ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOTNING SIG'IMIYLIGI TAHLILI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

64,0 KB


P A G E ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOTNING SIG'IMIYLIGI TAHLILI REJA: KIRISH I-BOB. ASOSIY QISM 1.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 1.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili 1.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish 1.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR P A G E ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOTNING SIG'IMIYLIGI TAHLILI REJA: KIRISH I-BOB. ASOSIY QISM 1.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 1.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili 1.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish 1.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
P A G E KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda rekord darajada o‘sish sur’atlariga erishdi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, joriy yilning dastlabki olti oyida yalpi ichki mahsulot 6,2 foizga o‘sdi. Taqqoslash uchun: o‘tgan yilning shu davrida pandemiya va lokdaun tufayli iqtisodiyot atigi 1,1% ga, 2021 yilning dastlabki uch oyida esa 3%ga o‘sdi. Shuni ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari bo‘lgan davlatlar iqtisodiyotidagi vaziyat yilning birinchi yarmida barqarorlashib, o‘sish tendensiyasi qaytishga intilmoqda. Shunday qilib, Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 2,2%, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan pasayishiga qarshi 1,8% ga oshdi. Qirg‘iziston iqtisodiyotidagi turg‘unlik ko‘lami asta-sekin pasayib bormoqda - yanvar-iyun oylarida pasayish sur’ati 1,7% gacha sekinlashdi, 2020 yil birinchi yarmida 5,6% qayd etilgan. Xitoy bu yil dinamik o‘sishni saqlab turibdi, joriy yilda yarim yillikning oxirida YaIMning 12,7% ga o‘sishi qayd etilgan. Rossiyada Rossiya Federatsiyasi Iqtisodiy rivojlanish vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, YaIM yanvar-may oylarida 3,7% ga o‘sdi. O‘zbekistonda sabzi va o‘simlik yog‘i kabi ayrim tovarlar uchun jiddiy narx ko‘tarilishiga qaramay, iste’mol sektorida inflyasiya sekinlashishda davom etmoqda. Joriy yilning olti oyi yakunlariga ko‘ra, narxlar umuman o‘tgan yilning dekabr oyiga nisbatan 4,4% ga, 2020 yilda esa shu davr uchun – 4,6% ga oshgan. 2021 yilning may oyiga kelib narxlar mavsumiyligi sababli 0,2% kamaydi. Narxlarning eng katta o‘sishi oziq – ovqat mahsulotlari uchun qayd etilgan – 5,7% (2020 yilning birinchi yarmi uchun - 6,2%). 2020 yil yanvar-iyun oylarida 3,6% ga nisbatan 3%. Shu bilan birga, xizmatlar narxlari bu yil ham yuqori sur’atlar bilan o‘sishda davom etmoqda - 3,1% ga nisbatan 4,1%. Iqtisodiyotga investitsiyalar oqimi o‘tgan yilning va joriy yilning birinchi choragidagi pasayishni bekor qildi va ijobiy dinamikaga qaytdi. Asosiy fondlarga investitsiyalar o‘tgan yilning shu davrida deyarli 5,9% pasayishiga qarshi 10% ga P A G E KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda rekord darajada o‘sish sur’atlariga erishdi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, joriy yilning dastlabki olti oyida yalpi ichki mahsulot 6,2 foizga o‘sdi. Taqqoslash uchun: o‘tgan yilning shu davrida pandemiya va lokdaun tufayli iqtisodiyot atigi 1,1% ga, 2021 yilning dastlabki uch oyida esa 3%ga o‘sdi. Shuni ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari bo‘lgan davlatlar iqtisodiyotidagi vaziyat yilning birinchi yarmida barqarorlashib, o‘sish tendensiyasi qaytishga intilmoqda. Shunday qilib, Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 2,2%, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan pasayishiga qarshi 1,8% ga oshdi. Qirg‘iziston iqtisodiyotidagi turg‘unlik ko‘lami asta-sekin pasayib bormoqda - yanvar-iyun oylarida pasayish sur’ati 1,7% gacha sekinlashdi, 2020 yil birinchi yarmida 5,6% qayd etilgan. Xitoy bu yil dinamik o‘sishni saqlab turibdi, joriy yilda yarim yillikning oxirida YaIMning 12,7% ga o‘sishi qayd etilgan. Rossiyada Rossiya Federatsiyasi Iqtisodiy rivojlanish vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, YaIM yanvar-may oylarida 3,7% ga o‘sdi. O‘zbekistonda sabzi va o‘simlik yog‘i kabi ayrim tovarlar uchun jiddiy narx ko‘tarilishiga qaramay, iste’mol sektorida inflyasiya sekinlashishda davom etmoqda. Joriy yilning olti oyi yakunlariga ko‘ra, narxlar umuman o‘tgan yilning dekabr oyiga nisbatan 4,4% ga, 2020 yilda esa shu davr uchun – 4,6% ga oshgan. 2021 yilning may oyiga kelib narxlar mavsumiyligi sababli 0,2% kamaydi. Narxlarning eng katta o‘sishi oziq – ovqat mahsulotlari uchun qayd etilgan – 5,7% (2020 yilning birinchi yarmi uchun - 6,2%). 2020 yil yanvar-iyun oylarida 3,6% ga nisbatan 3%. Shu bilan birga, xizmatlar narxlari bu yil ham yuqori sur’atlar bilan o‘sishda davom etmoqda - 3,1% ga nisbatan 4,1%. Iqtisodiyotga investitsiyalar oqimi o‘tgan yilning va joriy yilning birinchi choragidagi pasayishni bekor qildi va ijobiy dinamikaga qaytdi. Asosiy fondlarga investitsiyalar o‘tgan yilning shu davrida deyarli 5,9% pasayishiga qarshi 10% ga
P A G E oshdi. Markazlashtirilgan mablag‘lar hisobiga investitsiyalarni markazlashtirilmaganlarga nisbatan jalb qilishni kamaytirish tendensiyasi mavjud. Byudjet hisobidan investitsiyalar 8,5% ga kamaydi. Hukumat kafolati ostida jalb qilingan investitsiyalar va kreditlar 36% dan ortiqqa kamaydi va ularning umumiy investitsiya hajmidagi ulushi 8,9% ga kamaydi. O‘tgan yilning birinchi yarmida 14,9% o‘sishiga qarshi, 1,9% ga-markazlashgan bo‘lmagan manbalardan investitsiyalar oqimi sezilarli darajada oshdi. Aholi va korxonalarning o‘z mablag‘lari hisobidan investitsiyalar biroz oshdi – mos ravishda 4,4 va 4,7% ga. Investitsiyalarning salmoqli oqimi tijorat banklari tomonidan jalb qilingan kreditlar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va xorijdan kredit mablag‘larining o‘sishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishning ijobiy dinamikasi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida kuzatiladi. Asosiy drayverlar-sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi. Yanvar-iyun oylarida sanoat sektori o‘sishning yuqori sur’atlarini namoyish etdi - o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 0,3% pasayishiga qarshi 8,5%. Tog‘-kon sanoati 7,5% (2020 yil yanvar-iyun oylarida 18% pasayish), ishlab chiqarish sanoati – 8,6% (4,9%), elektr, gaz ta’minoti va havoni konditsiyalash – 12,1% (8,4%) o‘sdi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 7,7% ga oshdi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish jadal sur’atlarda o‘sib bormoqda. Turizm, umumiy ovqatlanish va turar joy kabi alohida kichik tarmoqlar uchun pandemiya tufayli davom etayotgan qiyinchiliklarga qaramasdan, xizmat ko‘rsatish sohasi ta’sirchan dinamikani namoyish etmoqda, joriy yilning birinchi yarmida 18,3% ga o‘sish sur’ati o‘tgan yilning yanvar-iyun oylarida 2,6% ga oshgan bo‘lsa- da, transport sohasi o‘tgan yilgi pasayishdan so‘ng faol ravishda tiklanadi: yuk aylanmasi 14,1%, yo‘lovchi aylanmasi 4,1% ga oshdi. Ko‘rib chiqilayotgan davr uchun chakana savdo hajmi 9% ga oshdi. Qishloq xo‘jaligida o‘tgan yilga nisbatan dinamikaning pasayishi 1,8% ga nisbatan 2,8% gacha pasaygani qayd etildi, bu esa joriy yilgi murakkab ob-havo P A G E oshdi. Markazlashtirilgan mablag‘lar hisobiga investitsiyalarni markazlashtirilmaganlarga nisbatan jalb qilishni kamaytirish tendensiyasi mavjud. Byudjet hisobidan investitsiyalar 8,5% ga kamaydi. Hukumat kafolati ostida jalb qilingan investitsiyalar va kreditlar 36% dan ortiqqa kamaydi va ularning umumiy investitsiya hajmidagi ulushi 8,9% ga kamaydi. O‘tgan yilning birinchi yarmida 14,9% o‘sishiga qarshi, 1,9% ga-markazlashgan bo‘lmagan manbalardan investitsiyalar oqimi sezilarli darajada oshdi. Aholi va korxonalarning o‘z mablag‘lari hisobidan investitsiyalar biroz oshdi – mos ravishda 4,4 va 4,7% ga. Investitsiyalarning salmoqli oqimi tijorat banklari tomonidan jalb qilingan kreditlar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va xorijdan kredit mablag‘larining o‘sishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishning ijobiy dinamikasi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida kuzatiladi. Asosiy drayverlar-sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi. Yanvar-iyun oylarida sanoat sektori o‘sishning yuqori sur’atlarini namoyish etdi - o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 0,3% pasayishiga qarshi 8,5%. Tog‘-kon sanoati 7,5% (2020 yil yanvar-iyun oylarida 18% pasayish), ishlab chiqarish sanoati – 8,6% (4,9%), elektr, gaz ta’minoti va havoni konditsiyalash – 12,1% (8,4%) o‘sdi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 7,7% ga oshdi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish jadal sur’atlarda o‘sib bormoqda. Turizm, umumiy ovqatlanish va turar joy kabi alohida kichik tarmoqlar uchun pandemiya tufayli davom etayotgan qiyinchiliklarga qaramasdan, xizmat ko‘rsatish sohasi ta’sirchan dinamikani namoyish etmoqda, joriy yilning birinchi yarmida 18,3% ga o‘sish sur’ati o‘tgan yilning yanvar-iyun oylarida 2,6% ga oshgan bo‘lsa- da, transport sohasi o‘tgan yilgi pasayishdan so‘ng faol ravishda tiklanadi: yuk aylanmasi 14,1%, yo‘lovchi aylanmasi 4,1% ga oshdi. Ko‘rib chiqilayotgan davr uchun chakana savdo hajmi 9% ga oshdi. Qishloq xo‘jaligida o‘tgan yilga nisbatan dinamikaning pasayishi 1,8% ga nisbatan 2,8% gacha pasaygani qayd etildi, bu esa joriy yilgi murakkab ob-havo
P A G E sharoitlari va suv tanqisligi bilan bog‘liq. Qurilish sohasida o‘sish sur’ati 2020 yilning birinchi yarmida 7,1% ga nisbatan 0,1% gacha pasaydi. Tashqi savdoda ham pasayishni bartaraf etishga muvaffaq bo‘ldik. Joriy yilning birinchi yarmida savdo hajmi 13,6% ga o‘sdi va 18 milliard dollarni tashkil etdi. O‘tgan yilning xuddi shu davrida 18% ga jiddiy pasayish kuzatildi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda eksport 12 foizga o‘sib, 7,1 milliard dollarni, import esa 14,4 foizga o‘sib, 11 milliard dollarni tashkil etdi. Ikkinchi chorakda O‘zbekiston jahon bozorida ijobiy narx kon’yunkturasi fonida chet elga oltin sotdi. Shu bilan birga, birinchi yarim yil ichida oltinsiz eksport hajmi 36,4% ga oshdi va 5,7 milliard dollarga yetdi. Eksport tarkibida xorijiy mamlakatlarga oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berish hajmi 6,3%, kimyoviy mahsulotlar 18,6%, sanoat mahsulotlari 74,4% (asosan to‘qimachilik mahsulotlari, rangli metallar hisobiga), mashinalar va transport uskunalari 2 baravar ko‘paydi. Shu bilan birga, oziq-ovqat mahsulotlarini 46,2%, sanoat mahsulotlari 29,1% (asosan metallurgiya mahsulotlari), kimyoviy mahsulotlar 17% ga importining o‘sishi kuzatilmoqda. Eng katta hajmga ega bo‘lgan mashina va uskunalar importi 1,4% ga oshdi. Shunday qilib, yarim yillik yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston iqtisodiyoti inqiroz oqibatlarini faol yengib, inqirozdan oldingi dinamikaga o‘tmoqda. Soliq, byudjet va tashqi iqtisodiy faoliyat sohalarida, bank tizimi faoliyatida mustahkam barqarorlik, davlat qarzini nisbatan past darajada ushlab turish ta’minlanib mamlakatimizning jahon miqyosidagi obro‘-e’tiborini yuqori darajaga ko'tarishga erishilmoqda. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan modemizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quw atlari ishga tushirilmoqda. Bu o‘zgarishlar va xalqimizning fidokorona mehnati natijasida yaratilayotgan mahsulot va ko‘rsatilayotgan xizmat turlarining ko‘payib, sifati tubdan yaxshilanib borishiga, aholi daromadlari va turmush darajasining keskin o‘sishi, ulaming ertangi kunga P A G E sharoitlari va suv tanqisligi bilan bog‘liq. Qurilish sohasida o‘sish sur’ati 2020 yilning birinchi yarmida 7,1% ga nisbatan 0,1% gacha pasaydi. Tashqi savdoda ham pasayishni bartaraf etishga muvaffaq bo‘ldik. Joriy yilning birinchi yarmida savdo hajmi 13,6% ga o‘sdi va 18 milliard dollarni tashkil etdi. O‘tgan yilning xuddi shu davrida 18% ga jiddiy pasayish kuzatildi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda eksport 12 foizga o‘sib, 7,1 milliard dollarni, import esa 14,4 foizga o‘sib, 11 milliard dollarni tashkil etdi. Ikkinchi chorakda O‘zbekiston jahon bozorida ijobiy narx kon’yunkturasi fonida chet elga oltin sotdi. Shu bilan birga, birinchi yarim yil ichida oltinsiz eksport hajmi 36,4% ga oshdi va 5,7 milliard dollarga yetdi. Eksport tarkibida xorijiy mamlakatlarga oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berish hajmi 6,3%, kimyoviy mahsulotlar 18,6%, sanoat mahsulotlari 74,4% (asosan to‘qimachilik mahsulotlari, rangli metallar hisobiga), mashinalar va transport uskunalari 2 baravar ko‘paydi. Shu bilan birga, oziq-ovqat mahsulotlarini 46,2%, sanoat mahsulotlari 29,1% (asosan metallurgiya mahsulotlari), kimyoviy mahsulotlar 17% ga importining o‘sishi kuzatilmoqda. Eng katta hajmga ega bo‘lgan mashina va uskunalar importi 1,4% ga oshdi. Shunday qilib, yarim yillik yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston iqtisodiyoti inqiroz oqibatlarini faol yengib, inqirozdan oldingi dinamikaga o‘tmoqda. Soliq, byudjet va tashqi iqtisodiy faoliyat sohalarida, bank tizimi faoliyatida mustahkam barqarorlik, davlat qarzini nisbatan past darajada ushlab turish ta’minlanib mamlakatimizning jahon miqyosidagi obro‘-e’tiborini yuqori darajaga ko'tarishga erishilmoqda. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan modemizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quw atlari ishga tushirilmoqda. Bu o‘zgarishlar va xalqimizning fidokorona mehnati natijasida yaratilayotgan mahsulot va ko‘rsatilayotgan xizmat turlarining ko‘payib, sifati tubdan yaxshilanib borishiga, aholi daromadlari va turmush darajasining keskin o‘sishi, ulaming ertangi kunga
P A G E bo‘lgan ishonchining tobora oshib borishiga olib kelmoqda. Ma’naviy jabhada ham tub o‘zgarishlar qilinib, jamiyat a’zolari ongida milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi shakllantirildi. Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 14-yanvarda bo‘lib o‘tgan kengaytirilgan majlisida va boshqa majlislarda qilgan ma’ruzalaridan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda bugungi kunda xalqaro miqyosda va mamlakatimiz ichida o‘z yechimini topmagan muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalar ham juda ko‘p ekan. Bugungi kunda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etib turishi, dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘layotgan qaramaqarshiliklaming kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez o‘zgarayotgani dunyoning ko‘plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati pasayib borishi ro‘y berib, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bundan tashqari mamlakatimizdagi ayrim sohalar, tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko‘plab kapital mablag‘lar sarflanishiga qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining pasayib ketishi fan-texnika taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga qaramay ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o‘miga aksincha, oshishi holati yuz berishi, valyuta munosabatlarining tartibga solinmaganligi, naqd pul bilan naqd pulsiz hisob-kitoblar o‘rtasida farq mavjudligi kabi noxush holatlar sodir bo‘lib turibdi. Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko‘lamli dasturiy maqsad va vazifalar - islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan barcha to‘siq va cheklovlami bartaraf etish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini P A G E bo‘lgan ishonchining tobora oshib borishiga olib kelmoqda. Ma’naviy jabhada ham tub o‘zgarishlar qilinib, jamiyat a’zolari ongida milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi shakllantirildi. Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 14-yanvarda bo‘lib o‘tgan kengaytirilgan majlisida va boshqa majlislarda qilgan ma’ruzalaridan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda bugungi kunda xalqaro miqyosda va mamlakatimiz ichida o‘z yechimini topmagan muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalar ham juda ko‘p ekan. Bugungi kunda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etib turishi, dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘layotgan qaramaqarshiliklaming kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez o‘zgarayotgani dunyoning ko‘plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati pasayib borishi ro‘y berib, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bundan tashqari mamlakatimizdagi ayrim sohalar, tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko‘plab kapital mablag‘lar sarflanishiga qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining pasayib ketishi fan-texnika taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga qaramay ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o‘miga aksincha, oshishi holati yuz berishi, valyuta munosabatlarining tartibga solinmaganligi, naqd pul bilan naqd pulsiz hisob-kitoblar o‘rtasida farq mavjudligi kabi noxush holatlar sodir bo‘lib turibdi. Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko‘lamli dasturiy maqsad va vazifalar - islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan barcha to‘siq va cheklovlami bartaraf etish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini
P A G E yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi, PF-4947-sonli Farmonida belgilangan vazifalar va muammolarni bartaraf etish uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy yechimini topish lozim bo‘lgan yangi va yanada murakkab vazifalami qo‘ymoqda. So‘ngi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirish, shu jumladan ishlab chiqarishni rag‘batlantirish masalalarida bir qator qonun va qarorlar qabul qilindi. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, “Hududlarning jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga doir ustuvor chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2017 yil 8 avgustdagi PQ-3182-son Qarori, “Sanoat ishlab chiqarishida xomashyo uzluksizligini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha qulayliklarni yaratish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2022 yil 12 pktabrdagi PQ-392-son qarori, “qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2022 yil 6 oktabrdagi PQ-387-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, 2022 yil 30 sentabrdagi PF-228-sonli “Tadbirkorlik subyektlarining eksport salohiyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni shular jumlasidandir. P A G E yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi, PF-4947-sonli Farmonida belgilangan vazifalar va muammolarni bartaraf etish uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy yechimini topish lozim bo‘lgan yangi va yanada murakkab vazifalami qo‘ymoqda. So‘ngi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirish, shu jumladan ishlab chiqarishni rag‘batlantirish masalalarida bir qator qonun va qarorlar qabul qilindi. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, “Hududlarning jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga doir ustuvor chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2017 yil 8 avgustdagi PQ-3182-son Qarori, “Sanoat ishlab chiqarishida xomashyo uzluksizligini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha qulayliklarni yaratish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2022 yil 12 pktabrdagi PQ-392-son qarori, “qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2022 yil 6 oktabrdagi PQ-387-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, 2022 yil 30 sentabrdagi PF-228-sonli “Tadbirkorlik subyektlarining eksport salohiyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni shular jumlasidandir.
P A G E I-BOB. ASOSIY QISM 1.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari Korxona faoliyatining muhim va unga baho beradigan mezon ko‘rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta’sir etuvchi omil bu tannarxdir. Tannarx tahlili orqali har bir xo‘jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi, samaradorligi va natijaviyligi baholanadi. Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko‘payishidir1. Xarajatlar – muayyan davr oralig‘ida sarflangan resurslarning pul o‘lchovidagi qiymatidir. Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o‘rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.2 Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlarning qiymat ko‘rinishini ifodasidir. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo‘yicha qarorlarni qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan ko‘rilgan samaradorlikni ifodalaydi. 1 Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти “Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос”(АВ 09.09.2016 й. 475-1-сон билан рўйхатга олинган) 2 Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари P A G E I-BOB. ASOSIY QISM 1.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari Korxona faoliyatining muhim va unga baho beradigan mezon ko‘rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta’sir etuvchi omil bu tannarxdir. Tannarx tahlili orqali har bir xo‘jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi, samaradorligi va natijaviyligi baholanadi. Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko‘payishidir1. Xarajatlar – muayyan davr oralig‘ida sarflangan resurslarning pul o‘lchovidagi qiymatidir. Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o‘rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.2 Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlarning qiymat ko‘rinishini ifodasidir. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo‘yicha qarorlarni qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan ko‘rilgan samaradorlikni ifodalaydi. 1 Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти “Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос”(АВ 09.09.2016 й. 475-1-сон билан рўйхатга олинган) 2 Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари
P A G E Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar tarkibi xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo‘jalik yurituvchi subyektda paydo bo‘ladigan barcha xarajatlar to‘g‘risida to‘liq va aniq axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to‘g‘ri aniqlash maqsadida belgilanadi. Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to‘langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. P A G E Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar tarkibi xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo‘jalik yurituvchi subyektda paydo bo‘ladigan barcha xarajatlar to‘g‘risida to‘liq va aniq axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to‘g‘ri aniqlash maqsadida belgilanadi. Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to‘langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
P A G E Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo‘ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; 4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi. Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘i ishlab chiqarish, faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo‘g‘inida moddiy xarajatlar salmog‘i 60-70 foizgacha tashkil etadi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Moddiy xarajatlar tarkibi a) Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. b) Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan P A G E Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo‘ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; 4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi. Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘i ishlab chiqarish, faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo‘g‘inida moddiy xarajatlar salmog‘i 60-70 foizgacha tashkil etadi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Moddiy xarajatlar tarkibi a) Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. b) Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan
P A G E (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob- uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo‘jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati c) Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar d) Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar e) Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, korxonalar tomonidan suv xo‘jaligi tizimlaridan beriladigan iste’mol qilinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun — yog‘och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari f) Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari g) Xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi) P A G E (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob- uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo‘jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati c) Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar d) Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar e) Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, korxonalar tomonidan suv xo‘jaligi tizimlaridan beriladigan iste’mol qilinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun — yog‘och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari f) Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari g) Xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi)
P A G E h) Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi i) Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) j) Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi k) Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati‚ idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo‘yicha chiqarib tashlanadi 1. «Moddiy xarajatlar» elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig‘imlardan, soliqlardan (korxona keyinchalik qarz surishish, masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘i tarzida qaytarib oladiganlardan tashqari), transportda tashishga haq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi. 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi. Mehnat haqi xarajatlari tarkibi a) Xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish P A G E h) Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi i) Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) j) Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi k) Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati‚ idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo‘yicha chiqarib tashlanadi 1. «Moddiy xarajatlar» elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig‘imlardan, soliqlardan (korxona keyinchalik qarz surishish, masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘i tarzida qaytarib oladiganlardan tashqari), transportda tashishga haq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi. 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi. Mehnat haqi xarajatlari tarkibi a) Xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish
P A G E xususiyatiga ega bo‘lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to‘g‘risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar b) Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar. c) Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya tusidagi to‘lovlar d) Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash e) Ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash f) Xo‘jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo‘yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob- kitob xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. g) Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to‘lash xarajatiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari a) Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar b) Nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar va ixtiyoriy sug‘urtaga sug‘urta mukofotlari (badallari) 4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar P A G E xususiyatiga ega bo‘lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to‘g‘risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar b) Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar. c) Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya tusidagi to‘lovlar d) Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash e) Ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash f) Xo‘jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo‘yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob- kitob xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. g) Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to‘lash xarajatiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari a) Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar b) Nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar va ixtiyoriy sug‘urtaga sug‘urta mukofotlari (badallari) 4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar
P A G E a) Asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha olingan, buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi b) Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari) bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas 5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar a) Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari b) Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha xarajatlar c) Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari d) Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar e) Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar f) Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari g) Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari h) Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan nafaqalar P A G E a) Asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha olingan, buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi b) Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari) bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas 5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar a) Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari b) Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha xarajatlar c) Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari d) Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar e) Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar f) Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari g) Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari h) Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan nafaqalar
P A G E i) Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq xarajatlar j) Obyektlarni davlat kapital qo‘yilmalari hisobiga qurishda qurilish tavakkalchiliklarini sug‘urta qilish bilan bog‘liq xarajatlar k) Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarish maqsadida bo‘lmagan mol-mulk yuzasidan belgilangan tartibda Qazib oluvchi tarmoqlarda tayyorgarlik ishlari bo‘yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlarga tegishli bo‘lmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmasa). Ushbu xarajatlar «Kelgusi davrlar xarajatlari» sifatida qaraladi va ularni qaytarishning belgilangan muddati mobaynida teng ravishda ishlab chiqarish tannarxiga yoki qazib olingan mahsulotning hajmi va miqdoriga mutanosib ravishda hisobdan chiqariladi. Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobdan chiqarishning tanlangan metodi xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobga olish siyosatida aks ettirilishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq to‘lanishi kerak. P A G E i) Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq xarajatlar j) Obyektlarni davlat kapital qo‘yilmalari hisobiga qurishda qurilish tavakkalchiliklarini sug‘urta qilish bilan bog‘liq xarajatlar k) Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarish maqsadida bo‘lmagan mol-mulk yuzasidan belgilangan tartibda Qazib oluvchi tarmoqlarda tayyorgarlik ishlari bo‘yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlarga tegishli bo‘lmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmasa). Ushbu xarajatlar «Kelgusi davrlar xarajatlari» sifatida qaraladi va ularni qaytarishning belgilangan muddati mobaynida teng ravishda ishlab chiqarish tannarxiga yoki qazib olingan mahsulotning hajmi va miqdoriga mutanosib ravishda hisobdan chiqariladi. Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobdan chiqarishning tanlangan metodi xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobga olish siyosatida aks ettirilishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq to‘lanishi kerak.
P A G E 1.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo‘linadi. Ya’ni, o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar. O‘zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o‘zgarib boradi. O‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. O‘zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini bilish biznesning daromadli bo‘lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O‘zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo‘lib, uning nomi “direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning farqi shundaki, ular to‘g‘ri va o‘zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi sifatida nomlanishidadir. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan xarajatlarning to‘g‘ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o‘zgaruvchan xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning o‘zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin. Proporsional Degressiv Progressiv 1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o‘zgaruvchan xarajatlar Ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga to‘g‘ri tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli ularni tarkiblashda ya’ni turkumlashda aniqligiga muhim e’tibor qaratish lozim. O‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi P A G E 1.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo‘linadi. Ya’ni, o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar. O‘zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o‘zgarib boradi. O‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. O‘zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini bilish biznesning daromadli bo‘lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O‘zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo‘lib, uning nomi “direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning farqi shundaki, ular to‘g‘ri va o‘zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi sifatida nomlanishidadir. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan xarajatlarning to‘g‘ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o‘zgaruvchan xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning o‘zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin. Proporsional Degressiv Progressiv 1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o‘zgaruvchan xarajatlar Ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga to‘g‘ri tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli ularni tarkiblashda ya’ni turkumlashda aniqligiga muhim e’tibor qaratish lozim. O‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi
P A G E natijaga ta’sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to‘g‘ri baholamaslikka olib keladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tarkibi va ularning mahsulot birligiga nisbatan o‘zgarishi Mahsulot ishlab chiqarish miqdori, dona Doimiy xarajatlar, ming so‘m O‘zgaruvc han xarajatlar, ming so‘m Jami xarajatlar, ming so‘m Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvcha n xarajat, ming so‘m Maxsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgarmas xarajat, ming so‘m Bir birlikka jami xarajatlar, ming so‘m 10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620 11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083 12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196 13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635 14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828 15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353 16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o‘zgarishiga mos ravishda oshib borganligini, o‘zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko‘rish mumkin. Bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir birlikka xarajatlarning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga: o‘zgaruvchan xarajatlar, o‘zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi, tarkib elementlardagi o‘zgarishlar kiradi: Si = Fi / Qi + Vi Bunda:Si – i-mahsulot birligini tannarxi; Fi – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; Qi – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi; Vi – i-mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar. P A G E natijaga ta’sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to‘g‘ri baholamaslikka olib keladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tarkibi va ularning mahsulot birligiga nisbatan o‘zgarishi Mahsulot ishlab chiqarish miqdori, dona Doimiy xarajatlar, ming so‘m O‘zgaruvc han xarajatlar, ming so‘m Jami xarajatlar, ming so‘m Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvcha n xarajat, ming so‘m Maxsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgarmas xarajat, ming so‘m Bir birlikka jami xarajatlar, ming so‘m 10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620 11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083 12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196 13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635 14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828 15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353 16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o‘zgarishiga mos ravishda oshib borganligini, o‘zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko‘rish mumkin. Bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir birlikka xarajatlarning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga: o‘zgaruvchan xarajatlar, o‘zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi, tarkib elementlardagi o‘zgarishlar kiradi: Si = Fi / Qi + Vi Bunda:Si – i-mahsulot birligini tannarxi; Fi – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; Qi – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi; Vi – i-mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar.
P A G E Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan jami xarajatlar o‘zgarishining tahlili Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Reja Haqiqatd a Rejadan farqi 1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522 2. Doimiy xarajatlar ming so‘m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0 3. O‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8 4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari ming so‘m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8 5. Mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 44,90 54,60 +9,70 6. Mahsulot birligiga doimiy xarajatlar ming so‘m 15,94 17,42 +1,48 7. Mahsulot birligining jami tannarxi ming so‘m 60,84 72,02 +11,18 Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so‘mga o‘sgan. Sr = (Fr/Qr)+Vr=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84 Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37 Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32 Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02 Omillar ta’siri: 1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi ta’siri = 61,37-60,84=0,54 ming so‘m. 2. Doimiy xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 62,32-61,32=0,94 ming so‘m 3. O‘zgaruvchan xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 72,02-62,32=9,70 ming so‘m Jami o‘zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so‘m P A G E Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan jami xarajatlar o‘zgarishining tahlili Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Reja Haqiqatd a Rejadan farqi 1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522 2. Doimiy xarajatlar ming so‘m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0 3. O‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8 4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari ming so‘m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8 5. Mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 44,90 54,60 +9,70 6. Mahsulot birligiga doimiy xarajatlar ming so‘m 15,94 17,42 +1,48 7. Mahsulot birligining jami tannarxi ming so‘m 60,84 72,02 +11,18 Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so‘mga o‘sgan. Sr = (Fr/Qr)+Vr=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84 Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37 Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32 Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02 Omillar ta’siri: 1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi ta’siri = 61,37-60,84=0,54 ming so‘m. 2. Doimiy xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 62,32-61,32=0,94 ming so‘m 3. O‘zgaruvchan xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 72,02-62,32=9,70 ming so‘m Jami o‘zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so‘m
P A G E 1.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so‘zlari buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e’tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo‘laklarga bo‘lish, “sintetika” bo‘laklarni birlashtirish, umumlashtirish ma’nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to‘liq mazmunini ifoda etadi. Xarajatlarni umumiy hajmda o‘rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha o‘rganish boshqaruv hisobi obyektiga kiradi. Xarajatlarning umumiy hajmi bo‘yicha o‘rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: - jami xarajatlarning umumiy o‘zgarishlari tahliliga; - jami xarajat o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahliliga; - bir so‘mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat tahliliga. Jami xarajatlarning umumiy o‘zgarishi rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o‘zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi. Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar sifatida doimiy xarajatlarning o‘zgarishi, mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi ta’siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‘zgarishi ta’sir etadi. Xarajatlar o‘zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va baholarining o‘zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo‘yicha farq qiladi. Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so‘m O‘sish darajasi, % summasi, ming so‘m. tarkibi, % summasi, ming so‘m. tarkibi, % 1.Ishlab chiqarish xarajatlari jami shu jumladan: 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79 1.1. O‘zgaruvchan xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94 P A G E 1.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so‘zlari buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e’tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo‘laklarga bo‘lish, “sintetika” bo‘laklarni birlashtirish, umumlashtirish ma’nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to‘liq mazmunini ifoda etadi. Xarajatlarni umumiy hajmda o‘rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha o‘rganish boshqaruv hisobi obyektiga kiradi. Xarajatlarning umumiy hajmi bo‘yicha o‘rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: - jami xarajatlarning umumiy o‘zgarishlari tahliliga; - jami xarajat o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahliliga; - bir so‘mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat tahliliga. Jami xarajatlarning umumiy o‘zgarishi rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o‘zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi. Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar sifatida doimiy xarajatlarning o‘zgarishi, mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi ta’siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‘zgarishi ta’sir etadi. Xarajatlar o‘zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va baholarining o‘zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo‘yicha farq qiladi. Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so‘m O‘sish darajasi, % summasi, ming so‘m. tarkibi, % summasi, ming so‘m. tarkibi, % 1.Ishlab chiqarish xarajatlari jami shu jumladan: 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79 1.1. O‘zgaruvchan xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94
P A G E 1.2. O‘zgarmas xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92 2. Ishlab chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30 Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko‘rib o‘tish mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi: 686 079–541 131=+144 948 ming so‘m (o‘sish). Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash: o‘zgaruvchan xarajatlar: 464 070*1,253=581 479,7 ming so‘m. (mahsulot hajmining o‘zgarishiga mos o‘zgaradi); o‘zgarmas xarajatlar: 77 061 ming so‘m (bazaviy miqdorda qoladi). Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so‘m Joriy davr mahsulot hajmining o‘tgan davr bahosi va ta’rifi bo‘yicha hisob- kitobi: 541 131/572 661*717416=677 916 ming so‘m Omillar ta’siri: Ishlab chiqarish hajmi: 658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) Baho va ta’riflar o‘zgarishi: 686 079–677 916=+8 163 ming so‘m (o‘sish) v) tarkib va jami xarajatlar summasi: 677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so‘m (o‘sish) Jami o‘zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so‘m Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan P A G E 1.2. O‘zgarmas xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92 2. Ishlab chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30 Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko‘rib o‘tish mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi: 686 079–541 131=+144 948 ming so‘m (o‘sish). Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash: o‘zgaruvchan xarajatlar: 464 070*1,253=581 479,7 ming so‘m. (mahsulot hajmining o‘zgarishiga mos o‘zgaradi); o‘zgarmas xarajatlar: 77 061 ming so‘m (bazaviy miqdorda qoladi). Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so‘m Joriy davr mahsulot hajmining o‘tgan davr bahosi va ta’rifi bo‘yicha hisob- kitobi: 541 131/572 661*717416=677 916 ming so‘m Omillar ta’siri: Ishlab chiqarish hajmi: 658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) Baho va ta’riflar o‘zgarishi: 686 079–677 916=+8 163 ming so‘m (o‘sish) v) tarkib va jami xarajatlar summasi: 677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so‘m (o‘sish) Jami o‘zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so‘m Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan
P A G E chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo‘yicha tahlil qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. Iqtisodiy elementlari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili O‘sish darajasi, % Farqi (+ , -) summa, ming so‘m. tarkibi, % summa, ming so‘m tarkibi, % summa, ming so‘m. tarkibi, % Moddiy xarajatlar 434 236 80,25 539 694 78,66 124,29 +105 458 -1,59 Mehnat haqi xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05 Yagona ijtimoiy to‘lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10 Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01 Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15 613 +1,73 Jami xarajatlar 541 131 100,00 686 079 100,00 126,79 +144 948 - Ishlab chiqarish hajmi 572 668 - 717 416 - 125,30 +144 748 - Bir so‘mlik mahsulotga, (sotilgan mahsulotga) to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,0114 - Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi 144 948 ming so‘mga yoki 26,79%ga o‘sganligini ko‘rish mumkin. Eng yuqori o‘zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so‘m yoki 24,29%), mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so‘m yoki 26,16%) qatoriga to‘g‘ri keladi. P A G E chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo‘yicha tahlil qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. Iqtisodiy elementlari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili O‘sish darajasi, % Farqi (+ , -) summa, ming so‘m. tarkibi, % summa, ming so‘m tarkibi, % summa, ming so‘m. tarkibi, % Moddiy xarajatlar 434 236 80,25 539 694 78,66 124,29 +105 458 -1,59 Mehnat haqi xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05 Yagona ijtimoiy to‘lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10 Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01 Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15 613 +1,73 Jami xarajatlar 541 131 100,00 686 079 100,00 126,79 +144 948 - Ishlab chiqarish hajmi 572 668 - 717 416 - 125,30 +144 748 - Bir so‘mlik mahsulotga, (sotilgan mahsulotga) to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,0114 - Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi 144 948 ming so‘mga yoki 26,79%ga o‘sganligini ko‘rish mumkin. Eng yuqori o‘zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so‘m yoki 24,29%), mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so‘m yoki 26,16%) qatoriga to‘g‘ri keladi.
P A G E Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o‘zgarishiga mos ravishda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko‘rinadiki, jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog‘i eng yuqori o‘rinni tashkil etgan. Bir so‘mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o‘zgargan. P A G E Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o‘zgarishiga mos ravishda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko‘rinadiki, jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog‘i eng yuqori o‘rinni tashkil etgan. Bir so‘mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o‘zgargan.