarining vakili bo‘lgan Shiroq ismli cho‘pon hiyla yo‘li bilan forslarning katta qo‘shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib qo‘yadi. Shiroq ham, fors qo‘shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo‘ladilar. Miloddan avvalgi522 yilda ahamoniylar taxtiga Doro I o‘tiradi. U taxtga o‘tirishi bilanoq Parfiya, Marg‘iyona va “saklar o‘lkasi”da forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522 yilning oxirida Marg‘iyonada ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo‘shinlarni qo‘zg‘olonchilarga qarshi jo‘natadi. Qo‘zg‘olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg‘iyonalik halok bo‘ladi. Frada ham qo‘lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar o‘lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda bo‘lib o‘tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag‘lubiyatga uchraydi. Saklarning ko‘pchiligi o‘ldirilib, ko‘pchiligi asir olinadi. Ularning yo‘lboshchisi Skunha asir olinib, o‘rniga boshqa yo‘lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O‘rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o‘zlariga bo‘ysundirdilar. Ahamoniylar davlati tarixdagi birinchi imperiyalardan biridir ,bu davlat qariyb ikki yuz yil to Aleksandr Makedonskiy ahamoniylarning so‘nggi hukmdori Doro III ni mag‘lubiyatga uchratganiga qadar mavjud bo‘lgan.Ahamoniylar juda ko‘p hududlarni bosib oladi shu bilan birga bizning ham yurtimizga o‘z yurishlarini boshlaydi lekin bu ular uchun oson kechmaydi qadimgi turon zaminida ahamoniylarga qarshi juda ko‘plab qarshiliklar xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tadi ancha talafot ko‘radi lekin turli xil xiyla va qurol va qo‘shin ustunligi tufayli ular o‘rta osiyoni egallab oladilar.Lekin shunga qaramay o‘rta osiyoda qarshilik harakatlari to‘xtamaydi. 8 8B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 170. 12 II BOB. AHAMONIYLARNING MA’MURIY BOSHQARUVI 2.1 Ahamoniylarning cheklanmagan hokimiyati Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash juda qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, miloddan avvalgiII ming yillikkacha bundagi tillarda na sеmit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning janubi-g‘arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Faqat miloddan avvalgi II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnogеnеz manzarasi oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va Eronda hind-eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan kеlgan dеb faraz qilinadi. Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar asossizligi haqida yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning dariy lahjasi bo‘lgani haqida farazlar bor. Miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida g‘arbiy Eronda eron tilida so‘zlashuvchi qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga еtib kеlgan bir qancha rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda mеzolit va nеolit davriga oid manzilgohlar, arxеologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad harobalaridan topilgan ulug‘vor haykallar, qoyatosh rеlеflari, qimmatbaho mеtallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bеzaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. dе Margo va Grishman bu qadimgi shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo‘shdilar. Miloddan avvalgi VII -VI ming yilliklarda g‘arbiy Eronda dеhqonchilik bilan shug‘ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar miloddan avvalgiVI -V ming yilliklarda Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Miloddan avvalgi III ming yillik boshlarida janubi-g‘arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat») yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mеsopotamiya hamda shimoliy va 13 sharqiy Eron bilan bog‘langan Korun va Kеrxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza shahri poytaxtga aylandi. Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma'lumot bеradigan manbalardan biri bu yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gеrodot (miloddan avvalgi V asr)ning tarixi, Fukidid (miloddan avvalgi V asr) tarixi, Ksеnofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» mеmuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar bеradi. Eron va O‘rta Osiyoning xo‘jaligi va undagi ijtimoiy munosabatlar to‘g‘risida biz asosan arxеologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq o‘tmishning aks sadolari Eronda kеng tarqalgan diniy asar – “Avеsto”ning ilk qatlamlarida saqlangan. Hilma-hil hujjatlardan iborat butun bir arxiv bizgacha faqat Elam davridan еtib kеlgan. Miloddan avvalgiVI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari paydo bo‘la boshlagan. Ko‘p masalalarni hal etishda Gеrodot, qisman Ktеsiy va boshqa antik dunyo mualliflarining asarlari yordam bеradi.  Eron xalqlaridan yuqorida bir nеcha marta tilga olingan elamiylar hammadan oldin tarix sahnasiga chiqqan. Elamiylar mamlakati fors qo‘ltig‘iga quyadigan ikki daryo - Kеrxa bilan Karuna daryolari havzasini va shimol tomonda unga tutashgan tog‘li Anchan o‘lkasini ishg‘ol qilgan. Elamning poytaxti Suza (Kеrhi bo‘yidagi) tеkislikda joylashgan edi. Arxеologlar bu erdan (miloddan avvalgiIV-III asrlardagi) enеolit yodgorliklarini, ayniqsa badiiy jihatdan yuksak, naqsh solingan sopol buyumlarini topganlar. Shu narsa muhimdirki, Elam butun tarixi davomida Ikki daryo oralig‘i bilan maxkam aloqada bo‘lgan va bu aloqa uning iqtisodiyoti hamda madaniyatiga ta'sir ko‘rsatgan. Shu narsa ham ibratlidirki, Elamda paydo bo‘lgan o‘ziga xos yozuv tizimini mahalliy piktografiya asosidagi iеroglifikani g‘arbiy qo‘shnilardan o‘zlashtirib olgan mixxat miloddan avvalgiIII ming yillikda siqib chiqargan. Dastlab mixxat matnlari akkad tilida yozilgan, miloddan avvalgiII ming yillikda esa elamiy tilida yozila boshlagan. Elamning Ikki daryo oralig‘idagi davlatlar bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlari 14 ko‘p o‘zgarib turgan. Vaqti-vaqti bilan Elam Akkadga (miloddan avvalgiXXIII asr) va Shumеrga (Urning III sulolasi vaqtida - miloddan avvalgiXXI asrda) qaram bo‘lib qolgan. Ammo buning aksi yuz bеrgan hollar ham bo‘lgan, Elam podsholari g‘arbiy qo‘shinlarning kuchsizlanib qolganliklaridan foydalanib, ularga qarshi hujumga o‘tgan. Masalan, eramizdan avvalga XX-XVIII asrlarda tarqoqlik va o‘zaro urushlar davrida Elam, Dajla va Frot havzasida o‘z nazoratini o‘rnatgan. Miloddan avvalgiII ming yillikda elamiylar yana kuchayib kеtib, Bobilga yurishlar qilgan. Elamning ijtimoiy munosabatlarida qo‘shni Ikki daryo orlig‘iga o‘xshagan joylari ko‘p bo‘lgan. Ammo, shu bilan birga, mahalliy xususiyatlari ham bo‘lgan, albatta. Bunda tarkib topgan tabaqaviy jamiyat sharoitida har xil matriarxat qoldiqlari Ikki daryo oralig‘idagidan ko‘ra uzoqroq saqlangan, bu qadimgi Misrda ro‘y bеrgan shu singari ahvolni eslatadi. Chunonchi, еr uchastkalari tamomila ayollar ihtiyorida bo‘lgan. Taxt mеrosligining o‘ziga xos tartibi ham ibratlidir, taxt otadan o‘g‘ilga o‘tmagan, balki akadan ukaga o‘tgan (fratiarxat). Miloddan avvalgiVIII-VII asrlarda Elam bilan Osuriya o‘rtasida juda qattiq va kеskin kurash borgan va bu kurash Ashshurbanipal qo‘shinlarining Suzni tor-mor kеltirishi bilan tugagan. Shundan kеyin Elam mustaqil o‘rin tutmagan, ammo elamiy tili fors va bobil tillari bilan birga yashayvеrgan. Bеhistun yozuvining uch tilda bo‘lganligi bunga dalildir. Ahmoniylar davrida davlat boshqaruvi shohlar shohiga (shahanshohga) tegishli edi. Shahanshohning cheklanmagan hokimiyati nafaqat fors zodagonlariga, balki, ma’lum darajada soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko‘pgina imtiyozlarga ega bo‘lgan ozod fors jamoalariga ham tayangan. Shuningdek, bosib olingan viloyatlarning mahalliy zodagonlari ham hokimiyatning tayanchi hisoblangan. Hokimiyat iyerarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors oilalarining boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida kengash mavjud bo‘lib uning tarkibiga boy oila boshliqlari, saroy ayonlari, yuqori lavozimdagi amaldorlar va noiblar 15 kirgan. Davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar ushbu kengashda ko‘rib chiqilsa-da, hal qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan.9 Boshqaruvda shahanshohdan keyingi shaxs «xazarpat» - mingboshi deb atalgan. Xazarpat shahanshoh gvardiyasining boshlig‘i va davlat boshqaruvida shahanshohning bosh yordamchisi hisoblangan. Ahmoniylar saltanatining bosh ma’muriy markazi Suza shahri edi.Bu yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan bo‘lib, barcha hujjatlar shu yerda saqlangan.Shahanshoh devonxonasi boshlig‘i «dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar, qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar. Ahamoniylar davlati 200 yil hukm surdi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda yirik ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, yagona pul tizimi, soliq tizimi, ma’muriy bo‘linish tizimi, yagona umumdavlat yozuvi – oromiy yozuvi paydo bo‘ladi. Shuningdek, davlat pochtasi tashkil topadi. Qadimgi karvon yullari qayta tiklanib, yangilari ko‘riladi. Amaldagi turli xalqlarning qonunlari bilan birga yagona yangi davlat qonunlari ishlab chiqiladi.Ahamoniylar davrida xalqaro savdoga qulay imkoniyatlar yaratiladi. Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik, rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar, sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar. Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi. Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi, 9 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 116. 16 Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir. Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan. ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelinay otganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan darak beradi. Yagona davlat tarkibidagi turli xalqlar ilmiy bilimlari, san’ati va diniy tushunchalari bir-birlarini to‘ldirib, boyitib, barcha xalqlarningboyligiga aylanadi. Ahamoniylar davrida Markaziy Osiyoliklar ilk bor zarb qilingan tanga pul bilan, oromiy yozuvi bilan tanishishdi, bunga Markaziy Osiyo hududlarida Ahamoniylar davrida amalda bo‘lgan tilla va boshqa tangalarning topilganligini dalil sifatida ko‘rsatish mumkin. Markaziy Osiyo xalqlari yagona davlat tarkibidagi qadimgi Elam, Vavilon, Misr sivilizatsiyasi bilan tanishadi. Ahamoniylar davlati madaniy hayotida Markaziy Osiyo xalqlari: baqtriyaliklar, xorazmiylar, sug‘diylar, parfiyaliklar, marg‘iyonaliklar va saklar ham muhim o‘rin egallaganlar. Shunday qilib, Ahamoniylar davrida ko‘pchilik Markaziy Osiyo xalqlarining jahon sivilizatsiyasining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotidagi o‘rni juda katta bo‘lgan. Ajdodlarimiz shu davrlardanoq chet el bosqinchilariga qarshi mardona kurash olib borishgan. Shu bilan birgalikda o‘zlarining madaniy xususiyatlariini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi.10 10B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 176. 17 III BOB. AHAMONIYLARNING DINIY VA HARBIY BOSHQARUVI 3.1 Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi Makedoniyalik Iskandarning mil.avv. 334-324 yillardagi harbiy yurishlari natijasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi orollari, Kichik Osiyo, Misr, Old va O‘rta Osiyo, Hind daryosining quyi oqimigacha bo‘lgan hududni qamrab oluvchi ulkan davlat tashkil topdi. Yunon-makedonlarning 330-327 yillardagi O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlariga qaramasdan o‘sha davrda bu hududlarning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. O‘rta Osiyoga Ellin (Ellada) madaniyati kirib keldi. O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari yirik ellinistik davlatlar tarkibiga kirib, bu viloyatlarda yangi siyosiy-ma’muriy tartib joriy etildi. Bu tartib O‘rta Osiyoda madaniy, iqtisodiy, tovar-pul munosabatlarining rivojiga turtki bo‘ldi. Xususan, bu davrda O‘rta Osiyoda dastlabki tanga pullar zarb etildi. Yunon yozuvi kirib keldi. Shaharsozlik, me’morchilik va amaliy san’atda birmuncha o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi.11          Ammo Makedoniyalik Iskandar davlati ham turli xalqlar, elatlar va qabilalarning zo‘rlab birlashtirilgan yig‘indisidan iborat bo‘lib, faqat qo‘rqitish va qurol kuchi orqali idora qilinar edi. Mil.avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandarning Bobilda to‘satdan vafot etishi siyosiy vaziyatning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Yunon diadoxlari (hukmdorlar, amaldorlar) o‘rtasida hokimiyat uchun shafqatsiz kurash boshlandi.          Bu paytda yunonlar va makedonlar O‘rta Osiyoda hokimiyatni boshqaruvchi qatlamini tashkil etar edilar. Makedoniyalik Iskandar vafotiga qadar Baqtriya va So‘g‘diyona satrapi asli makedonlardan bo‘lgan Filipp edi. Undan keyin esa bu hududlar asli Kipr orolidan bo‘lgan yunon Stasanor qo‘l ostiga o‘tdi. Bu paytda ikki diadox - Evmen va Antigon Iskandar davlatining asosiy yerlarini qo‘lga kiritish uchun o‘zaro kurashayotgan edilar. Filippning katta qo‘shinlari bilan yordam bergani tufayli Antigon Iskandar davlatining katta qismiga hukmronlik o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo uning bu hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi. 11 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 118. 18 Mil.avv. 312 yilda Iskandarning eng ishonchli sarkardalaridan biri Salavka diadoxlar bilan bo‘lgan kurashda ustun kelib Bobil, Suziana, Midiya va boshqa qo‘shni viloyatlarni bosib oldi va ko‘p o‘tmay Old Osiyo, Eron va O‘rta Osiyo hududlariga ham o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Ammo Hindistondagi harbiy- siyosiy vaziyat tufayli bu hududlardagi muvaffaqiyat Salavkiylar foydasiga hal bo‘lmadi. Miloddan avvalgiIV asrning oxirlarida bu yerda Chandragupta asos solgan kuchli Maurya davlati Salavkaga qattiq qarshilik ko‘rsatganligi sababli Salavka sulh tuzishga majbur bo‘ldi.          Uning Hindistondagi mag‘lubiyati salavkiylarning O‘rta Osiyodagi noiblari ahvoliga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu holat bu yerda salavkiylarga qarshi kurash kuchayishiga sabab bo‘ldi. Mahalliy o‘troq va ko‘chmanchi aholining ko‘p sonli qo‘zg‘olonlari bu kurashlardan dalolat beradi. Ular salavkiylarning tayanch nuqtalari bo‘lgan Marg‘iyonadagi Aleksandriya va aftidan, Aleksandriya Esxatani vayron etadilar. Tadqiqotchilarning fikricha, bu kurashlar natijasida yirik etnik ko‘chishlar bo‘lib o‘tgan bo‘lishi mumkin. Xullas, salavkiylar hokimiyatni egallagan paytdayoq ularning O‘rta Osiyodagi ahvoli tahlikali edi. Aynan shu sababli O‘rta Osiyo viloyatlari yerlaridan mahrum bo‘lishdan qo‘rqib ketgan Salavka I o‘z vorisi Antiox I boshchiligidagi Sharqiy noiblik (straplik)larni ta’sis etdi.          Antiox I vayron etilgan qal’alarni tikladi, yirik va qalin devor bunyod etdi (Marg‘iyona devori), qo‘zg‘olonlari bostirdi. U salavkiylar qudratini namoyish etish maqsadida atrofidagi o‘troq va ko‘chmanchi aholi ustiga harbiy yurishlar uyushtirdi. Antiox I tomonidan o‘tkazilgan bir qancha harbiy-siyosiy va diplomatik tadbirlar tufayli O‘rta Osiyodagi salavkiylarga qarshi harakatlar bostirildi. Yunon tarixchisi Pompey Trogning yozishicha, “Salavka ba’zi bir joylarni muzokaralar yo‘li bilan egalladi, ammo, Baqtriya, Parfiya, So‘g‘d yerlarida u qattiq qarshilikka uchradi va og‘ir janglar olib borishga to‘g‘ri keldi“. Bu ma’lumotni qadimgi tarixchi Arrian ham tasdiqlaydi: “Salavka I baqtriyaliklar, so‘g‘diylar, parfiyaliklar va girkaniyaliklar bilan ko‘p urushlar olib borgach, ular 19 yerlariga hukmronlik qila boshladi”. Hozirgi tadqiqotchilarning fikricha, bu hududlarning bosib olinishi miloddan avvalgi306-301 yillariga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyodagi viloyatlar salavkiylar davlati siyosiy tarixida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Salavka Iskandar davrida Spitamanning qizi Apamaga uylandi. Qarindoshchilikni hisobga olibmi yoki boshqa maqsadni nazarda tutibmi, Salavka miloddan avvalgi293-yilda o‘g‘li Antiox I ni Sharqiy satraplarga, jumladan O‘rta Osiyo yerlariga hokim etib tayinlaydi. O‘zining uzoq yillik hukmronligi davrida (miloddan avvalgi293-261-yy.) Antiox G‘arbga qilgan ko‘pgina yurishlari bilan shuhrat qozondi. U o‘z davlatining sharqiga, shumladan O‘rta Osiyo yerlariga kam e’tibor qaratdi. Bu paytda uning viloyatlarida iqtisodiy o‘zgarish yuz beradi. Ancha tinch hayot boshlanib qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. Salavkiylar davlati markazidan chetda bo‘lishiga qaramasdan, O‘rta Osiyo ular davlatining eng muhim qismi edi. O‘rta Osiyo harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lib, salavkiylar bu hudud bo‘ylab o‘tgan savdo yo‘llari bo‘yida shaharlar va qishloqlar qurdirib ularda hunarmandchilik, o‘zaro almashinuv va savdo-sotiqni rivojlantirganlari bejiz emas.          Salavka I Antigon bilan hokimiyat uchun talashib, Sharqiy hududlar va Kichik Osiyo uchun keyingi kurash jarayonidayoq yo‘l-yo‘lakay o‘z hokimiyatida boshqaruv tartibini joriy eta boshlagan edi. U Iskandar an’analariga sodiq qolganligini ko‘rsatish maqsadida satrapiyalarni yirik viloyat uyushmalari sifatida saqlab qoldi. Tangashunoslik manbalari ma’lumotlariga qaraganda Salavka I davlati Ahmoniylar va Iskandar davlatlariga nisbatan ancha kichik bo‘lib, hokimiyat 27-28 satrapiyalarga bo‘lingan.12          Har qaysi satrapiyani shoh tomonidan tayinlab qo‘yilgan satrap yoki strateg deb nomlanuvchi shaxs boshqargan. Fors satraplaridan farq qilgan holda ular ham ma’muriy, ham harbiy boshqaruvni qo‘lga olganlar. Satrap-strateg ma’muriy boshqaruvda eng yaqin odamlaridan o‘ziga yordamchi tanlagan. Bu yordamchi 12B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 178. 20 soliq yig‘uvchilar faoliyati, ichki va tashqi savdo, xo‘jalik hayotini nazorat qilib borgan.          Tarixiy manbalarda salavkiylar satrap-strateglari yunoncha nomda tilga olinadi. (Stratonik, Aleksandr, Giyeraks va b.). Demak, salavkiylar hukmdorlari asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy aholidan tayinlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, O‘rta Osiyoda yunon hokimlari va ular atrofida to‘plangan yunon-zodagonlar bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar edilar. Salavkiylar hokimiyati, O‘rta Osiyodagi harbiy manzilgohlarda (katoykiyalarda) joylashgan harbiy kuchlarga tayangan edi. Aholiga jabr-zulm qilishda mahalliy hukmron guruh vakillari ham ishtirok etardilar.13          O‘z davrida salavkiy hukmdorlari shaharsozlik bilan faol shug‘ullanganlar va keyinchalik «Salavkiya» deb atalgan shahar markazlariga asos solganlar. Markaz sulola vakillaridan birining nomi bilan atalgan hollarda unga polis huquqi (to‘liq mustaqil bo‘lmagan) berilgan. Bunday shaharlar ma’muriy nazorat ostiga olingan. Shuningdek, bu shaharlarda yunon aholisi jamlanishi lozim edi. Salavkiylarning shaharsozlik faoliyati haqida Pliniy, Strabon, Ammian Marsellin kabi antik davr mualliflari ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko‘ra, Marg‘iyona Antioxiyasi, Skifiyadagi Antioxiya, Tarmat Antioxiyasi (Termiz bo‘lishi mumkin), Oyxonim kabilar polis huquqiga ega bo‘lgan. Salavkiylar davlatida shaharlarga tobe qishloqlar o‘zining jamoa tuzilishini saqlab qolgan bo‘lib, ularning tobeligi jamoaviy xususiyatga ega bo‘lgan va ular polis hududiga kiritilmagan. Salavkiylarning O‘rta Osiyodagi istilochilik siyosati haqida to‘liq ma’lumotlar saqlanmagan. Ammo qo‘shni viloyatlarga oid ko‘p sonli ma’lumotlardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, salavkiylarning istilochilik siyosati O‘rta Osiyoni ham chetlab o‘tmagan. Bu siyosatni amalga oshirish maqsadida ko‘p sonli yunonlar ko‘chirib keltirilgan. Ular yangi bunyod etilgan shaharlar hamda yunon harbiy manzilgohlari – katoykiyalarida istiqomat qilganlar. Ayrim hollarda mahalliy aholi vakillari ham hokimiyat boshqaruvida ishtirok etganlar. 13 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 120. 21 Salavkiylar davri Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyona va Parfiya hududlarida ko‘p aholili shaharlar ko‘p edi. Marakanda, Baqtra, Niso kabi ko‘plab qadimgi shahar xarobalarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan topilmalar bu hududlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq va xo‘jalik ishlari rivojlanganligidan dalolat beradi.          O‘rta Osiyodagi yunonlar bilan aloqalar mahalliy xalqlar madaniyatining ba’zi tomonlarini g‘arbga tarqatuvchi muhim omillardan biriga aylandi. Ayrim tadqiqotchilar to‘g‘ri ta’kidlaganlaridek, ellin madaniyatida sof yunon madaniy ijodi emas, balki yunon va sharq mamlakatlarining o‘ziga xos qo‘shilishi o‘z aksini topdi. Ellin madaniyatining rivojlanishida O‘rta Osiyo xalqlari ham muhim rol o‘ynadilar. O‘rta Osiyoning katta qismi salavkiylar davlatiga qo‘shib olinishi g‘arb va sharq o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishiga turtki berdi. Shu bilan birga mahalliy madaniyat, savdo-sotiq, shahar hayoti, hunarmandchilik va sug‘orish ishlari izchil rivojlanib bordi.          Shunday qilib, O‘rta Osiyoning salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon istilosi tufayli vayron etilgan iqtisodiy hayotni tiklash, baqtriyaliklar, so‘g‘diylar, parvfiyaliklar va boshqa O‘rta Osiyo xalqlarining salavkiylarga qarshi kurashish uchun birlashuvi davri bo‘ldi. Miloddan avvalgiIII asrning 60-50-yillariga kelib Kichik Osiyo va Bolqon yarim orolida salavkiy hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi. Natijada salavkiylar davlatining sharqiy satraplari siyosiy hayotida o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Miloddan avvalgi250 yilga kelib dastlab Parfiya, keyin esa Yunon- Baqtriya davlatlari salavkiylar davlatidan ajralib chiqib o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar. Parfiya haqidagi dastlabki ma’lumotlar miloddan avvalgiVII asrga oid Ossuriya hujjatlarida uchraydi. Miloddan avvalgiVI asrning boshlarida Parfiya kuchli Midiya hukmronligi ostiga tushib qoladi.14          Parfiya qo‘shni Baqtriya, Marg‘iyona va So‘g‘diyona kabi serhosil yerlarga ega emas edi. Tadqiqotchilarning “Qoraqum-Parfiya davlatining beshigidir” degan 14 Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 90. 22