Aholining transport harakatchanligi Yo‘lovchining bir manzildan ikkinchi manzilga yetib borishi uning ko‘chishi deb ataladi. Yo‘lovchining ko‘chishi transport vositasidan foydalangan holda, piyoda harakatlanishi, ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali amalga oshirilishi mumkin. Yo‘lovchining manziliga yetib olishi uchun transport vositasidan foydalanishi yoki piyoda harakatlanishi uning harakati deb ataladi. Bundan yo‘lovchining oddiy va murakkab harakatlari farqlanadi. Yo‘lovchining oddiy harakatii deyilganda manziliga (eshikdan-eshikka) piyoda harakatlanib yoki transport vositasidan foydalangan holda, qayta o‘tirishlarsiz yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining murakkab harakati deyilganda esa, uning manzilga ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali yoki faqat transport vositasidan foydalangan holda, ammo transport vositalariga qayta o‘tirish orqali yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining transport vositasiga chiqqandan to tushgungacha bolgan davri esa, uning qatnovi deb ataladi. Aholining harakatlanish jadalligi ko‘rsatkichi aholining harakatchanligini ifodalaydi. Hozirda aholi harakatchanligining potensial, real, absolyut, umumiy, piyoda, tranportda, avtomobil transportida, hisobiy transport harakatchanlik учетной транспортной подвижности tushunchalari mavjud. Aholining harakatchanligi – aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasida yoki piyoda harakatidir. h h A B  H (4.1.1) bu yerda: Bh – aholining transport harakatchanligi; H – yillik harakatlar soni; Ah – (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) harakatda ishtirok etuvchilar soni. Aholining transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni. A Bth  Q (4.1.2) bu yerda: Bth – aholining transport harakatchanligi; Q – ma’lum davr mobaynida (yil, oy, …) tashilgan yo‘lovchilar soni; A – aholi soni. Aholining avtomobil transportida harakatchanligi aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi avtomobil transportidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni bilan tavsiflanadi. Aholining hisobiy transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi barcha turdagi shahar yo‘lovchi transportida amalga oshirilgan harakatlari soni. Bunda shaharga kirib keluvchi va shahar atrofi yo‘lovchilar harakatlari, shunindek, bir yo‘nalishdan boshqasiga yoki boshqa transport turiga qayta o‘tirishlar hisobiga amalga oshirilgan harakatlar ham hisobga olinadi. Aholining potensial harakatchanligi – aholining biologik va ijtimoiy ehtiyojlari, davrning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari, ishlab chiqarish zaruratlari, tarixan shakllangan turmush tarzi, axborot va aloqa vositalari rivojlanishi bilan belgilanadigan aholi talabiga mos keluvchi harakatlar sonidir. Aholining real harakatchanligi – ma'lum joy va vaqt sharoitidagi harakatlarning haqiqiy soni. Aholining absolyut harakatchanligi – sinov tadqiqotlari bilan belgilanadigan aholining ma'lum bir guruhining haqiqiy amalga oshirgan harakatlari soni. Masalan, Ksh shahar, Ksha shahar atrofi, Kbsh boshqa shaharlar aholisi guruhlari uchun harakatchanlik quyidagicha ifodalanadi, sh sh sh A H B  ; sha sha sha A H B  ; bsh bsh bsh A H B  (4.1.3) bu yerda: Hsh, Hsha, Hbsh – mos ravishda shahar, shahar atrofi va boshqa shahardan kelganlarning harakatlari soni. Aholining umumiy harakatchanligi – aholi punktining ma’muriy chegarasi ichida yashovchi aholi soniga to‘g‘ri keladigan, aholining barcha guruhlarining harakatda ishtirok etuvchilari tomonidan vaqt birligidagi (yil, oy) harakatlari soni. A Hbsh Hsha Hsh Buh    (4.1.4) Aholining transport harakatchanligi ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy va hududiy omillarni kelajakda o’zgarishini hisobga olgan holda statistik ma’lumotlar va sinov tadqiqotlari hamda hisob-kitoblar asosida aniqlanadi. Ijtimoiy omil tashishni tashkil etish muammolari, ya’ni, harakatlanuvchi tarkib ishining ishonchliligi, foydalanish qulayligi, komfortligi, transportning inson pisoxologiyasiga va atrof-muhitga ta’siri hamda turli transport ta’siri hududida yashovchi aholiga me’yoriy sharoit taqdim etishga jamiyatning talablarini aks ettiradi. Iqtisodiy islohotlargacha yo‘lovchilarga taqdim etiladigan komfortga (xizmat ko’rsatish sifati) ta’sir qiladigan asosiy ko’rsatkichlardan biri vaqt sarfi hisoblangan. Vaqt sarfi ijtimoiy va iqtisodiy toifalar bo‘yicha qaraladi. Aynan bir xil shahar yoki qishloq mavjud bo‘lmasada, olingan natijalar aholi soniga ko’ra me’yorlari ishlab chiqiladi. 4.1.1-jadvalda shaharlar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligi o’zgarishi bo‘yicha ma’lumot ketirilgan. 4.1.1-jadval Shahar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligining o’zgarishi Ko‘rsatkchlar nomi Shahar aholisi, ming odam 250-500 500-1000 1000 dan ko’p Aholining transport harakatchanligi 600-900 700-1000 1100-1300 Maqsadi bo‘yicha harakatning solishtirma og’irligi, (%) Ish bilan bog’liq harakatchanlik 18-20 18-20 18-22 Madaniy-maishiy harakatchanlik 34-37 35-38 37-41 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 45-46 44-45 43-44 Harakatlanish maqsadida transportdan foydalanishning o’rtacha koeffisiyenti Ish bilan bog’liq harakatchanlik 0,43-0,55 0,55-0,64 0,67-0,74 Madaniy-maishiy harakatchanlik 0,34-0,4 0,35-0,39 0,42-0,5 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 0,35-0,45 0,34-0,5 0,47-0,49 Aholini transport harakatchanligi shahar yo‘lovchi transporti ish faoliyatini ko‘rsatuvchi asosiy xarakteristika hisoblanadi. Bu integrallashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, shahar hayotining jadalligi, qurilishi va ob’yektlar joylashuvining xususiyatlari, yo‘lovchi transporti tizimining holati va rivojlanishi hamda iqtisodiyotning rivojlanish darajalari kabi omillar ta’sirida shakllanadi. Shu sababli, shaharlar, tumanlar, qishloqlar kesimida mazkur ko‘rsatkich turlicha bo‘ladi. Qishloq aholisi harakatchanligini bir kishiga to’g’ri keladigan yillik qatnovlarni quyidagi besh guruhga ajratish mumkin [14]. I – juda kam (10 dan kam); II – kam (10 dan 30 gacha); III – o’rta (30 dan 60 gacha); IV – ko’p (60 dan 100 gacha); V – juda ko’p (100 dan ko’p) 4.1.1-rasmda Hindiston shaharlarida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan (tadqiqot 200,4 mln. aholini qamrab olgan) [24]. 4.1.1-rasm. Hindiston shaharlari aholisining ishga borish uchun transport turlaridan foydalanish ko‘rsatkichlari AQSh, Kanada va Avstraliya davlatlari shaharlari kesimida ishga borishda jamoat transportidan foydalanuvchilarning ulushi bo‘yicha tahlil 4.1.2-rasmda keltirilgan [25]. 4.1.2-rasm. Ishga borish uchun jamoat transportidan foydalanuvchilarning ulushi Aholini transport harakatchanligini shakllantiruvchi uch guruh omillarni ko‘rsatish mumkin (4.1.3-rasm). 4.1.3-rasm. Aholini transport harakatchanligini shakllantiruvchi omillar Aholining transport harakatchanligi 1-guruh. Tashish jarayonini tavsiflovchi omillar: shahar rejasi, aholi punktlarining joylashuvi, dam olish hududlari va dala hovlilarining joylari, ko‘cha-yo‘l tarmog’i, harakatlanish vaqtlari. 2-guruh. Aholini ijtimoiy va kasbiy strukturasiga bog‘liq ravishda tashishga bo‘lgan talablarni shakllanishi. 3-guruh. Yo‘lovchilar tashishni amaldagi tizimi, turli ishchi va xodimlarning ish sharoiti. Ko‘p hollarda yo‘lovchilar oqimini statistik kuzatuv asosida shakllantirilgan ko‘rsatkichlari eski, real holatlarga mos kelmaydigan ma’lumotlardan iborat bo‘ladi. Shu tufayli mazkur ma’lumotlarni tahlil etish va hozirgi sharoitda foydalanish uchun aholini transport harakatchanligiga ta’sir etuvchi omillarni sabab-oqibat ko‘rinishidagi bog’lanishlarini o‘zgarishini ko‘rib chiqish lozim. Buning uchun aholini transport xizmatiga bo‘lgan ehtiyojlari o‘zgargan holat uchun yo‘lovchi transporti ish tavsiflaridagi o‘zgarishlarni aniqlovchi axborot modellarini asoslash kerak. Bunday axborot modellari shahardagi yo‘lovchilar tashish yo‘nalishlari tarmog’ini aniqlashga imkon beradi. Shahar yo‘lovchi transporti logistik tizimining axborot modeli yo‘lovchilar tashishga bo‘lgan ehtiyojni yilning mavsum, hafta kuni, kunning soatiga qarab differensiallashgan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari yo‘lovchilar oqimi va transport vositalaridan foydalanishni o‘zgarishini hisobga olish uchun axborot modelini yana bir tashkil etuvchisi – hudud yoki shahar transport yo‘llarini amaldagi va istiqboldagi rejasi hisoblanadi. Yo‘lovchi transporti ishini logistik tizim doirasida optimallashtirishga imkon beruvchi quyidagi masalalarni ajratish mumkin: 1) yo‘lovchi transport tizimining aholini tashishga bo‘lgan ehtiyoji va manfaatlarini davlat, ishlab chiqarish va shaxsiy yo‘nalishda hisobga olishga imkon beradigan va tizimni shakllanishiga ta’sir etadigan yo‘lovchilar tashish logistik boshqaruv tizimining tuzilmasini asoslash; 2) hudud va shaharlar hamda ularning transport tizimlarini rivojlantirishga integrallashgan yondashuvni asoslash; 3) aholini transport xizmati ko‘rsatish darajasini oshirish yo‘llari va usullarini ishlab chiqish; 4) hudud va shaharlar transport tizimlarini transport vositalari va zamonaviy iqtisodiy va ekologik jihatdan samarali tashish texnikasi va texnologiyalari bilan ta’minlash.