Aholining transport harakatchanligi

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

121,2 KB


Aholining transport harakatchanligi Yo‘lovchining bir manzildan ikkinchi manzilga yetib borishi uning ko‘chishi deb ataladi. Yo‘lovchining ko‘chishi transport vositasidan foydalangan holda, piyoda harakatlanishi, ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali amalga oshirilishi mumkin. Yo‘lovchining manziliga yetib olishi uchun transport vositasidan foydalanishi yoki piyoda harakatlanishi uning harakati deb ataladi. Bundan yo‘lovchining oddiy va murakkab harakatlari farqlanadi. Yo‘lovchining oddiy harakatii deyilganda manziliga (eshikdan-eshikka) piyoda harakatlanib yoki transport vositasidan foydalangan holda, qayta o‘tirishlarsiz yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining murakkab harakati deyilganda esa, uning manzilga ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali yoki faqat transport vositasidan foydalangan holda, ammo transport vositalariga qayta o‘tirish orqali yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining transport vositasiga chiqqandan to tushgungacha bolgan davri esa, uning qatnovi deb ataladi. Aholining harakatlanish jadalligi ko‘rsatkichi aholining harakatchanligini ifodalaydi. Hozirda aholi harakatchanligining potensial, real, absolyut, umumiy, piyoda, tranportda, avtomobil transportida, hisobiy transport harakatchanlik учетной транспортной подвижности tushunchalari mavjud. Aholining harakatchanligi – aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasida yoki piyoda harakatidir. h h A B  H (4.1.1) Aholining transport harakatchanligi Yo‘lovchining bir manzildan ikkinchi manzilga yetib borishi uning ko‘chishi deb ataladi. Yo‘lovchining ko‘chishi transport vositasidan foydalangan holda, piyoda harakatlanishi, ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali amalga oshirilishi mumkin. Yo‘lovchining manziliga yetib olishi uchun transport vositasidan foydalanishi yoki piyoda harakatlanishi uning harakati deb ataladi. Bundan yo‘lovchining oddiy va murakkab harakatlari farqlanadi. Yo‘lovchining oddiy harakatii deyilganda manziliga (eshikdan-eshikka) piyoda harakatlanib yoki transport vositasidan foydalangan holda, qayta o‘tirishlarsiz yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining murakkab harakati deyilganda esa, uning manzilga ham transport vositasidan foydalangan holda, ham piyoda harakatlanishi orqali yoki faqat transport vositasidan foydalangan holda, ammo transport vositalariga qayta o‘tirish orqali yetib olishi tushuniladi. Yo‘lovchining transport vositasiga chiqqandan to tushgungacha bolgan davri esa, uning qatnovi deb ataladi. Aholining harakatlanish jadalligi ko‘rsatkichi aholining harakatchanligini ifodalaydi. Hozirda aholi harakatchanligining potensial, real, absolyut, umumiy, piyoda, tranportda, avtomobil transportida, hisobiy transport harakatchanlik учетной транспортной подвижности tushunchalari mavjud. Aholining harakatchanligi – aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasida yoki piyoda harakatidir. h h A B  H (4.1.1)
bu yerda: Bh – aholining transport harakatchanligi; H – yillik harakatlar soni; Ah – (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) harakatda ishtirok etuvchilar soni. Aholining transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni. A Bth  Q (4.1.2) bu yerda: Bth – aholining transport harakatchanligi; Q – ma’lum davr mobaynida (yil, oy, …) tashilgan yo‘lovchilar soni; A – aholi soni. Aholining avtomobil transportida harakatchanligi aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi avtomobil transportidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni bilan tavsiflanadi. Aholining hisobiy transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi barcha turdagi shahar yo‘lovchi transportida amalga oshirilgan harakatlari soni. Bunda shaharga kirib keluvchi va shahar atrofi yo‘lovchilar harakatlari, shunindek, bir yo‘nalishdan boshqasiga yoki boshqa transport turiga qayta o‘tirishlar hisobiga amalga oshirilgan harakatlar ham hisobga olinadi. Aholining potensial harakatchanligi – aholining biologik va ijtimoiy ehtiyojlari, davrning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari, ishlab chiqarish zaruratlari, tarixan shakllangan turmush tarzi, axborot va aloqa vositalari rivojlanishi bilan belgilanadigan aholi talabiga mos keluvchi harakatlar sonidir. Aholining real harakatchanligi – ma'lum joy va vaqt sharoitidagi harakatlarning haqiqiy soni. Aholining absolyut harakatchanligi – sinov tadqiqotlari bilan belgilanadigan aholining ma'lum bir guruhining haqiqiy amalga oshirgan harakatlari soni. Masalan, Ksh shahar, Ksha shahar atrofi, Kbsh boshqa shaharlar aholisi guruhlari uchun harakatchanlik quyidagicha ifodalanadi, sh sh sh A H B  ; sha sha sha A H B  ; bsh bsh bsh A H B  (4.1.3) bu yerda: Bh – aholining transport harakatchanligi; H – yillik harakatlar soni; Ah – (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) harakatda ishtirok etuvchilar soni. Aholining transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi transport vositasidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni. A Bth  Q (4.1.2) bu yerda: Bth – aholining transport harakatchanligi; Q – ma’lum davr mobaynida (yil, oy, …) tashilgan yo‘lovchilar soni; A – aholi soni. Aholining avtomobil transportida harakatchanligi aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi avtomobil transportidan foydalangan holda amalga oshirilgan harakatlari soni bilan tavsiflanadi. Aholining hisobiy transport harakatchanligi deyilganda aholining (mamlakat, shahar, tuman, qishloq) bir kishiga to‘g‘ri keluvchi barcha turdagi shahar yo‘lovchi transportida amalga oshirilgan harakatlari soni. Bunda shaharga kirib keluvchi va shahar atrofi yo‘lovchilar harakatlari, shunindek, bir yo‘nalishdan boshqasiga yoki boshqa transport turiga qayta o‘tirishlar hisobiga amalga oshirilgan harakatlar ham hisobga olinadi. Aholining potensial harakatchanligi – aholining biologik va ijtimoiy ehtiyojlari, davrning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari, ishlab chiqarish zaruratlari, tarixan shakllangan turmush tarzi, axborot va aloqa vositalari rivojlanishi bilan belgilanadigan aholi talabiga mos keluvchi harakatlar sonidir. Aholining real harakatchanligi – ma'lum joy va vaqt sharoitidagi harakatlarning haqiqiy soni. Aholining absolyut harakatchanligi – sinov tadqiqotlari bilan belgilanadigan aholining ma'lum bir guruhining haqiqiy amalga oshirgan harakatlari soni. Masalan, Ksh shahar, Ksha shahar atrofi, Kbsh boshqa shaharlar aholisi guruhlari uchun harakatchanlik quyidagicha ifodalanadi, sh sh sh A H B  ; sha sha sha A H B  ; bsh bsh bsh A H B  (4.1.3)
bu yerda: Hsh, Hsha, Hbsh – mos ravishda shahar, shahar atrofi va boshqa shahardan kelganlarning harakatlari soni. Aholining umumiy harakatchanligi – aholi punktining ma’muriy chegarasi ichida yashovchi aholi soniga to‘g‘ri keladigan, aholining barcha guruhlarining harakatda ishtirok etuvchilari tomonidan vaqt birligidagi (yil, oy) harakatlari soni. A Hbsh Hsha Hsh Buh    (4.1.4) Aholining transport harakatchanligi ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy va hududiy omillarni kelajakda o’zgarishini hisobga olgan holda statistik ma’lumotlar va sinov tadqiqotlari hamda hisob-kitoblar asosida aniqlanadi. Ijtimoiy omil tashishni tashkil etish muammolari, ya’ni, harakatlanuvchi tarkib ishining ishonchliligi, foydalanish qulayligi, komfortligi, transportning inson pisoxologiyasiga va atrof-muhitga ta’siri hamda turli transport ta’siri hududida yashovchi aholiga me’yoriy sharoit taqdim etishga jamiyatning talablarini aks ettiradi. Iqtisodiy islohotlargacha yo‘lovchilarga taqdim etiladigan komfortga (xizmat ko’rsatish sifati) ta’sir qiladigan asosiy ko’rsatkichlardan biri vaqt sarfi hisoblangan. Vaqt sarfi ijtimoiy va iqtisodiy toifalar bo‘yicha qaraladi. Aynan bir xil shahar yoki qishloq mavjud bo‘lmasada, olingan natijalar aholi soniga ko’ra me’yorlari ishlab chiqiladi. 4.1.1-jadvalda shaharlar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligi o’zgarishi bo‘yicha ma’lumot ketirilgan. 4.1.1-jadval Shahar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligining o’zgarishi Ko‘rsatkchlar nomi Shahar aholisi, ming odam 250-500 500-1000 1000 dan ko’p Aholining transport harakatchanligi 600-900 700-1000 1100-1300 Maqsadi bo‘yicha harakatning solishtirma og’irligi, (%) bu yerda: Hsh, Hsha, Hbsh – mos ravishda shahar, shahar atrofi va boshqa shahardan kelganlarning harakatlari soni. Aholining umumiy harakatchanligi – aholi punktining ma’muriy chegarasi ichida yashovchi aholi soniga to‘g‘ri keladigan, aholining barcha guruhlarining harakatda ishtirok etuvchilari tomonidan vaqt birligidagi (yil, oy) harakatlari soni. A Hbsh Hsha Hsh Buh    (4.1.4) Aholining transport harakatchanligi ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy va hududiy omillarni kelajakda o’zgarishini hisobga olgan holda statistik ma’lumotlar va sinov tadqiqotlari hamda hisob-kitoblar asosida aniqlanadi. Ijtimoiy omil tashishni tashkil etish muammolari, ya’ni, harakatlanuvchi tarkib ishining ishonchliligi, foydalanish qulayligi, komfortligi, transportning inson pisoxologiyasiga va atrof-muhitga ta’siri hamda turli transport ta’siri hududida yashovchi aholiga me’yoriy sharoit taqdim etishga jamiyatning talablarini aks ettiradi. Iqtisodiy islohotlargacha yo‘lovchilarga taqdim etiladigan komfortga (xizmat ko’rsatish sifati) ta’sir qiladigan asosiy ko’rsatkichlardan biri vaqt sarfi hisoblangan. Vaqt sarfi ijtimoiy va iqtisodiy toifalar bo‘yicha qaraladi. Aynan bir xil shahar yoki qishloq mavjud bo‘lmasada, olingan natijalar aholi soniga ko’ra me’yorlari ishlab chiqiladi. 4.1.1-jadvalda shaharlar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligi o’zgarishi bo‘yicha ma’lumot ketirilgan. 4.1.1-jadval Shahar kattaligi bo‘yicha aholining transport harakatchanligining o’zgarishi Ko‘rsatkchlar nomi Shahar aholisi, ming odam 250-500 500-1000 1000 dan ko’p Aholining transport harakatchanligi 600-900 700-1000 1100-1300 Maqsadi bo‘yicha harakatning solishtirma og’irligi, (%)
Ish bilan bog’liq harakatchanlik 18-20 18-20 18-22 Madaniy-maishiy harakatchanlik 34-37 35-38 37-41 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 45-46 44-45 43-44 Harakatlanish maqsadida transportdan foydalanishning o’rtacha koeffisiyenti Ish bilan bog’liq harakatchanlik 0,43-0,55 0,55-0,64 0,67-0,74 Madaniy-maishiy harakatchanlik 0,34-0,4 0,35-0,39 0,42-0,5 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 0,35-0,45 0,34-0,5 0,47-0,49 Aholini transport harakatchanligi shahar yo‘lovchi transporti ish faoliyatini ko‘rsatuvchi asosiy xarakteristika hisoblanadi. Bu integrallashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, shahar hayotining jadalligi, qurilishi va ob’yektlar joylashuvining xususiyatlari, yo‘lovchi transporti tizimining holati va rivojlanishi hamda iqtisodiyotning rivojlanish darajalari kabi omillar ta’sirida shakllanadi. Shu sababli, shaharlar, tumanlar, qishloqlar kesimida mazkur ko‘rsatkich turlicha bo‘ladi. Qishloq aholisi harakatchanligini bir kishiga to’g’ri keladigan yillik qatnovlarni quyidagi besh guruhga ajratish mumkin [14]. I – juda kam (10 dan kam); II – kam (10 dan 30 gacha); III – o’rta (30 dan 60 gacha); IV – ko’p (60 dan 100 gacha); V – juda ko’p (100 dan ko’p) 4.1.1-rasmda Hindiston shaharlarida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan (tadqiqot 200,4 mln. aholini qamrab olgan) [24]. Ish bilan bog’liq harakatchanlik 18-20 18-20 18-22 Madaniy-maishiy harakatchanlik 34-37 35-38 37-41 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 45-46 44-45 43-44 Harakatlanish maqsadida transportdan foydalanishning o’rtacha koeffisiyenti Ish bilan bog’liq harakatchanlik 0,43-0,55 0,55-0,64 0,67-0,74 Madaniy-maishiy harakatchanlik 0,34-0,4 0,35-0,39 0,42-0,5 Uyga qaytish bilan bog’liq harakatchanlik 0,35-0,45 0,34-0,5 0,47-0,49 Aholini transport harakatchanligi shahar yo‘lovchi transporti ish faoliyatini ko‘rsatuvchi asosiy xarakteristika hisoblanadi. Bu integrallashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, shahar hayotining jadalligi, qurilishi va ob’yektlar joylashuvining xususiyatlari, yo‘lovchi transporti tizimining holati va rivojlanishi hamda iqtisodiyotning rivojlanish darajalari kabi omillar ta’sirida shakllanadi. Shu sababli, shaharlar, tumanlar, qishloqlar kesimida mazkur ko‘rsatkich turlicha bo‘ladi. Qishloq aholisi harakatchanligini bir kishiga to’g’ri keladigan yillik qatnovlarni quyidagi besh guruhga ajratish mumkin [14]. I – juda kam (10 dan kam); II – kam (10 dan 30 gacha); III – o’rta (30 dan 60 gacha); IV – ko’p (60 dan 100 gacha); V – juda ko’p (100 dan ko’p) 4.1.1-rasmda Hindiston shaharlarida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan (tadqiqot 200,4 mln. aholini qamrab olgan) [24].