Akmeologiyaning o‘ziga xos uslubiy yo‘nalishi

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

34,4 KB


Akmeologiyaning o‘ziga xos uslubiy yo‘nalishi Reja: Akmeologiyaning rivojlanish bosqichlari. Akmeologiyaning nazariy metodlari tizimi. Tabiiyki, akmeologiya fanining tarixiy va madaniy ildizlari uzoq-uzoqlarga borib taqaladi. Bu o‘rinda bizga Avestoning kitobi, Bexustin bitiklari va hatto ajdodlarimiz qabr toshlaridagi yozuvlar ham muhim tadqiqot manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Zardushtiylik ta’limotining muqaddas kitobi «Avesto»da mukammallik haqida ayrim qaydlarni ko‘rish mumkin: «— Ey olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Zamin, hammadan ko‘ra baxtliroq (mukammal — T.G.) bo‘lgan dunyodagi ikkinchi joy qaer? Axura Mazda javob berdi: — Bunday joy bir Ashavan uy tiklagan makondir. O‘sha uyda Mo‘bat ro‘zg‘or tebratadi. Sigirlar galasi va uy bekasi, farzandlar va suruvlar yashaydi bu uyda. Sigirlar galasi yaxshi parvarish qilinadi... Tevalar xo‘raki farovon, yaxshi itlarning rizqi serob.Uy bekasi baxtiyor. Farzandlar shodmon. Hamisha olov gurillab turadi. Tiriklikning go‘zal bir hodisasi yaxshilikka qovushadi». Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida akmeologik qarashlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuningdek, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy, kabi allomalar asarlarida tariximiz va madaniyatimiz yorqin ravishda ko‘zga komadi. IX—XII- asrlarda va undan keyingi davrlarda mintaqamiz tarixiga oid solnomalar va risolalar talaygina yaratildi. Bular Akmeologiyaning o‘ziga xos uslubiy yo‘nalishi Reja: Akmeologiyaning rivojlanish bosqichlari. Akmeologiyaning nazariy metodlari tizimi. Tabiiyki, akmeologiya fanining tarixiy va madaniy ildizlari uzoq-uzoqlarga borib taqaladi. Bu o‘rinda bizga Avestoning kitobi, Bexustin bitiklari va hatto ajdodlarimiz qabr toshlaridagi yozuvlar ham muhim tadqiqot manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Zardushtiylik ta’limotining muqaddas kitobi «Avesto»da mukammallik haqida ayrim qaydlarni ko‘rish mumkin: «— Ey olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Zamin, hammadan ko‘ra baxtliroq (mukammal — T.G.) bo‘lgan dunyodagi ikkinchi joy qaer? Axura Mazda javob berdi: — Bunday joy bir Ashavan uy tiklagan makondir. O‘sha uyda Mo‘bat ro‘zg‘or tebratadi. Sigirlar galasi va uy bekasi, farzandlar va suruvlar yashaydi bu uyda. Sigirlar galasi yaxshi parvarish qilinadi... Tevalar xo‘raki farovon, yaxshi itlarning rizqi serob.Uy bekasi baxtiyor. Farzandlar shodmon. Hamisha olov gurillab turadi. Tiriklikning go‘zal bir hodisasi yaxshilikka qovushadi». Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida akmeologik qarashlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuningdek, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy, kabi allomalar asarlarida tariximiz va madaniyatimiz yorqin ravishda ko‘zga komadi. IX—XII- asrlarda va undan keyingi davrlarda mintaqamiz tarixiga oid solnomalar va risolalar talaygina yaratildi. Bular orasida «Buxoro tarixi», «Kesh va Nasaf o‘tmishi», «Samarqand tarixi», «Xorazm tarixi» kabi u yoki bu hudud o‘tmishi, aholi turish-iurmushi, siyosiy ijtimoiy ahvoli to‘g‘risida katta-kichik asarlar vujudga keldi. Mahmud Qoshg‘ariyning uch jildlik «Turkiy so‘zlar lug‘ati» o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixini o ‘rganishdagi muhim manbadir. Akademik B.Axmedovning «O‘zbekiston xalqlari tarixi manba!ari» kitobida o‘lkamiz tarixiga oid o‘rta asrlarda yaratilgan yetmish olti asarga izohlar beriladi. Vatanimiz tarixini chuqurroq o‘rga- mshda «Nizomul-mulkning «Siyosatnomasi», An-Nasaviyning «Sulton Jamshiddin Manguberdi», Sohibqironning «Temur tuzuk/ari», Ali Yazdiyning «Zafamomasi» Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», Zahiriddin Boburning «Boburnoma», Abulg ‘ozixonning «Shajarayi turk», M.Solihning «Shayboniynoma» asarlari ham muhim manbadir. Akmeologiyada obektiv va subektiv omillarga katta e’tibor qaratiladi. Bu omillar o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, katta yoshdagi nsonni akme darajasiga erishishiga imkoniyatlar yaratadi. Akmeologiyaning rivojlanishi to‘rt bosqichdan iborat ketma-ketlikka ega bo‘lib, birinchi bosqich — latent, ya’ni insonshunoslikning yangi jabhalarini o‘rganishda tarixiy, madaniy- ma ‘naviy, ijtimoiy-axloqiy, falsafiy, ilmiy va pedagogik bilimlar ko‘rinishida bo‘lladi. Baholash uchun birlamchi latentli xususiyatning tashqi ko‘rinishlar — aniq obektning munosabatida joyga ega yoki ega emas jamlanmasi asosida tartibli shkala yordamida «Gutman shkalasi» nomini olgan mos keluvchi shkalalar tuzilishining maxsus algoritmi ishlab chiqilgan1. Kasbiy rivojlanishni baholash uchun tartibli o‘lchovlarning tarqalishi tipik tartibli shkalani keltirib chiqaradigan «egallagan amaliga mos» — «ishni yaxshilanishi sharti asosida egallagan amaliga mos» — «faoliyat turini o‘zgartirish taklif etiladi» kabi attestatsiyaviy tahlillrning odatiy yakuni bilan izohlangan. Akmeologiyaning latent bosqichi rivojiga Sankt-Peterburg maktabi vakilasi Nina Vasilevna Kuzmina asos soldi. U mustaqil ravishda bog‘cha tarbiyachilari, maktab, kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarining turli fanlar, jumladan, rus 1 H/IOE; B.A. CoiLHOJiorHHecKoe uccjiejioBaHHe. MeToaojiorwa, nporpaM- Ma, MeiOAbi. - M.: 1987. C. 98—102. orasida «Buxoro tarixi», «Kesh va Nasaf o‘tmishi», «Samarqand tarixi», «Xorazm tarixi» kabi u yoki bu hudud o‘tmishi, aholi turish-iurmushi, siyosiy ijtimoiy ahvoli to‘g‘risida katta-kichik asarlar vujudga keldi. Mahmud Qoshg‘ariyning uch jildlik «Turkiy so‘zlar lug‘ati» o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixini o ‘rganishdagi muhim manbadir. Akademik B.Axmedovning «O‘zbekiston xalqlari tarixi manba!ari» kitobida o‘lkamiz tarixiga oid o‘rta asrlarda yaratilgan yetmish olti asarga izohlar beriladi. Vatanimiz tarixini chuqurroq o‘rga- mshda «Nizomul-mulkning «Siyosatnomasi», An-Nasaviyning «Sulton Jamshiddin Manguberdi», Sohibqironning «Temur tuzuk/ari», Ali Yazdiyning «Zafamomasi» Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», Zahiriddin Boburning «Boburnoma», Abulg ‘ozixonning «Shajarayi turk», M.Solihning «Shayboniynoma» asarlari ham muhim manbadir. Akmeologiyada obektiv va subektiv omillarga katta e’tibor qaratiladi. Bu omillar o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, katta yoshdagi nsonni akme darajasiga erishishiga imkoniyatlar yaratadi. Akmeologiyaning rivojlanishi to‘rt bosqichdan iborat ketma-ketlikka ega bo‘lib, birinchi bosqich — latent, ya’ni insonshunoslikning yangi jabhalarini o‘rganishda tarixiy, madaniy- ma ‘naviy, ijtimoiy-axloqiy, falsafiy, ilmiy va pedagogik bilimlar ko‘rinishida bo‘lladi. Baholash uchun birlamchi latentli xususiyatning tashqi ko‘rinishlar — aniq obektning munosabatida joyga ega yoki ega emas jamlanmasi asosida tartibli shkala yordamida «Gutman shkalasi» nomini olgan mos keluvchi shkalalar tuzilishining maxsus algoritmi ishlab chiqilgan1. Kasbiy rivojlanishni baholash uchun tartibli o‘lchovlarning tarqalishi tipik tartibli shkalani keltirib chiqaradigan «egallagan amaliga mos» — «ishni yaxshilanishi sharti asosida egallagan amaliga mos» — «faoliyat turini o‘zgartirish taklif etiladi» kabi attestatsiyaviy tahlillrning odatiy yakuni bilan izohlangan. Akmeologiyaning latent bosqichi rivojiga Sankt-Peterburg maktabi vakilasi Nina Vasilevna Kuzmina asos soldi. U mustaqil ravishda bog‘cha tarbiyachilari, maktab, kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarining turli fanlar, jumladan, rus 1 H/IOE; B.A. CoiLHOJiorHHecKoe uccjiejioBaHHe. MeToaojiorwa, nporpaM- Ma, MeiOAbi. - M.: 1987. C. 98—102. tili va adabiyoti, chet tili, fizika, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya va xususiy uslubiyotchi o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini aniqlash bo‘yicha umumiy o‘rta hamda kasbiy tayyorgarlik va fanlararo kompleks tadqiqotlami tashkil etib, akmeologiya predmetini ishlab chiqdi. Uning tadqiqot obekti — bog‘cha tarbiyachilari, maktab, kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarining turli fanlar, jumladan, rus tili va adabiyoti, chet tili, fizika, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya va xususiy uslubiyotchi o‘qituvchilari belgilandi. Latent bosqichining asosiy jihati shundaki, 10—15 kishilik katta bo‘lmagan mehnat jamoalarining samaradorlik koeffitsientini baholashda tartib bo‘yicha klassifikatsiya metodi yaxshi va yomon ishchilami ajratib ko‘rsatishni ko‘zlagan va shu bois ham u yetarlicha tarqalgan. Buning uchun ekspertlar ishchilami eng yaxshisidan boshlab eng yomonigacha tartibda hamda baholanadigan mezonlar bo^yicha taqsimlab chiqadilar. Bunday baholash tufayli jamoaga odilona tartibli yakuniy baho berish imkoniyati tug‘iladi. Akmeformni o‘rganish va tahlil qilish asnosida, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionalizmni rivojlantirish uchun optimal texnologiyalar yaratish maqsadida akmeologiya turli kasb faoliyati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislaming ish jarayoni va usullari ustida kompleks tadqiqotlar o‘tkazmoqda. Ayni paytda muvaffaqiyatga erishish uchun qiyosiy jihatdan boshqa bilimlami ham tadqiq qilmoqda. Chunonchi, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika va pedagogika kabi fanlardan unumli tarzda foydalanilmoqda. Akmeologiya o‘zining ontologik ma’nosini inson hayot faoliyatida psixologik va kasb-korda ijtimoiy-axloqiy yutuqlarga eri- shishini ifodalash, tasvirlash va akmeform fenomenologiyasi tahlili orqali aks ettiradi. Fencmenologiyaning akmeologik jihati mehnatda ijodiy mahorat bilan ko‘rsatiladi. Ikkinchi bosqich kombinatsion bo‘lib, akmeologiya atamasi bilan asoslanadi. Ammo fikrimizcha, haqiqatan ham akmeologiya atamasi fanda keskin va ijobiy burilish yasadi. Ammo bu, yangi fan yaratildi, degani emas. Zero, akmeologiyaning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bu haqda oldingi faslda falsafly-etik tahliliy xulosalarni berdik. Akmeologiya — tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy rnahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi haqidagi ta - limot bo‘lib, insonning tili va adabiyoti, chet tili, fizika, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya va xususiy uslubiyotchi o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini aniqlash bo‘yicha umumiy o‘rta hamda kasbiy tayyorgarlik va fanlararo kompleks tadqiqotlami tashkil etib, akmeologiya predmetini ishlab chiqdi. Uning tadqiqot obekti — bog‘cha tarbiyachilari, maktab, kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarining turli fanlar, jumladan, rus tili va adabiyoti, chet tili, fizika, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya va xususiy uslubiyotchi o‘qituvchilari belgilandi. Latent bosqichining asosiy jihati shundaki, 10—15 kishilik katta bo‘lmagan mehnat jamoalarining samaradorlik koeffitsientini baholashda tartib bo‘yicha klassifikatsiya metodi yaxshi va yomon ishchilami ajratib ko‘rsatishni ko‘zlagan va shu bois ham u yetarlicha tarqalgan. Buning uchun ekspertlar ishchilami eng yaxshisidan boshlab eng yomonigacha tartibda hamda baholanadigan mezonlar bo^yicha taqsimlab chiqadilar. Bunday baholash tufayli jamoaga odilona tartibli yakuniy baho berish imkoniyati tug‘iladi. Akmeformni o‘rganish va tahlil qilish asnosida, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionalizmni rivojlantirish uchun optimal texnologiyalar yaratish maqsadida akmeologiya turli kasb faoliyati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislaming ish jarayoni va usullari ustida kompleks tadqiqotlar o‘tkazmoqda. Ayni paytda muvaffaqiyatga erishish uchun qiyosiy jihatdan boshqa bilimlami ham tadqiq qilmoqda. Chunonchi, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika va pedagogika kabi fanlardan unumli tarzda foydalanilmoqda. Akmeologiya o‘zining ontologik ma’nosini inson hayot faoliyatida psixologik va kasb-korda ijtimoiy-axloqiy yutuqlarga eri- shishini ifodalash, tasvirlash va akmeform fenomenologiyasi tahlili orqali aks ettiradi. Fencmenologiyaning akmeologik jihati mehnatda ijodiy mahorat bilan ko‘rsatiladi. Ikkinchi bosqich kombinatsion bo‘lib, akmeologiya atamasi bilan asoslanadi. Ammo fikrimizcha, haqiqatan ham akmeologiya atamasi fanda keskin va ijobiy burilish yasadi. Ammo bu, yangi fan yaratildi, degani emas. Zero, akmeologiyaning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bu haqda oldingi faslda falsafly-etik tahliliy xulosalarni berdik. Akmeologiya — tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy rnahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi haqidagi ta - limot bo‘lib, insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi haqida yanada yuksakroq darajalarni egallash feno- menologiyasini tadqiq etadi. Akmeologiyada mahsuldorlik tushun- chasini ochib beruvchi kasbiy faoliyat kategoriyasi tahlil qilinadi. Shuningdek, samarador faoliyat, professionalizm va ijod rivojla- nishidagi hamda texnologiyani ishlab chiqib, kasb faoliyatida yuksaklikka erishishning yo‘nalish va usullarini izlash va ularning bu jarayon qonuniyatlariga tatbiq etish, professionalizmning ijodiy yutuqlari sari yo‘naltirilgan samarador tizimlar darajalarini bel- gilash bilan shug‘ullanadi. Globallashuv davrida fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘qqisiga chiqar ekan, «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi tushunchalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — insonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukam- mallashib boradi va nihoyat o‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-korlikning ijodiy pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganuvchi inson muammolari bilan shug‘ullanuvchi insonshunoslik fanidan ajrab chiqqan muhim zamonaviy tarmoq bo‘lib, insonning kasb- hunarni bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy-axloqiy ta- raqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatiariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar, ayniqsa, insonshunoslik bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iboratdir. Hozirgi globallashuv sharoitida yoshlaming ma’naviy olamini yuksak darajada shakllantirmasdan, ularni ijtimoiy-axloqiy jara- yonlaining ijodkor subektiga aylantirmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yurtboshimiz LA.Karimov ta’biri bilan aytganda: «Taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk insonlar hal qiladi»2. Albatta, yoshlarning har jabhada ijodkorligini shakllantirish o‘ziga xos ilmiy-amahy tamoyillar bilan chambarchas bogiiqdir. Uchinchi inkubatsion bosqich N. V.Kuzmina tomonidan insonning yashirin xislat va fazilatlari hamda kasbiy yashirin imkoni- yatlari bazasini ochishda z,arur 2 Karimov l.A. Vatan sajdagob kabi muqaddasdir. T. 3. — T.: «Q‘zbekiston». 1996. 34-b. yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi haqida yanada yuksakroq darajalarni egallash feno- menologiyasini tadqiq etadi. Akmeologiyada mahsuldorlik tushun- chasini ochib beruvchi kasbiy faoliyat kategoriyasi tahlil qilinadi. Shuningdek, samarador faoliyat, professionalizm va ijod rivojla- nishidagi hamda texnologiyani ishlab chiqib, kasb faoliyatida yuksaklikka erishishning yo‘nalish va usullarini izlash va ularning bu jarayon qonuniyatlariga tatbiq etish, professionalizmning ijodiy yutuqlari sari yo‘naltirilgan samarador tizimlar darajalarini bel- gilash bilan shug‘ullanadi. Globallashuv davrida fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘qqisiga chiqar ekan, «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi tushunchalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — insonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukam- mallashib boradi va nihoyat o‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-korlikning ijodiy pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganuvchi inson muammolari bilan shug‘ullanuvchi insonshunoslik fanidan ajrab chiqqan muhim zamonaviy tarmoq bo‘lib, insonning kasb- hunarni bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy-axloqiy ta- raqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatiariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar, ayniqsa, insonshunoslik bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iboratdir. Hozirgi globallashuv sharoitida yoshlaming ma’naviy olamini yuksak darajada shakllantirmasdan, ularni ijtimoiy-axloqiy jara- yonlaining ijodkor subektiga aylantirmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yurtboshimiz LA.Karimov ta’biri bilan aytganda: «Taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk insonlar hal qiladi»2. Albatta, yoshlarning har jabhada ijodkorligini shakllantirish o‘ziga xos ilmiy-amahy tamoyillar bilan chambarchas bogiiqdir. Uchinchi inkubatsion bosqich N. V.Kuzmina tomonidan insonning yashirin xislat va fazilatlari hamda kasbiy yashirin imkoni- yatlari bazasini ochishda z,arur 2 Karimov l.A. Vatan sajdagob kabi muqaddasdir. T. 3. — T.: «Q‘zbekiston». 1996. 34-b. bo‘lganakmeologik masalalaming konstelyatsion yechimi borasidagi konseptual g‘oyalariga to‘g‘ri keladi. To ‘plangan ma ‘lumotlar XX asming ikkinchi yarmida tadqiqotchi B.Ananevning umumlashtirish va tizjmga solish, insonshunoslik tahlili va dijferensiatsiyasidagi xizmatlari orqali yuzaga chiqdi. Bu bosqich akmeologiyada rivojlanish dasturining ishga iushirilishi, ya ‘ni amalga oshirilishi bilan tugadi. To‘rtinchi institusional bosqichda qator ijtimoiy tuzilishlar ya- ratilishi bilan bog‘liq holda o‘quv yurtlarida akmeologiya kafedra- lari, laboratoriyalari va, nihoyat, Xalqaro akmeologik fanlar aka- demiyasi ochildi3. Bu akademiya tuzilmalarida ilmiy izlanishlar olib boriladi, akmeologik texnologiyalar ishlab chiqiladi. Bugungi kunga kelib, fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘q- qisiga chiqqan bir vaqtda «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi yangi tushunchalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — insonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambarchas bog ‘liq bo‘lib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukammallashib boradi va, nihoyat, o ‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-korlikning ijodiy pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganuvchi inson muammolari bilan shug‘ullanuvchi insonshunoslikdan ajrab chiqqan muhim zamonaviy tartnoq bo‘lib, insonning kasb-hunami bilim va tafakkur orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma ‘naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas ‘uliyatini ado etishga saiflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg ‘unlikda o ‘rganishdan iboratdir. Akmeformni o‘rganish va tahlil qilish, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionalizmni rivojlantirish uchun optimal texnologiyalar yaratish maqsadida akmeologiya turli kasb faoliyati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarning ish jarayoni va usullari ustida kompleks tadqiqotlar o‘tkazmoqda. Ayni paytda, muvaffaqiyatga erishish uchun boshqa bilimlami ham tadqiq qilmoqda. Chunonchi, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika va pedagogika kabilardan unumli tarzda foydalanmoqda. Akmeologiya o‘zining ontologik ma’nosini inson 3 Bu crinda Rossiya akmeologiya akademiyasi va akmeologlar uyushmasi nazarda tutilgan. bo‘lganakmeologik masalalaming konstelyatsion yechimi borasidagi konseptual g‘oyalariga to‘g‘ri keladi. To ‘plangan ma ‘lumotlar XX asming ikkinchi yarmida tadqiqotchi B.Ananevning umumlashtirish va tizjmga solish, insonshunoslik tahlili va dijferensiatsiyasidagi xizmatlari orqali yuzaga chiqdi. Bu bosqich akmeologiyada rivojlanish dasturining ishga iushirilishi, ya ‘ni amalga oshirilishi bilan tugadi. To‘rtinchi institusional bosqichda qator ijtimoiy tuzilishlar ya- ratilishi bilan bog‘liq holda o‘quv yurtlarida akmeologiya kafedra- lari, laboratoriyalari va, nihoyat, Xalqaro akmeologik fanlar aka- demiyasi ochildi3. Bu akademiya tuzilmalarida ilmiy izlanishlar olib boriladi, akmeologik texnologiyalar ishlab chiqiladi. Bugungi kunga kelib, fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘q- qisiga chiqqan bir vaqtda «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi yangi tushunchalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — insonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambarchas bog ‘liq bo‘lib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukammallashib boradi va, nihoyat, o ‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-korlikning ijodiy pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganuvchi inson muammolari bilan shug‘ullanuvchi insonshunoslikdan ajrab chiqqan muhim zamonaviy tartnoq bo‘lib, insonning kasb-hunami bilim va tafakkur orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma ‘naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas ‘uliyatini ado etishga saiflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg ‘unlikda o ‘rganishdan iboratdir. Akmeformni o‘rganish va tahlil qilish, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionalizmni rivojlantirish uchun optimal texnologiyalar yaratish maqsadida akmeologiya turli kasb faoliyati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarning ish jarayoni va usullari ustida kompleks tadqiqotlar o‘tkazmoqda. Ayni paytda, muvaffaqiyatga erishish uchun boshqa bilimlami ham tadqiq qilmoqda. Chunonchi, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika va pedagogika kabilardan unumli tarzda foydalanmoqda. Akmeologiya o‘zining ontologik ma’nosini inson 3 Bu crinda Rossiya akmeologiya akademiyasi va akmeologlar uyushmasi nazarda tutilgan. hayot faoliyatida psixologik va kasb-korda ijtimoiy yutuqlarga erishishini ifodalash, tasvirlash va akmeform fenomenologiyasi tahlili orqali aks ettiradi. Fenomenologiyaning akmeologik jihati mehnatda ijodiy mahorat bilan ko‘rsatiladi. Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish ko‘p jihatdan murabbiylarga bog‘liqligi sababli, ustoz-murabbiylarning ijodiy mahoratini aniqlash bugungi kunda turli shakldagi attestatsiyalar orqali o‘rganilmoqda. Attestatsiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad — o‘qituvchi va murabbiylarni o‘z kasbining yuksak bilimdoni, yetuk salohiyat egasi etib qayta tayyorlashdan iboratdir. Bu esa akmeologik bilimlar, ya’ni yuksaklik sari intilishning amaliyotga joriy etilishidir. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida millatimiz rahiyati, mentalitetida ham tub islohotlar o‘tkazish hamda an’anaviy tushuncha va tasavvurlarimizni zamon talablari asosida yangilashimiz lozimligi zarurat bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarning asosiy takomillashuv mexanizmi — raqobatdir. U insonni doimo yuksaklikka, takomillikka, barkamoliikka undaydi. Bu jihat akmeologiyada milliylik va umuminsoniylikning o‘zaro dialektik munosabatlarining shakllanishiga olib keladi. Yoshlar tarbiyasida milliylik va umuminsoniy qadriyatlarning akmeologik jihatlari dialektik, ziddiyatli tabiatga ega bo‘iib, insondan ruhiy va intellektual yangilanishning yangicha tarbiya paradigmasini shakllantirish va unga og‘ishmay iioya qilishni talab qiladi. Bu o‘rinda inson ma’naviyatini yuksak darajada shakllantirish asosiy vazifa bo‘lmog‘i lozim. Ma’navivat cheksiz borliqning inson mhida ifodalanishidir. U komil va barkamol insonlarni yeti sh u ribgina qolmay jamiyatning ongi, qalbi va vijdonidir. Shuning uchun insoniy oliy ma’naviyatni moddiy dunyodan ustun qo‘yadi. Bu so‘zning eng mukammal ta’rifi Prezidentimiz Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch» asarlarida berilgan: «Ma’naviyat — insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, insonning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir* . Demak, ma’naviyat amaliy jihatdan keng ma’noda insonning barcha hatti-harakati, faoliyati, xulq-odobi, insonlar bilan bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘lsa, tor ma’noda esa hayot faoliyatida psixologik va kasb-korda ijtimoiy yutuqlarga erishishini ifodalash, tasvirlash va akmeform fenomenologiyasi tahlili orqali aks ettiradi. Fenomenologiyaning akmeologik jihati mehnatda ijodiy mahorat bilan ko‘rsatiladi. Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish ko‘p jihatdan murabbiylarga bog‘liqligi sababli, ustoz-murabbiylarning ijodiy mahoratini aniqlash bugungi kunda turli shakldagi attestatsiyalar orqali o‘rganilmoqda. Attestatsiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad — o‘qituvchi va murabbiylarni o‘z kasbining yuksak bilimdoni, yetuk salohiyat egasi etib qayta tayyorlashdan iboratdir. Bu esa akmeologik bilimlar, ya’ni yuksaklik sari intilishning amaliyotga joriy etilishidir. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida millatimiz rahiyati, mentalitetida ham tub islohotlar o‘tkazish hamda an’anaviy tushuncha va tasavvurlarimizni zamon talablari asosida yangilashimiz lozimligi zarurat bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarning asosiy takomillashuv mexanizmi — raqobatdir. U insonni doimo yuksaklikka, takomillikka, barkamoliikka undaydi. Bu jihat akmeologiyada milliylik va umuminsoniylikning o‘zaro dialektik munosabatlarining shakllanishiga olib keladi. Yoshlar tarbiyasida milliylik va umuminsoniy qadriyatlarning akmeologik jihatlari dialektik, ziddiyatli tabiatga ega bo‘iib, insondan ruhiy va intellektual yangilanishning yangicha tarbiya paradigmasini shakllantirish va unga og‘ishmay iioya qilishni talab qiladi. Bu o‘rinda inson ma’naviyatini yuksak darajada shakllantirish asosiy vazifa bo‘lmog‘i lozim. Ma’navivat cheksiz borliqning inson mhida ifodalanishidir. U komil va barkamol insonlarni yeti sh u ribgina qolmay jamiyatning ongi, qalbi va vijdonidir. Shuning uchun insoniy oliy ma’naviyatni moddiy dunyodan ustun qo‘yadi. Bu so‘zning eng mukammal ta’rifi Prezidentimiz Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch» asarlarida berilgan: «Ma’naviyat — insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, insonning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir* . Demak, ma’naviyat amaliy jihatdan keng ma’noda insonning barcha hatti-harakati, faoliyati, xulq-odobi, insonlar bilan bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘lsa, tor ma’noda esa insonlarning falsafiy, diniy, siyosiy-axloqiy, huquqiy qarashlarida, tafakkur va umuman, dunyoqarashlarida namoyon bo‘ladi. Biroq bunday insonlar ona qornidan ushbu xislat va qarashlar bilan tug‘ilar ekan- da, degan xulosaga kelmaslik lozim. Ammo insonlarga ushbu qarash va xislatlarni shakllantirish imkoniyati berilgan. Bu imkoniyatlardan foydalanish u yoki bu jamiyatda ma’naviyati qay darajada ekanligi bilan uzviy bog‘liq jarayondir. Shu bois, milliy ma ‘naviyatimizning maqsadi, mohiyati va asl mazmuni yangicha fikrlaydigan milliy g‘urur va iftixorni chuqur his etadigan, vatan tuyg‘usini diliga jo qilgan fozil insonni tarbiya- lashdan iborat. Bu esa, ayni paytda, mukammallik — akme- shaxsni shakllantirish demakdir. Hozirgi globallashuv sharoitida yoshlaming ma ‘naviy olamini yuksak darajada shakllantirmasdan, ulami ijtimoiy jarayonlaming ijodkor subektiga aylantirmasdan tasawur qilib bo‘lmaydi. Birinchi Yurtboshimiz I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda: «Taraqqiyot taqdiri- ni ma’naviy jihatdan yetuk insonlar hal qiladi»Albatta yoshlarning har jabhada ijodkorligini shakllantirish o‘ziga xos tamoyillar bilan chambarchas bog‘liqdir. Unutmaslik lozimki, biz globallashuv davrida yashamoqdamiz- Bunda hayot doimiy harakat, qaror va qat’iylikni talab qiladi. Zero, hayot bilan hamohang yurmasangiz, hayot sizni ortda qoldira boshlaydi. Asosiy muammolar ayni shu holatda yuzaga kelishi mumkin. Insonning yetuklik bosqichi — yetukligining «akme» deb ataladigan cho‘qqisi hayotini, vaqt uzunligining asosiy qismini qamrab oladigan ko‘p o‘lchovli holatidir. Bu holat doimo insonni faoliyatning ma’lum sohasida qay darajada fuqaro, mutaxassis sifatida chiqqanligini ko‘rsatadi. Uni o‘rab olgan voqelik ichidagi boy yoki nochor aloqalar uning umr yo‘ldoshi, ota-ona sifatida qandayligini bildiradi. Shu bilan birga, u statik tuzilgan bo‘la olmaydi, aksincha, ko‘p yoki kamroq variativligi va o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Insonning jismoniy holatiga mansub bo‘lgan komponent qoidaga ko‘ra, yetuklik parametrlari doirasida tipik tavsifni doimo olib yuradi va qayta o‘zgarishlarga uchraydi. Insonning mazmunli spesifikasi va uni ifodalash shaklining mana shunday hara- katchan birligi fuqaro, shaxs faoliyati subekti, umr yo‘ldoshi, ota-ona sifatida ifodalanayotgan yetuklik bosqichida har doim kuzatilishi mumkin. insonlarning falsafiy, diniy, siyosiy-axloqiy, huquqiy qarashlarida, tafakkur va umuman, dunyoqarashlarida namoyon bo‘ladi. Biroq bunday insonlar ona qornidan ushbu xislat va qarashlar bilan tug‘ilar ekan- da, degan xulosaga kelmaslik lozim. Ammo insonlarga ushbu qarash va xislatlarni shakllantirish imkoniyati berilgan. Bu imkoniyatlardan foydalanish u yoki bu jamiyatda ma’naviyati qay darajada ekanligi bilan uzviy bog‘liq jarayondir. Shu bois, milliy ma ‘naviyatimizning maqsadi, mohiyati va asl mazmuni yangicha fikrlaydigan milliy g‘urur va iftixorni chuqur his etadigan, vatan tuyg‘usini diliga jo qilgan fozil insonni tarbiya- lashdan iborat. Bu esa, ayni paytda, mukammallik — akme- shaxsni shakllantirish demakdir. Hozirgi globallashuv sharoitida yoshlaming ma ‘naviy olamini yuksak darajada shakllantirmasdan, ulami ijtimoiy jarayonlaming ijodkor subektiga aylantirmasdan tasawur qilib bo‘lmaydi. Birinchi Yurtboshimiz I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda: «Taraqqiyot taqdiri- ni ma’naviy jihatdan yetuk insonlar hal qiladi»Albatta yoshlarning har jabhada ijodkorligini shakllantirish o‘ziga xos tamoyillar bilan chambarchas bog‘liqdir. Unutmaslik lozimki, biz globallashuv davrida yashamoqdamiz- Bunda hayot doimiy harakat, qaror va qat’iylikni talab qiladi. Zero, hayot bilan hamohang yurmasangiz, hayot sizni ortda qoldira boshlaydi. Asosiy muammolar ayni shu holatda yuzaga kelishi mumkin. Insonning yetuklik bosqichi — yetukligining «akme» deb ataladigan cho‘qqisi hayotini, vaqt uzunligining asosiy qismini qamrab oladigan ko‘p o‘lchovli holatidir. Bu holat doimo insonni faoliyatning ma’lum sohasida qay darajada fuqaro, mutaxassis sifatida chiqqanligini ko‘rsatadi. Uni o‘rab olgan voqelik ichidagi boy yoki nochor aloqalar uning umr yo‘ldoshi, ota-ona sifatida qandayligini bildiradi. Shu bilan birga, u statik tuzilgan bo‘la olmaydi, aksincha, ko‘p yoki kamroq variativligi va o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Insonning jismoniy holatiga mansub bo‘lgan komponent qoidaga ko‘ra, yetuklik parametrlari doirasida tipik tavsifni doimo olib yuradi va qayta o‘zgarishlarga uchraydi. Insonning mazmunli spesifikasi va uni ifodalash shaklining mana shunday hara- katchan birligi fuqaro, shaxs faoliyati subekti, umr yo‘ldoshi, ota-ona sifatida ifodalanayotgan yetuklik bosqichida har doim kuzatilishi mumkin. Insonni yaxlit tushunishda ular orasidagi bog‘liqliklarning barcha murakkabligini anglash uchun turli fan nuqtayi nazaridan olib borilgan tadqiqotlarda olingan yetuk insonni o‘rganish natijalarini yaxlit bir tizimga to‘pplash zarur bo‘ladi. Ushbu yondashuvda insonni o‘rganish, olingan ma’lumotlar integratsiyasi — murakkab jarayon va maxsus metodologiyasini yaratishni, hamda ularni bir-birlari bilan ilmiy-korrektiv birlashuvi texnikasini talab etadi. Ana shu texnika akmeologiyaning metodlarini ifoda etadi. Akmeologiyaning nazariy metodlari tizimiga quyidagilar kiradi: Mantiqiy: analiz, sintez, induksiya, deduksiya, mushohadali (xayoliy) eksperiment. Tahlilning matematik metodi: korrelyativ, omilli, dispersion, diskriminatsion, klasterli va boshq. Fanlararo metodlar-yondashuvlar: kompleks, tizimli, funksional, genetik, longityudli, modelli, biografik, vaziyatli va boshq. Akmeologiyaning amaliy-ishlab chiqarish metodlari sinfiga quyidagilar mansub: umumilmiy: kuzatuv, eksperiment, ekspert bahosi; alohida fanlarning metodlari, jumladan: psixologik (test, kuzatish, suhbat, o‘z~o‘zini kuzatish, o‘z- o‘ziga hisobot berish, psixosemantik); ijtimoiy (ro‘yxatga olish, so‘rov, intervyu olish, so‘rovnoma o‘tkazish); psixofiziologik. akmeologik (akmeogramma, test, psixobiografiya, akmeologik ekspertiza). Insonni yaxlit tushunishda ular orasidagi bog‘liqliklarning barcha murakkabligini anglash uchun turli fan nuqtayi nazaridan olib borilgan tadqiqotlarda olingan yetuk insonni o‘rganish natijalarini yaxlit bir tizimga to‘pplash zarur bo‘ladi. Ushbu yondashuvda insonni o‘rganish, olingan ma’lumotlar integratsiyasi — murakkab jarayon va maxsus metodologiyasini yaratishni, hamda ularni bir-birlari bilan ilmiy-korrektiv birlashuvi texnikasini talab etadi. Ana shu texnika akmeologiyaning metodlarini ifoda etadi. Akmeologiyaning nazariy metodlari tizimiga quyidagilar kiradi: Mantiqiy: analiz, sintez, induksiya, deduksiya, mushohadali (xayoliy) eksperiment. Tahlilning matematik metodi: korrelyativ, omilli, dispersion, diskriminatsion, klasterli va boshq. Fanlararo metodlar-yondashuvlar: kompleks, tizimli, funksional, genetik, longityudli, modelli, biografik, vaziyatli va boshq. Akmeologiyaning amaliy-ishlab chiqarish metodlari sinfiga quyidagilar mansub: umumilmiy: kuzatuv, eksperiment, ekspert bahosi; alohida fanlarning metodlari, jumladan: psixologik (test, kuzatish, suhbat, o‘z~o‘zini kuzatish, o‘z- o‘ziga hisobot berish, psixosemantik); ijtimoiy (ro‘yxatga olish, so‘rov, intervyu olish, so‘rovnoma o‘tkazish); psixofiziologik. akmeologik (akmeogramma, test, psixobiografiya, akmeologik ekspertiza).