Aksiologik konsepsiyalar

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

32,7 KB


Ilmiybaza.uz Aksiologik konsepsiyalar REJA : Qadriyatlar mazmuni va lug‘aviy izohlari. Qadriyatlarning turkumlanish yo‘nalishlari. V.E.Kemerov umumiy tahriri ostidagi zamonaviy falsafiy lugat(1998)da «aksiologiya» tushunchasi insonda kelajakka bo‘lgan o‘zining hayotiy intilishlari, mavjud hayot uchun mo‘ljalni ola bilish, o‘tmish, «boshqa», umumahamiyatlilikni oqlash yoki ayblashni kadriyatli loyihalash shakl va usullari haqidagi ta’limot sifatida ta’rif beriladi. Aksiologiya tushunchasi qadriyat va kadriyatlar haqidagi ta’limotga Karaganda, keyinroq paydo bo‘lgan. Mazkur tushuncha XIX asrning 2-yarmida nemis qadriyatshunosi Eduard Gartman va fransuz olimi P.Lapilar tomonidan fanga kiritilgan. Qadriyat tushunchasi maxsus falsafiy lug‘atda XIX -asrning 60-yillarida paydo bo‘lganligi ta’kidlab o‘tilgan. Falsafiy lug‘atning 5-jildida qadriyatga quyidagicha ta’rif berilgan: «Qadriyat falsafiy va sotsiologik tushuncha. U birinchidan, bir ob’ektning ijobiy va salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ belgilovchi-baholovchi jihati (sub’ektiv kadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi». «Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot» nomli ilmiy ishlar to‘plamida: «Qadriyat deyilganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan va shu tufayli ular tomonidan baholanib, qadrlanadigan tabiat va jamiyat ne’matlari hodisalari majmuini tushunmog‘imiz lozim», deb ta’kidlab o‘tilgan. Ilmiybaza.uz Aksiologik konsepsiyalar REJA : Qadriyatlar mazmuni va lug‘aviy izohlari. Qadriyatlarning turkumlanish yo‘nalishlari. V.E.Kemerov umumiy tahriri ostidagi zamonaviy falsafiy lugat(1998)da «aksiologiya» tushunchasi insonda kelajakka bo‘lgan o‘zining hayotiy intilishlari, mavjud hayot uchun mo‘ljalni ola bilish, o‘tmish, «boshqa», umumahamiyatlilikni oqlash yoki ayblashni kadriyatli loyihalash shakl va usullari haqidagi ta’limot sifatida ta’rif beriladi. Aksiologiya tushunchasi qadriyat va kadriyatlar haqidagi ta’limotga Karaganda, keyinroq paydo bo‘lgan. Mazkur tushuncha XIX asrning 2-yarmida nemis qadriyatshunosi Eduard Gartman va fransuz olimi P.Lapilar tomonidan fanga kiritilgan. Qadriyat tushunchasi maxsus falsafiy lug‘atda XIX -asrning 60-yillarida paydo bo‘lganligi ta’kidlab o‘tilgan. Falsafiy lug‘atning 5-jildida qadriyatga quyidagicha ta’rif berilgan: «Qadriyat falsafiy va sotsiologik tushuncha. U birinchidan, bir ob’ektning ijobiy va salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ belgilovchi-baholovchi jihati (sub’ektiv kadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi». «Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot» nomli ilmiy ishlar to‘plamida: «Qadriyat deyilganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan va shu tufayli ular tomonidan baholanib, qadrlanadigan tabiat va jamiyat ne’matlari hodisalari majmuini tushunmog‘imiz lozim», deb ta’kidlab o‘tilgan.
Ilmiybaza.uz Mustaqillik izoxli ilmiy-ommabop lug‘at»da: «Qadriyatlar - jamiyatda kishilar o‘rtasida obro‘ga, e’tiborga, hurmatga,nufuzga, ahamiyatga ega kishilar, munosabatlar, holatlar, moddiy narsalar va ma’naviy boyliklar majmuasi», degan ta’rif berilgan. qiladigan, modsiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy, mafkuraviy va siyosiy omillar yig‘indisidir». «Qadriyatlar, - deb yozadi O.Musurmonova, - inson tomonidan qadrlanadigan narsalardan iborat bo‘lib, kishilarning talabi,xohishi, qiziqishi va maqsadi asosida o‘zaro munosabat, o‘zaro ta’sir (atrof-muhit bilan, insonlar bilan) natijasida dunyoga keladigan holatdir». Siyosatshunos olim N.Jo‘raevning ta’kidlashicha, «Qadriyat deyilganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan tabiat va jamiyat xodisalari majmui tushunilishi lozim». Qadriyat tushunchasining kelib chiqishi shuni ko‘rastadiki,unda uch asosiy belgi birlashadi: narsa va hodisalarni baholashga doir insonning amaliy va emotsional munosabatini ta’riflash; insonning psixologik tavsifini aniqlovchi axloqiy kategoriyalarni tavsif etish; odamlar orasidagi munosabatlarni xarakterlovchi ijtimoiy hodisalarni ta’riflash. «Qadriyat» tushunchasining rivoji shartli ravishda qadriyatlarning turli ko‘rinish(iqtisodiy, psixologik, axloqiy, estetik, bilishga oid, ijtimoiy)larini ajratib ko‘rsatish, inson tabiati, uning bilishga intilish mexanizmlarini anglab yetish, bilish faoliyatining harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlashga imkon beradi. Ilmiy-pedagogik va falsafiy adabiyotlarda kadriyatlar umumlashtirgan tarzda quyidagi o‘n guruhga tasnif etilgan: 1. Ma’naviy kadriyatlar shaxsni axloqiy shakllantirishning asosiy omili bo‘lib, ular ilmiy-texnikaviy va intellektual, maorif, ta’lim-tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat durdonalari,til, adabiyot, san’at, xalq xunarmandchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy arxitektura va hokazolar hisoblanadi. Ilmiybaza.uz Mustaqillik izoxli ilmiy-ommabop lug‘at»da: «Qadriyatlar - jamiyatda kishilar o‘rtasida obro‘ga, e’tiborga, hurmatga,nufuzga, ahamiyatga ega kishilar, munosabatlar, holatlar, moddiy narsalar va ma’naviy boyliklar majmuasi», degan ta’rif berilgan. qiladigan, modsiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy, mafkuraviy va siyosiy omillar yig‘indisidir». «Qadriyatlar, - deb yozadi O.Musurmonova, - inson tomonidan qadrlanadigan narsalardan iborat bo‘lib, kishilarning talabi,xohishi, qiziqishi va maqsadi asosida o‘zaro munosabat, o‘zaro ta’sir (atrof-muhit bilan, insonlar bilan) natijasida dunyoga keladigan holatdir». Siyosatshunos olim N.Jo‘raevning ta’kidlashicha, «Qadriyat deyilganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan tabiat va jamiyat xodisalari majmui tushunilishi lozim». Qadriyat tushunchasining kelib chiqishi shuni ko‘rastadiki,unda uch asosiy belgi birlashadi: narsa va hodisalarni baholashga doir insonning amaliy va emotsional munosabatini ta’riflash; insonning psixologik tavsifini aniqlovchi axloqiy kategoriyalarni tavsif etish; odamlar orasidagi munosabatlarni xarakterlovchi ijtimoiy hodisalarni ta’riflash. «Qadriyat» tushunchasining rivoji shartli ravishda qadriyatlarning turli ko‘rinish(iqtisodiy, psixologik, axloqiy, estetik, bilishga oid, ijtimoiy)larini ajratib ko‘rsatish, inson tabiati, uning bilishga intilish mexanizmlarini anglab yetish, bilish faoliyatining harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlashga imkon beradi. Ilmiy-pedagogik va falsafiy adabiyotlarda kadriyatlar umumlashtirgan tarzda quyidagi o‘n guruhga tasnif etilgan: 1. Ma’naviy kadriyatlar shaxsni axloqiy shakllantirishning asosiy omili bo‘lib, ular ilmiy-texnikaviy va intellektual, maorif, ta’lim-tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat durdonalari,til, adabiyot, san’at, xalq xunarmandchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy arxitektura va hokazolar hisoblanadi.
Ilmiybaza.uz Shuningdek, o‘zbek xalqining milliy an’analari, bayramlari,udum va odatlari, O‘zbekistonda o‘tgan mutafakkirlarning ma’naviy merosi, yozma asarlar, rivoyat va afsonalar, muqaddas joylar, tarixiy yodgorliklar, musiqa va qo‘shiqlari, cholgu asboblari, o‘yinlari, dehqonchilik va xunarmandchilik kabilar ma’naviy qadriyatlarning asosini tashkil etadi. Ular kishilarning bir-birlariga, vatanga, oilasiga bo‘lgan munosabatidagi axloq, xulq-atvorida, odob va xatti-harakatida namoyon bo‘ladi. 2. Milliy kadriyatlar - millat shaxsining tili, tarixi,urf-odatlarida namoyon bo‘ladi. Milliy kadriyatlar negizida «millat», «o‘zbek» degan so‘zlar o‘z ifodasini topgan. «Millat» so‘zi arab tilida kuyidagi uch ma’noni anglatadi. Birinchidan- mazhab; ikkinchi-ummat; uchinchi-xalq, qavm. Millat so‘zi Qur’oni Karimda ham qo‘llanilgan. Qur’onda har bir millat vakili o‘z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi sababli o‘z millatidan,qavmidan kechib boshqa millatga o‘tib olish gunoh deb ta’riflagan. Yevropa adabiyotida qo‘llaniladigan «Natsiya» so‘zi kabila, xalq degan ma’noni bildiradi, binobarin, bu ikki tushunchada ham muayyan etnik birlikning o‘ziga xosligini bildiruvchi ma’no yotadi.M illiy qadriyatlar - millatga mansub bo‘lgan umumjahon taraqqiyoti qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. Milliy kadriyatlar - o‘z millatidan, o‘z yurtidan faxrlanish, o‘zbek davlati fuqarosi ekanligidan g‘ururlanish kabilardir. 3. Siyosiy qadriyatlar demokratiya yoki siyosiy jarayongina bo‘libgina qolmay, shu bilan birga, xalqning turmush tarzi va uning bugungi ruhiyati, an’analari, madaniyati, psixologiyasining xususiyatlarini ifoda etadi. Siyosiy kadriyatlar dunyodagi barcha millat va dinga mansub shaxslar uchun keng imkoniyatlar yaratish bilan birga, xalqaro demokratii talablariga javob beradi. Unda inson huquki, sha’ni, or-nomusi va himoyasiga karatilgan barcha tamoyillar kafolatlanadi. Mamlakatimiz xavfsizligi, barkarorlik va millatlararo hamjihatlikni saqlash, kelajak avlodlarga obod va ozod Vatanni meros qoldirish mas’uliyatini oshiradi. Ichki va tashqi siyosiy muvozanatini saklaydi. Siyosiy kadriyatlar insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni asrashda va mustahkamlashda hamda ulardan foydalanishda imkoniyatlar yaratadi. Ilmiybaza.uz Shuningdek, o‘zbek xalqining milliy an’analari, bayramlari,udum va odatlari, O‘zbekistonda o‘tgan mutafakkirlarning ma’naviy merosi, yozma asarlar, rivoyat va afsonalar, muqaddas joylar, tarixiy yodgorliklar, musiqa va qo‘shiqlari, cholgu asboblari, o‘yinlari, dehqonchilik va xunarmandchilik kabilar ma’naviy qadriyatlarning asosini tashkil etadi. Ular kishilarning bir-birlariga, vatanga, oilasiga bo‘lgan munosabatidagi axloq, xulq-atvorida, odob va xatti-harakatida namoyon bo‘ladi. 2. Milliy kadriyatlar - millat shaxsining tili, tarixi,urf-odatlarida namoyon bo‘ladi. Milliy kadriyatlar negizida «millat», «o‘zbek» degan so‘zlar o‘z ifodasini topgan. «Millat» so‘zi arab tilida kuyidagi uch ma’noni anglatadi. Birinchidan- mazhab; ikkinchi-ummat; uchinchi-xalq, qavm. Millat so‘zi Qur’oni Karimda ham qo‘llanilgan. Qur’onda har bir millat vakili o‘z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi sababli o‘z millatidan,qavmidan kechib boshqa millatga o‘tib olish gunoh deb ta’riflagan. Yevropa adabiyotida qo‘llaniladigan «Natsiya» so‘zi kabila, xalq degan ma’noni bildiradi, binobarin, bu ikki tushunchada ham muayyan etnik birlikning o‘ziga xosligini bildiruvchi ma’no yotadi.M illiy qadriyatlar - millatga mansub bo‘lgan umumjahon taraqqiyoti qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. Milliy kadriyatlar - o‘z millatidan, o‘z yurtidan faxrlanish, o‘zbek davlati fuqarosi ekanligidan g‘ururlanish kabilardir. 3. Siyosiy qadriyatlar demokratiya yoki siyosiy jarayongina bo‘libgina qolmay, shu bilan birga, xalqning turmush tarzi va uning bugungi ruhiyati, an’analari, madaniyati, psixologiyasining xususiyatlarini ifoda etadi. Siyosiy kadriyatlar dunyodagi barcha millat va dinga mansub shaxslar uchun keng imkoniyatlar yaratish bilan birga, xalqaro demokratii talablariga javob beradi. Unda inson huquki, sha’ni, or-nomusi va himoyasiga karatilgan barcha tamoyillar kafolatlanadi. Mamlakatimiz xavfsizligi, barkarorlik va millatlararo hamjihatlikni saqlash, kelajak avlodlarga obod va ozod Vatanni meros qoldirish mas’uliyatini oshiradi. Ichki va tashqi siyosiy muvozanatini saklaydi. Siyosiy kadriyatlar insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni asrashda va mustahkamlashda hamda ulardan foydalanishda imkoniyatlar yaratadi.
Ilmiybaza.uz 4. Huquqiy kadriyatlar - bu jamiyat va madaniyat, davlat va huquq yo‘nalishlarini o‘zida mujassam etib, har bir kishida huqukiy bilim, tafakkur va dunyoqarashni shakllantiradi. Huquqiy kadriyatlar - umuminsoniy kadriyatlar va jahon andozalari,huquqiy madaniyat bo‘yicha sharq falsafasi, o‘zbek milliy mafkurasi, tarixiy-huquqiy meros va tajriba asosida kamol topadi. Huquqiy kadriyatlar eng avvalo, umuminsoniy qadriyatlarga, umumjahon sivilizatsiyasiga, bu sohada boshqa xalklar erishgan tajribalarga, xalqaro xuquqning me’yorlariga asoslanadi. Tenglik, erkinlik, birodarlik, xalqlar va millatlararo do‘stlik, insonning o‘z xohish-irodasini erkin bildirishi hamda uni amalga oshirishi, barcha fuqarolarning teng hukuqligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi - huquqiy kadriyatlar hisoblanadi. Xuquqiy kadriyatlar Uzbekistonda Konstitutsiya va qonunlar bilangina emas, balki xalqning o‘z ongi, uning ma’naviy-axloqiy dunyoqarashi va xuquqiy tajribasi, mehr-shafqati bilan mutahkamlanadi. 5. Mexnat qadriyatlari - tabiat bilan uygunlikda yashash,undan ibrat olish, uning go‘zalliklaridan zavqlanish va tabiat qo‘ynida mehnat qilish kabilarni tashkil etadi. Mehnat qadriyatlari - mexnat madaniyatining barcha elementlarini qamrab oladi. Har bir yosh avlod hayotga qadam qo‘yar ekan, o‘z ajdodlaridan faqat mehnat vositalarigina emas, balki mehnat madaniyatini ham meros qilib oladi. Shuning uchun ham mehnat qadriyatlari o‘kuvchilarning qobiliyatlari, imkoniyatlari va haqiqiy kuchlarini namoyon etish va takomillashtirish imkoniyatini beradi. Mehnat qadriyatlarida hunarmandchilik, kasb-xunar egallash muhim o‘rin tutadi. Bunda zardo‘zlik, yo‘rmado‘zlik, bo‘zchilik, yog‘och o‘ymakorligi, zargarlik, gilamchilik, kashtado‘zlik, muqovasozlik,naqqoshlik, pichoqchilik, o‘ymakorlik kabi hunarlarni o‘rganish - mehnat qadriyatlarining negizini tashkil etadi. 6. Turmush qadriyatlari - tarixan muayyan ijtimoiy munosabatlar uchun xos bo‘lgan hayot va faoliyat shakllari tizimi bo‘lib, ular bevosita hayot sharoitlarini, o‘ziga xos xususiyatlarni ifodalaydi. Odamlarning xulk-atvori, yurish-turishi, muomalasi va tafakkur tarzi orqali namoyon bo‘ladi. Turmush madaniyatining ma’naviy-axloqiy va huquqiy rivojlanishini qamrab oladi. Turmush, xulq-atvor madaniyati, fuqarolarning huquq va erkinliklari jamiyat a’zolarining ijtimoiy-huquqiy faolligi kabilar turmush qadriyatlari asosida namoyon bo‘ladi. Ilmiybaza.uz 4. Huquqiy kadriyatlar - bu jamiyat va madaniyat, davlat va huquq yo‘nalishlarini o‘zida mujassam etib, har bir kishida huqukiy bilim, tafakkur va dunyoqarashni shakllantiradi. Huquqiy kadriyatlar - umuminsoniy kadriyatlar va jahon andozalari,huquqiy madaniyat bo‘yicha sharq falsafasi, o‘zbek milliy mafkurasi, tarixiy-huquqiy meros va tajriba asosida kamol topadi. Huquqiy kadriyatlar eng avvalo, umuminsoniy qadriyatlarga, umumjahon sivilizatsiyasiga, bu sohada boshqa xalklar erishgan tajribalarga, xalqaro xuquqning me’yorlariga asoslanadi. Tenglik, erkinlik, birodarlik, xalqlar va millatlararo do‘stlik, insonning o‘z xohish-irodasini erkin bildirishi hamda uni amalga oshirishi, barcha fuqarolarning teng hukuqligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi - huquqiy kadriyatlar hisoblanadi. Xuquqiy kadriyatlar Uzbekistonda Konstitutsiya va qonunlar bilangina emas, balki xalqning o‘z ongi, uning ma’naviy-axloqiy dunyoqarashi va xuquqiy tajribasi, mehr-shafqati bilan mutahkamlanadi. 5. Mexnat qadriyatlari - tabiat bilan uygunlikda yashash,undan ibrat olish, uning go‘zalliklaridan zavqlanish va tabiat qo‘ynida mehnat qilish kabilarni tashkil etadi. Mehnat qadriyatlari - mexnat madaniyatining barcha elementlarini qamrab oladi. Har bir yosh avlod hayotga qadam qo‘yar ekan, o‘z ajdodlaridan faqat mehnat vositalarigina emas, balki mehnat madaniyatini ham meros qilib oladi. Shuning uchun ham mehnat qadriyatlari o‘kuvchilarning qobiliyatlari, imkoniyatlari va haqiqiy kuchlarini namoyon etish va takomillashtirish imkoniyatini beradi. Mehnat qadriyatlarida hunarmandchilik, kasb-xunar egallash muhim o‘rin tutadi. Bunda zardo‘zlik, yo‘rmado‘zlik, bo‘zchilik, yog‘och o‘ymakorligi, zargarlik, gilamchilik, kashtado‘zlik, muqovasozlik,naqqoshlik, pichoqchilik, o‘ymakorlik kabi hunarlarni o‘rganish - mehnat qadriyatlarining negizini tashkil etadi. 6. Turmush qadriyatlari - tarixan muayyan ijtimoiy munosabatlar uchun xos bo‘lgan hayot va faoliyat shakllari tizimi bo‘lib, ular bevosita hayot sharoitlarini, o‘ziga xos xususiyatlarni ifodalaydi. Odamlarning xulk-atvori, yurish-turishi, muomalasi va tafakkur tarzi orqali namoyon bo‘ladi. Turmush madaniyatining ma’naviy-axloqiy va huquqiy rivojlanishini qamrab oladi. Turmush, xulq-atvor madaniyati, fuqarolarning huquq va erkinliklari jamiyat a’zolarining ijtimoiy-huquqiy faolligi kabilar turmush qadriyatlari asosida namoyon bo‘ladi.