AHOLINI ISH BILAN TAMINLASH
Reja:
1. Aholi bandligi va ishga joylashtirish sohasida davlat kafolatlari
2. Bandlik va ishga joylashtirish sohasida davlat kafolatlari
3. Bandlikni huquqiy tartibga solish
4. Ishsiz shaxsning huquqiy maqomi
Bandlik va ishga joylashtirish sohasida davlat kafolatlari
Bandlik va ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat kafolatlari uning fuqarolar
oldidagi davlat satandartlari va umum tan olingan xalqaro huquq normalariga
muvofiq moddiy va nomoddiy boyliklarni taqdim qilishga qaratilgan majburiyatidir.
Xususan, davlat mazkur sohada quyidagilarni kafolatlaydi:
- ishsizlikdan himoya qilish;
- vakolatli davlat organlari orqali ishga joylashish va ish turini tanlashda
ko‘maklashish;
- aholining ayrim toifalarini ishga joylashtirishni ta’minlash.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasiga muvofiq, “Har
bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va
qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir”.
SHuningdek,
O‘zbekiston
Respublikasi
Mehnat
kodeksining
58-moddasida
mehnat
qilish
huquqini
amalga
oshirish
kafolatlari
(58-modda) va ishga joylashishga davlat yo‘li bilan ko‘maklashish (59-modda)
haqidagi muhim qoidalar o‘rin olgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 1 maydagi (yangi
tahrirdagi) “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi qonunida aholini ish bilan
ta’minlash sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari (5-modda) hamda davlat
tomonidan mehnat qilish huquqini kafolatlari (6-modda) mustahkamlab qo‘yilgan.
Mazkur Qonunda davlat aholining ayrim toifalarini ishga joylashtirishda
qo‘shimcha kafolatlarni nazarda tutadi. Xususan, mazkur Qonunning 7-moddasiga
muvofiq, davlat:
- ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan va mehnat bozorida
teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslarga, shu jumladan o‘n
to‘rt yoshga to‘lmagan bolalari va nogiron bolalari bor yolg‘iz ota, yolg‘iz onalarga
hamda ko‘p bolali ota-onalarga;
- o‘rta maxsus ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlarga, shuningdek
kasb-hunar ta’limi muassasalarining va oliy ta’lim muassasalarining davlat grantlari
bo‘yicha ta’lim olgan bitiruvchilariga;
- O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlaridan muddatli harbiy xizmatdan
bo‘shatilganlarga;
- nogironlarga va pensiya yoshiga yaqinlashib qolgan shaxslarga;
- jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan yoki sud qaroriga ko‘ra
tibbiy yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslarga;
- odam savdosidan jabrlanganlarga qo‘shimcha kafolatlarni ta’minlaydi.
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
2017
yil
5 dekabrdagi 965-sonli “Ijtimoiy muhofazaga muhtoj, ish topishda qiynalayotgan va
mehnat bozorida teng shartlarda raqobatlasha olmaydigan shaxslarni ishga
joylashtirish uchun ish o‘rinlarining eng kam sonini belgilash va zaxiraga qo‘yish
tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2017 yil 29
dekabrdagi 1036-son qarori bilan “YAngi ish o‘rinlari tashkil etish va aholini ish
bilan ta’minlashda faol ishtirok etayotgan ish beruvchilarning reytingini aniqlash,
shuningdek,
ularga
ijtimoiy
rag‘batlantirish
choralarini
qo‘llash
tartibi
to‘g‘risida” nizom mazkur sohadagi muhim normativ hujjatlardan hisoblanadi.
SHuningdek, ushbu qonunda O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari
safidan, Ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik xizmati va Favqulodda vaziyatlar
vazirligi qo‘shinlaridan bo‘shatilgan shaxslarni, saylab qo‘yiladigan lavozimlarga
saylangan xodimlarni, sudyalik lavozimiga saylangan yoki tayinlangan xodimlarni
ishdan bo‘shaganidan so‘ng ishga joylashtirishda qo‘shimcha kafolatlar
mustahkamlangan.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari O‘zbekiston Respublikasi hududidan
tashqarida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish, mustaqil ish qidirish va ishga
joylashish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini mamlakat
hududidan tashqarida ishga joylashtirish Tashqi mehnat migratsiyasi agentligi va
xususiy bandlik agentliklari tomonidan amalga oshiriladi.
Bandlikni huquqiy tartibga solish
Bandlik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Bandlik
insonning faoliyati sifatida tabiiy ehtiyoj, hayot kechirishning bir qismi, biologik
mavjud bo‘lishning asosidir.
Bandlik – fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmaydigan, o‘z shaxsiy
va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan, ularga ish haqi (mehnat
daromadi) keltiradigan faoliyatidir.
Unumli va ijodiy mehnat qilishga bo‘lgan o‘z qobiliyatlarini tasarruf etish va
qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat, shu jumladan haq
to‘lanadigan ishni bajarishga aloqasi bo‘lmagan faoliyat bilan shug‘ullanish mutlaq
huquqi fuqarolarga tegishlidir.
Majburiy mehnat, ya’ni biron-bir jazoni qo‘llash bilan tahdid qilish orqali ish
bajarishga majburlash taqiqlanadi, qonunda belgilangan hollar bundan mustasno.
Kishilarning ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo‘lmasligi ularni javobgarlikka
tortish uchun asos bo‘la olmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi
qonunining 2-moddasiga muvofiq band aholi toifasiga quyidagilar kiradi:
- yollanib ishlayotgan, shu jumladan ishni haq evaziga to‘liqsiz ish vaqtida
yoki uyda bajarayotgan, shuningdek haq to‘lanadigan boshqa ishga, shu jumladan
vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan;
- betobligi, ta’tilda, kasbga tayyorlashda, qayta tayyorlashda, malaka
oshirishda ekanligi, ishlab chiqarish to‘xtatib qo‘yilganligi munosabati bilan,
shuningdek vaqtincha ish joyida bo‘lmaganda xodimning ish joyi qonun hujjatlariga
muvofiq saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo‘lmagan;
- haq to‘lanadigan lavozimga saylangan yoki tayinlangan;
- o‘zini ish bilan mustaqil ta’minlayotgan, shu jumladan tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanayotgan, hunarmandlar, oilaviy korxonalar ishtirokchilari,
dehqon xo‘jaliklari, ishlab chiqarish kooperativlari a’zolari, fermerlar va qonun
hujjatlariga muvofiq boshqalar;
- O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, shu jumladan O‘zbekiston
Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat xavfsizlik
xizmati, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat xavfsizlik xizmati qo‘shinlarida
va ularning organlarida xizmatni o‘tayotgan, shuningdek muqobil xizmatni
o‘tayotgan;
- o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan nodavlat
notijorat tashkilotlarda, shu jumladan diniy tashkilotlarda ishlayotgan fuqarolar.
Ishsiz shaxsning huquqiy maqomi
Turli sabablarga ko‘ra vaqtincha ishsiz qolgan va mehnat daromadidan
mahrum bo‘lgan fuqarolarni hisobga olish hamda ularga ish topishda ko‘maklashish
mehnat qilish huquqi kafolatlaridan bo‘lib sanaladi. Aholi bandligiga oid
qonunchilik vaqtincha ishidan va mehnat daromadidan mahrum bo‘lib qolgan
fuqarolarni tezkorlik bilan ish bilan ta’minlash, uning iloji topilmaganida esa
qonunda nazarda tutilgan boshqa kafolatlarni o‘z vaqtida ta’minlab berishga
qaratilgan.
Ishsizlar – o‘n olti yoshdan to pensiya bilan ta’minlanish huquqini
olishgacha bo‘lgan yoshdagi, haq to‘lanadigan ishga yoki daromad keltiradigan
mashg‘ulotga ega bo‘lmagan, ish qidirayotgan va ish taklif etilsa, unga
kirishishga tayyor bo‘lgan yoxud kasbga tayyorlashdan, qayta tayyorlashdan
o‘tishga yoki malakasini oshirishga tayyor bo‘lgan mehnatga layoqatli shaxslar
(bundan ta’lim muassasalarida ta’lim olayotganlar mustasno).
Fuqarolarni ishsiz shaxs sifatida huquqiy maqomini belgilab berish sohasida
“Mehnat organlarida fuqarolarni ro‘yxatga olish, ularni ishga joylashtirish, ishsizlik
nafaqasini tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risidagi Nizom (ro‘yxat raqami 831,
13.10.1999 y.) amal qiladi. SHaxslarni ishsiz deb e’tirof etish to‘g‘risidagi qaror
mahalliy mehnat organi tomonidan ular ish qidirayotgan shaxs sifatida ro‘yxatga
olingan kundan e’tiboran o‘n birinchi kundan kechiktirmay qabul qilinadi. Fuqaro
mahalliy mehnat organiga murojaat qilganidan so‘ng 10 kun ichida ish axtaruvchi
shaxs hisoblanadi.
Quyidagilar ishsiz deb e’tirof etilmaydi:
mehnat organlarida ro‘yxatga olingan kundan boshlab o‘n kun ichida taklif
etilgan maqbul keladigan ishni ikkimarta rad etgan shaxslar;
ro‘yxatga olingan kundan boshlab o‘n kun ichida maqbul keladigan ishni
qidirish maqsadida uzrsiz sabablarga ko‘ra mehnat organiga kelmagan shaxslar.
Fuqaroni ishsiz shaxs deb topishda maqbul keladigan ish tushunchasi muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi. YA’ni, agar fuqaro maqbul keladigan ish topib berilsa yoki
taklif etilsa, u ishsiz shaxs sifatida ro‘yxatga olinmaydi.
O‘zbekiston
Respublikasining
4-moddasida
maqbul
keladigan
ish
tushunchasi berilgan. Birinchi marta ish qidirayotgan, kasbi (mutaxassisligi)
bo‘lmagan shaxslar uchun dastlabki kasb tayyorgarligini talab qilmaydigan ish,
bunday ishni topib berish imkoniyati bo‘lmagan taqdirda esa, ularning yoshi va
boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda haq to‘lanadigan boshqa ish, shu
jumladan vaqtinchalik ish maqbul keladigan ish deb hisoblanadi. Ishdan va ish
haqidan (mehnat daromadidan) mahrum bo‘lgan shaxslar uchun ularning kasb
tayyorgarligiga mos bo‘lgan, yoshini, sog‘lig‘i holatini, mehnat stajini va avvalgi
mutaxassisligi bo‘yicha tajribasini, yangi ish joyining transportda qatnash jihatidan
qulayligini inobatga oluvchi ish maqbul keladigan ish deb hisoblanadi.
Ishsiz shaxslarga moddiy madad berishga oid kafolatlar
Davlat ishsiz shaxslarga quyidagilarni kafolatlaydi:
- ishsizlik nafaqasi to‘lash;
- mehnat organlarining yo‘llanmasi bo‘yicha kasbga tayyorlash, qayta
tayyorlash yoki malaka oshirish davrida stipendiya to‘lanishi hamda shu davrni
umumiy mehnat stajiga qo‘shish;
- ishsiz shaxsga qaramog‘idagilarini hisobga olgan holda moddiy yordam
berish;
- haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish imkoniyati;
- mehnat organlarining taklifiga binoan ishlash uchun ixtiyoriy ravishda
boshqa erga ko‘chish bilan bog‘liq xarajatlarini qoplash.
O‘qish uchun adabiyotlar:
1. Usmanova M.A., Tursunov Y. Mehnat huquqi. –T.: Ilm-ziyo, 2006. B.325.
2. Tursunov Y. Mehnat huquqi. –Toshkent: Moliya, 2002. B.265.
3. Gasanov.M.YU. Trudovoe pravo Respubliki Uzbekistan. Obщaya chast.
– T.: “LESSON PRESS”, 2016. S.256.
4. Mehnat huquqi. Mualliflar jamoasi. Darslik. –T.: TDYUU nashriyoti, 2018.B.505.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Trudovoe pravo. Uchebnik. Pod red. Smirnova O.V., Snigerevoy I.O., Gladkovoy
N.G. – 5-e izd.pererab. i dop. – M.: RG-Press. 2016. S.536.
2. Buyanova M.O., Smirnov O.V. Trudovoe pravo: uchebnik. – M.: RG -Press,
2015. S.490.
3. Simon Honeyball & John Bowers. Textbook on Labour law. Printed by Oxford
University Press Ltd., 2014.
4. Hugh Collins. Labour Law (Law in Context) 2nd Edition ISBN-13: 978-
1108462211, ISBN-10: 1108462219 Cambridge University Press; 2nd Edition
(December 5, 2019).
5. Mark Rothstein. Employment Law Cases and Materials, 8th (University
Casebook Series) 8th Edition. ISBN-13: 978-1609304492, ISBN-10: 1609304497.
6. Patrick J. Cihon. Employment and Labor Law 9th Edition ISBN-13: 978-
1305580015, ISBN-10: 130558001X.
Normativ-huquqiy hujjatlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi
Qonuni// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 y., 5-6-
son, 97-modda.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xotin-qizlarning mehnat huquqlari
kafolatlarini yanada kuchaytirish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga
oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 09.03.2019 y., 07/19/4235/2727-son.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 31 dekabrdagi 1066-
sonli “O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi
faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, 31.12.2018 y., 09/18/1066/2428-son.