KURS ISHI ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING O‘RTA OSIYOGA YURISHLARI MUNDARIJA KIRISH I.BOB. Aleksandr Makedonskiyning hayoti va faoliyati II.BOB. Aleksandr Makedonskiyning harbiy urishlari va jang taktikasi II.BOB. Makedoniyalik Aleksandrning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH Aleksandr, Iskandar Maqduniy (Sharq mamlakatlarida Iskandar, Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur) mil. av. 356 20 iyun kuni Pella shahrida tavallud topgan. Otasi Makedoniya podshosi Filipp II va onasi esa Epir shohining qizi - Olimpiada edi. Iskandarning onasi Olimpiada o‘zini butkul taxt vorisi bo‘lmish o‘g‘lining tarbiyasiga bag‘ishladi. Otasi esa ko‘pincha harbiy yurishlarda bo‘lgani uchun o‘g‘liga ko‘p vaqt ajrata olmas edi va hamisha undan uzoqda bo‘lar edi. Shunga qaramasdan Iskandar otasining jasorati va armiyasining erishgan natijalari bilan faxrlanar edi. Biroq Olimpiada o‘g‘lini doimo otasiga qarshi qayrab kelar edi, shuning uchun bo‘lajak hukmdor otasiga nisbatan ko‘ra onasiga mehrini ko‘proq bergan edi. Shahzoda Iskandar bo‘lajak hukdor bo‘lganligi uchun maxsus ta’lim olgan. O‘n uch yoshidan boshlab esa u buyuk faylasuf Arastu (Aristotel)dan ta’limtarbiya ola boshlagan. Arastu taxt vorisining murabbiyi bo‘lganligi uchun shogirdiga ko‘proq siyosat, etika va falsafadan ta’lim bergan. Bundan tashqari vasiyligidagi Iskandarga klassik ta’lim berishni xohlagan Arastu unga tibbiyot, adabiyot va she’riyatdan ham saboq bergan. Iskandar yoshlik yillaridanoq izzattalablik, qaysarlik va maqsad sari intilish kabi sifatlarni ko‘rsatib kelgan. Boshqa tomondan esa u jismoniy lazzatlarga butkul befarq bo‘lgan, ortiqcha ovqat yeyishdan o‘zini tiygan va ayollarga qiziqish bildirmagan. Iskandar 16 yoshligida otasi Vizantiyani zabt etishga otlanar ekan, ilk bor Makedoniya boshqaruvini o‘g‘liga topshirib ketadi. Huddi shu payt mamlakatda isyon ko‘tariladi. Yosh shahzoda poytaxtda qolgan polklar bilan qo‘zg‘alonni bosishga erishadi. Oradan ikki yil o‘tib, Iskandar yana qo‘mondon sifatida jang maydoniga chiqadi - Xerondagi jangda makedoniyalik qo‘shinning chap qanotini boshqaradi. Mill.avv. 336-yilda otasi fitnachilar tomonidan o‘ldirilgandan so‘ng taxtga o‘tiradi1. Taxtga o‘tirishi bilanoq Iskandar birinchi navbatda otasining o‘limiga sababchi bo‘lgan dushmanlarni yo‘q qiladi va soliqlarni bekor qiladi. So‘ngra ikki yil davomida mamlakat shimolidagi frak qabilalarining bosqinchiliklarini so‘ndirib, Gretsiyada Makedoniya hukmronligini o‘rnatadi. 1 Ковалев С. И., Aлександр Македонский, Л., 1937. C-.26. 2 Keyinchalik Iskandar butun Elladani birlashtirib, otasi Filipp bir umr orzu qilgan Eronni zabt etish uchun buyuk yurushni boshlaydi. Aynan ana shu yurushda eronliklar bilan bo‘lib o‘tgan janglarda Makedoniyalik Iskandarning ajoyib harbiy mahorati namoyon bo‘ldi. Eramizdan avvalgi 334 yilda Granik daryosi bo‘yidagi jangdan so‘ng deyarli butun Kichik Osiyo makedoniyaliklarning qo‘liga o‘tadi. Iskandar esa buyuk sarkarda va jahongir nomini oladi. Buyuk Iskandarning dovrug‘ini eshitgan mamlakatlar jangsiz uning qo‘shiniga taslim bo‘ldilar. Sarkarda hech bir qiyinchiliksiz Siriya, Finikiya, Falastin, Kariya va Yaqin Sharqning boshqa davlatlarini ishg‘ol qildi. So‘ngra u Misrga yurishini boshladi. U yerda ham uni iloh sifatida ochiq yuz bilan kutib oldilar. Misrda sarkarda yana bir shaharni o‘z nomi bilan atab, unga Iskandariya nomini berdi. 334 yil Aleksandr Eronga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi Filipp II davridayoq boshlangan boʻlib, uning oʻlimi tufayli toʻxtab qolgandi. Aleksandr qoʻshinida sarkardalardan Antipatr, Parmenion, Ptolemey Lag va boshqa, shuningdek 30 mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan yordamchi otryadlar va 160 kema boʻlgan. Mil.avv. 334 yil mayida (Granik daryosi yonida), 333 yil oktyabrida (Gavgamela, Shimoli- Sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so‘ngra Suza, Persepol, Pasargada Shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalariniqo‘lgakiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi. Iskandar Eronga qaytib kelib, Suzu, Persepol hamda Vavilonni zabt etadi va Vavilonni buyuk davlatining poytaxti qilib o‘zgartiradi. 329 yilda Eron shohi Doro ayonlari tomonidan o‘ldiriladi, bu vaziyatda ham Iskandar o‘zini aqlli taktik va strateg sifatida ko‘rsatadi. U Eron saltanatining qulashida zabt etuvchilar emas, ichki dushmanlar aybdorligini aytib, shoh Doro uchun ulardan qasos olishini e’lon 3 qiladi. Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin asosiy kuchlar). Sug‘d erlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng Yunon-makedon qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni egallaydilar. Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra Yunon-makedonlar «Shaharda o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, Yaqin atrofdagi qishloqlarni yondiri va vayron etib», Shimoli-Sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa oralig‘idagi tog‘li hududlarda Yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar. Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan. Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini qadimgi davr va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. 4 Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat. 5 I.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HAYOTI VA FAOLIYATI Aleksandr Makedonskiy — zamonaviy madaniyat kontekstida hozirga qadar murojaat qilib kelinadigan kam sonli antik davr shaxslaridan biridir. Aleksandrning faoliyati ko‘p jabhada g‘arb davlatlarining yangi tarixidagi ayrim epizodlarni yodga soladi. Masalan, uning hozirgi Afg‘oniston va Iroqdagi kampaniyasi G‘arbning oxirgi o‘n yilliklarda ushbu mintaqadagi aralashuviga o‘xshaydi. Aleksandr turli tarix va madaniyatga ega xalqlarning yetakchisi bo‘lgan. Ba’zida mahalliy odatlar va dinini tushunmagani bois uning boshqaruvi omadsiz kechgan. Zamonaviy bosqichda Aleksandrning G‘arb va Sharq o‘rtasida ko‘prik qurishga bo‘lgan urinishlaridan ko‘plab darslar chiqarish mumkin. Aleksandrni kim va qachon birinchi marta buyuk deb ataganini bilmaymiz. Aftidan, bu uning tirikligida sodir bo‘lmagan. Tarixchilarning hisoblashicha, uni ilk bor eramizdan oldingi I asrda Rim komediyasida “buyuk” deyishgan. Ushbu komediyada Magnum ismi qo‘llanilgan, bu lotinchada “buyuk” degani. Eramizdan oldingi 323-yilda vafot etguniga va eramizning I asrga qadar uni “buyuk” deya ta’riflash boshlangan2. Taxminlarga ko‘ra, rimliklarning bunday deyishiga Aleksandr hukmronligi davrida o‘limlar sonidan kelib chiqilgan: g‘olib rimlik sarkarda Rim ko‘chalari bo‘ylab olamon orasidan tantanali yurib boriladigan taqdirlash marosimiga qadar 5 ming nafar dushmanni o‘ldirishi kerak bo‘lgan. Aleksandr esa o‘z yurishlarida yuz minglab insonlar umriga zomin bo‘lgan, hozirgi Afg‘oniston va Hindiston hududida butun boshli qabilalarni qirib tashlab, haqiqiy genotsid uyushtirgan. Agarda Aleksandr bugungi zamonda yashaganida uni harbiy jinoyatlari uchun tribunalga yuborgan bo‘lishardi, ammo antik davrda uning harbiy g‘alabalari strategik daho sifatida baholangan va qurbonlar sonining ko‘pligi rimliklarni o‘ziga jalb etgan. Aleksandr favqulodda qobiliyatli hukmdor edi. Uning qo‘l ostidagi ayrimlar xuddi Xudoga sig‘ingan kabi uning oldida tiz cho‘kkan. U juda yosh — 33 ga 2 Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C-224. 6 to‘lmay vafot etgan bo‘lsa-da, ko‘plab ishlarni amalga oshirishga ulgurgan. Ammo uning buyukligi faqat harbiy karyerasiga bog‘liq. Aleksandr harbiy strategiya va taktikada daho bo‘lgan. Qayerga yurish qilmasin o‘zining askarlaridan ko‘proq qo‘shinga duch kelgan, biroq doim g‘alaba qozongan. Aleksandr bir vaqtning o‘zida shoh bo‘lish bilan birga, mohir sarkarda, siyosatchi, davlat arbobi, diplomat va xalq yetakchisi funksiyalarini bajarardi. Aleksandr hayotidagi eng muhim inson — bu uning otasi Filipp II Makedonskiydir. O‘z podshohligi uchun qilgan ishlar nuqtayi nazaridan qaraladigan bo‘lsa, Filipp Aleksandrdan yaxshiroq shoh edi. Aleksandrdan farqli o‘laroq u o‘limiga qadar oddiy makedon jangchisiligicha qolgan. Filipp Aleksandr kabi ulkan imperiyani egallamagan, ammo shoh sifatida xalqining yaxshi yashashi uchun majburiyatlarini bajargan. Antik davrdagi ayrim tarixchilar uni Aleksandrdan yaxshiroq deya hisoblagan. Filipp eramizdan oldingi 359-yilda taxtga o‘tirgan vaqtda Makedoniya ijtimoiy va madaniyat borasida qoloq edi. Uning na iqtisodiyoti, na tayyorgarlik ko‘rgan muntazam armiyasi bo‘lgan, davlat harob holatda edi. 23 yillik boshqaruvi davomida u mustahkam armiyani tuzgan, keyinroq Aleksandr shu armiya yordamida Osiyoni qo‘lga kiritgandi3. Filipp II tomonidan o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar Makedoniyani gullab-yashnaydigan podshohlikka aylantirgan, keyin esa butun Gretsiya bo‘ylab chegaralarini uzaytirgan. Aynan Filipp Gretsiyani egallab bo‘lganidan keyin Fors imperiyasiga hujum qilishni rejalashtirgan, ammo buni boshlashdan bir necha kun oldin o‘ldiriladi. Shunday qilib, Fors imperiyasiga hujum rejasi Aleksandrga tegishli bo‘lmagan — u Filippdan o‘zib ketish maqsadida aqlbovar qilmas yurishlarni amalga oshirishga kirishgan. Aleksandrning barcha yutuqlarga erishishiga otasidan qolgan barqaror va mustahkam podshohlik hamda qudratli armiya xizmat qilgan. Aleksandr bolaligidan yuqori intellekt sohibi edi. 6 yoki 7 yoshida lirada kuy chala olgan, katta yoshli insonlar bilan turli mavzularda suhbatlar qurgan. U butun grek adabiyotini o‘qib chiqqan, Gomer eng sevimli yozuvchisi edi. Aleksandr 14- 16 yoshga to‘lganida Aristotel unga ustozlik qila boshlagan. Ammo baribir 3 Ковалев С. И., Aлександр Македонский, Л., 1937. C-36. 7 Aleksandrga ko‘p ta’sirni Aristotel emas, balki otasi Filipp o‘tkazgan. Aleksandr hayotining katta qismi davomida unga taqlid qilishga uringan, ulg‘ayib shaxsiy harbiy muvaffaqiyatlarga erishganidan keyin Filippdan o‘zib ketishni istagan. Har bir strategiya uchun yakuniy harakatlar rejasi qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lmasin, Aleksandrda u yo‘q edi. Strategiyada ma’lum maqsadlar bo‘ladi: masalan, biror joyga bostirib kirsangiz qayerda to‘xtash kerakligini va yakunda nimani xohlashingizni bilishingiz lozim. U Fors urushida azob chekkan greklar uchun qasos olish maqsadida yurish qiladi va oradan to‘rt yil o‘tib, Aleksandr uzoq asrlar davomida yashab kelgan Fors imperiyasini yo‘qqa chiqargan. Eramizdan oldingi 330-yilda u o‘zini Osiyo hukmdori deb atay boshlagan4. Fors imperiyasi egallanganidan keyin Aleksandr armiyasi vataniga qaytmoqchi bo‘ladi, ammo Aleksandr jangchilarni Baqtriya va So‘g‘diyonaga (hozirgi Afg‘oniston hududlari) yurish qilishga  ko‘ndirgan. Bu hujumning ikkinchi fazasi edi. Baqtriya va So‘g‘diyona egallangach, Aleksandr Hindistonga yurish qiladi. Panjob tekisliklariga kelganida uning armiyasi isyon ko‘targan. “Jangchilar yetarlicha yurish qilib bo‘ldik, endi uyga qaytamiz!”, degan. Ushbu isyon Aleksandrga ham sarkarda, harbiy qo‘mondon, ham shoh sifatida ishonchsizlik ramziga aylangandi. Aleksandr Gangaga yetib borishni orzu qilgan bo‘lishi mumkin. Chunki u o‘sha yerda yashagan xalqlar haqida ko‘p gapirgan. Ammo Ganga egallanganidan keyin ham uning to‘xtashiga hech kim kafolat bermagan. Faqatgina isyon uni uyiga qaytishga majbur qilgandi. Aleksandr ortga qaytishni boshlaganida armiya va nihoyat Gretsiyaga qaytayapmiz deb o‘ylagan, ammo u Arabiston yarimoroliga hujum haqida gapira boshlagan. U eramizdan oldingi 323-yilda Bobilga yetib kelgan va janubga yurish qilish rejalarini tuzishni boshlagan. Ammo o‘sha yilning 12-iyunida Aleksandr vafot etadi. Aleksandrni bolaligida qizlar qiziqtirmagan. Hayotining bu tomoni uning ota-onasini tashvishga solgan: Filipp va Olimpiada o‘g‘li 14—18 yoshga 4 Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C-96. 8 to‘lganida unga fohisha yollagani haqida ma’lumotlar mavjud, ammo yigit qizni rad etgan. Ayrim manbalarda keltirilishicha, u birinchi bor Barsina ismli ayol bilan qovushgan. Bu voqea eramizdan oldingi 333-yilda Issa jangidan keyin sodir bo‘lgan, qo‘mondonlardan biri Barsinani uning oldiga olib kelgan. Aleksandr bu vaqtda 23 yoshda edi. Shundan so‘ng Aleksandr va Barsina nikohdan o‘tmagan bo‘lsa-da, birga yashay boshlagan. Oradan olti yil o‘tgach, Barsina unga Gerakl ismli o‘g‘il tug‘ib bergan. Shu yillarda Aleksandr baqtriyalik Roksanaga uylangan edi. Ko‘plab ma’lumotlarda Aleksandrning erkaklar bilan aloqasi keltiriladi, jumladan, do‘sti Gedestin bilan ham. Ammo bular o‘ylab topilgan bo‘lishi kerak, chunki u hayoti davomida yurishlari bilan dong qozongan Makedoniya shohi edi, tarix bo‘lsa, odatda bunday insonlarni aslidan ko‘ra bo‘rttiribroq ifodalaydi. Bir safar Amazonka malikasi Falestra Aleksandr bilan uchrashadi va ular ikki hafta davomida tinimsiz ishqiy munosabatda bo‘ladi. Ma’lumki amazonkalar o‘zlarining jangovar qobiliyati va kuchi bilan tanilgan qabila bo‘lib, ularni qirolicha boshqargan. Aftidan, Aleksandrning propaganda mashinasi uni ommaga maqtab ko‘rsatish maqsadida Falestra haqidagi voqeani o‘ylab topgan. Imperator bilan bog‘liq propaganda soni shu qadar ko‘p bo‘lganidan afsonalar ortidagi haqiqiy Aleksandrga yetib borish mushkul. Aleksandr 33 yoshga to‘lishidan bir necha oy oldin vafot etgan. Uning o‘limi borasida ko‘plab konspirologik versiyalar mavjud, biroq u tabiiy o‘lim topgandi. Aleksandr Hindistonda og‘ir yaralangan. Tabib uning ko‘ksiga tekkan o‘qni chiqarib olganida yaradan qon bilan birga havo ham chiqa boshlagan. Bu o‘pkaning teshilganidan dalolat beradi. Aleksandr o‘ziga kelishi uchun bir necha kun kerak bo‘lgan va u shu qadar kuchsizlanib qolganidan shohni lagerga ko‘tarib olib borishgan. U juda ko‘p yaralangan bo‘lsa-da, bo‘kib ichish odatini tashlamagandi5. Aleksandr piyanista bo‘lmasa-da, ko‘p ichardi. Makedoniyaliklar vaqti-vaqti bilan ichkilik ziyofatlarini uyushtirib turgan bo‘lib, u ba’zida bir necha kunga cho‘zilib ketgan. Eramizdan oldingi 324-yilda uyushtirilgan mashhur ziyofatda Aleksandr kim ko‘p ichish bo‘yicha musobaqada qatnashgan. Shu kuni o‘ndan 5 Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C-226. 9 ortiq inson ortiqcha alkogol iste’mol qilgani uchun vafot etgandi. Makedoniyaliklar toza vino ichgan, greklar esa unga suv aralashtirishni ma’qul ko‘rgan. Aleksandr ziyofatlarda ichib turgan, ammo jangga otlanganida yoki kurash rejasini tuzayotganida hech qachon mast bo‘lmagan. Ziyofat boshlangach esa to‘xtovsiz ichgan. Urushlar davomida orttirgan barcha jarohatlariga qaramay, Aleksandr o‘zining yashash tarzini o‘zgartirmagan. Tarixchilarning fikricha, unda alkogol pankreatiti kuzatilgan. Bir safar u ziyofatda bo‘kib ichgach, yotog‘iga ketayotganida do‘stlaridan biri shunday degandi: “Yana bittadan olaylik!”. Aleksandr ortiga qaytgan va yana ichishni davom ettirgan. Aleksandr o‘zidan keyin qonuniy merosxo‘r qoldirmagan: u vafot etganida rafiqasi Roksana homilador edi. Bir necha hafta o‘tgach ayol o‘g‘il dunyoga keltiradi va oxir-oqibat u Aleksandr IV ga aylangan. Aleksandr vafot etganida Bobilning butun qo‘mondonligi to‘planib, endi qanday yo‘l tutish rejasini tuzgan. Bu konstitutsiyaviy inqiroz edi: Aleksandrning merosxo‘ri hali dunyoga kelmagandi. Qo‘mondonlar Roksana farzandini dunyoga keltirgunga qadar, Aleksandrning ukasi Filipp Arridiy shoh vazifasini bajarishiga kelishgan. Aleksandr IV tug‘ilganida u ham shohga aylangan va natijada dualistik monarxiya paydo bo‘lgan. Oliy qo‘mondonlik imperiyani o‘zaro bo‘lishib olgan. Armiya bosh qo‘mondonining o‘rinbosari Perdikka imperiyaning yangi poytaxtiga aylanishi kerak bo‘lgan Bobil nazoratini qo‘lga kiritgan, qolganlar bo‘lsa boshqa yerlarni bo‘lishib olgan. Ptolemey Misrni egallab, o‘z sulolasiga asos solgan. Bu odamlar juda shuhratparast bo‘lgan, bir-birlaridan nafratlangan, ehtimol Aleksandr bunga ataylab erishgan: u o‘z qo‘mondonlari birlashib, taxtga da’vogarlik qilmasligi uchun ularni bir-biriga urushtirib qo‘ygandi. Uning o‘limidan bir yil o‘tib, aynan shu qo‘mondonlar bir-biri bilan janglarni boshlagan va bu urushlar 40 yil davom etgan.  Buyuk Aleksandrning ismi urush san'ati haqidagi suhbatlar doirasida uzoq vaqtdan beri taniqli odamga aylandi. Bir necha yil ichida o‘sha paytda tanilgan dunyoning deyarli yarmini zabt etishga muvaffaq bo‘lgan Makedoniya hukmdori 10 haqli ravishda insoniyat tarixidagi eng buyuk harbiy rahbar sifatida tan olingan. Harbiy harakatlarda Aleksandr o‘z armiyasining kuchli tomonlaridan, birinchi navbatda piyoda askarlardan ajoyib tarzda foydalangan va dushman qo‘shinlarining afzalliklaridan foydalanishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilgan. Xususan, Hindistonda makedoniyaliklar ilgari jang maydonida ko‘rilmagan fillar bilan muvaffaqiyatli kurashdilar. U juda zaif flotga ega bo‘lib, dengiz kuchlarini mag‘lubiyatga uchratdi va ularni asosiy portlaridan mahrum qildi. Boshqa tomondan, Aleksandrning davlat qurilishidagi muvaffaqiyati juda shubhali. U mamlakatlarni zabt etdi, shaharlarni tashkil etdi va butun dunyoni ellin naqshlariga ko‘ra tartibga solishga intildi, ammo u yaratgan ulkan davlat beqaror bo‘lib chiqdi va shohning o‘limidan deyarli darhol qulab tushdi. Shunga qaramay, tarixchilar Aleksandrning Yunon madaniyati tarqalishiga qo‘shgan hissasini juda muhim deb bilishadi. Dunyoning bo‘lajak g‘olibi miloddan avvalgi 356 yilda tug‘ilgan. Miloddan avvalgi, Herostrat Artemis ibodatxonasini yoqib yuborgan. Qadimgi PR ustalari tasodifni to‘g‘ri talqin qilishdi: ma'buda, akusherlik uchun, uning sharafiga qurilgan ma'badni qutqara olmadi. Afsonalarga ko‘ra va sud nasabnomalari tomonidan tuzilgan, Aleksandr deyarli yunon xudolarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqimi hisoblangan. U bu haqda bolaligidan doimiy ravishda xabardor bo‘lgan. Yunonlarning o‘zlari Makedoniyani barbarlar mamlakati deb hisoblashlari, albatta, bo‘lajak qirol bilan gaplashmagan. Yosh Aleksandr otasining harbiy yutuqlariga qattiq hasad qilar edi. U Filipp II merosxo‘rga hech narsa qoldirmasdan butun dunyoni zabt etishidan qo‘rqardi. Yoshligidanoq, Aleksandr zabt etilgan qabilalarning qo‘zg‘olonlarini bostirgan holda, qo‘shinlarni muvaffaqiyatli boshqargan. Ota, keyingi urushga, engil yurak bilan uni regent sifatida qoldirdi. Filipp IV o‘g‘lining salqinlashi davrida juda yaxshi vafot etdi. Filippning o‘g‘li bilan munosabatlari juda yomon bo‘lgan paytda, otasi Aleksandrni o‘z qo‘riqchisi pichoqlab o‘ldirgan va hatto shoh boshqa merosxo‘r haqida o‘ylagan. 11 Tsar Aleksandrni armiya e'lon qildi, chunki o‘sha paytdagi sulola qoidalari juda erkin talqin qilinishi mumkin edi. Yangi podshoh mumkin bo‘lgan barcha oppozitsionchilarni xochga mixlash, xanjar zarbalari bilan tezda yo‘q qildi va tarixchilar nozik tarzda yozishicha "o‘z joniga qasd qilish". Ushbu tashvishlarda Aleksandrning onasi Olympia Iskandarning sodiq yordamchisi edi. 7. Hokimiyatga kelganidan keyin Aleksandr barcha soliqlarni bekor qildi. O‘sha paytdagi byudjet qarzi qariyb 500 talant (taxminan 13 tonna kumush) edi. Urushlar natijasida o‘lja yutish zaruriyati bilan bir qatorda, Aleksandrni har xil dissidentlar va uning siyosati bilan rozi bo‘lmaganlar egallashi kerak bo‘lgan yangi mustamlakalar yaratish istagi qo‘zg‘atdi. Iskandar qo‘shini deyarli 10 yil ichida Misrdan Hindiston va O‘rta Osiyoga qadar bo‘lgan ulkan hududlarni bosib oldi6. Paradoksal ravishda, dushman kuchining kattaligi Buyuk Iskandarga qudratli Fors imperiyasini mag‘lub etishga yordam berdi: makedoniyaliklarning birinchi g‘alabalaridan so‘ng, satraplar - Forsning ayrim qismlarining hukmdorlari - Iskandarga jangsiz taslim bo‘lishni afzal ko‘rishdi. Diplomatiya ham Aleksandrning harbiy yutuqlariga hissa qo‘shdi. U tez-tez yaqin dushmanlarini hukmdor sifatida qoldirib, ularga mulk qoldirgan. Shuningdek, bu qarama-qarshi qo‘shinlarning jangovar samaradorligiga hissa qo‘shmadi. Shu bilan birga, Makedoniya shohi fitna yoki xiyonat qilishda gumon qilinib, boshqa qabiladoshlariga nisbatan shafqatsiz edi. U hatto yaqin odamlarni ham shafqatsizlarcha qatl etgan. Harbiy rahbariyatning barcha qonunlaridan farqli o‘laroq, Aleksandr doimo shaxsan o‘zi jangga kirishdi. Ushbu urinish unga ko‘p jarohatlar olib keldi. Shunday qilib, 325 yilda Hindistonda u ko‘kragiga o‘q bilan jiddiy yaralangan. 6 Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. B-108. 12 Iskandar istilosining asosiy maqsadi Gang edi - qadimgi yunonlarning g‘oyalariga ko‘ra, o‘sha erda odamlar yashagan. Qo‘mondon qo‘shinining charchaganligi va unda boshlangan g‘uvillash tufayli unga etib bormadi. 324 yilda buyuk to‘y uyushtirilgan bo‘lib, u o‘z fuqarolarining Forslar bilan nikohlari orqali Iskandar davlatini mustahkamlashga qaratilgan. Aleksandr dvoryanlarning ikki vakiliga o‘zi uylandi va yana 10 000 juftga uylandi. Oxir oqibat, Iskandar Fors shohi Doro rakiga qadam qo‘ydi. U yig‘gan davlat juda katta edi. Hukmdorning o‘limidan so‘ng, u deyarli chaqmoq tezligida qulab tushdi. Aleksandrning o‘limining aniq sababi aniqlanmagan. Turli xil tavsiflarga ko‘ra, u zaharlanish, bezgak yoki boshqa yuqumli kasalliklardan o‘lishi mumkin. Qadimgi eng buyuk harbiy rahbar miloddan avvalgi 323 yil iyunida 10 kun ichida kasallikdan kuyib o‘ldirilgan. e. U atigi 32 yoshda edi. Mashhur Misr Iskandariyasidan tashqari Aleksandr yana shu nomdagi ko‘plab shaharlarga asos solgan. Ba'zi qadimiy tarixchilar uchdan ortiq Iskandariyani hisoblashgan. Aleksandrning gomoseksualligi to‘g‘risida qarama-qarshi ma'lumotlar mavjud. Ulardan biriga ko‘ra, buyuk general bu yunon an'analariga umuman begona bo‘lmaydi. Boshqa manbalarda u yotishdan lazzatlanish uchun o‘g‘il bolalarga berishni taklif qilishganda, u xafa bo‘lganligi haqida xabar berilgan. 13 II.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HARBIY URISHLARI VA JANG TAKTIKASI Ulkan Ahamoniylar saltanati o‘zining g‘arbga qilgan ekspansiyasi natijasida yunon davlatlari bilan to‘qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qo‘ygan edi. Mil.avv. IV asrining o‘rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida o‘z mavqeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Filipp II o‘z davriga mos harbiy islohotlar o‘tkazib tartibli va yaxshi qurollangan qo‘shin tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning o‘ldirilishi tufayli bu kurash to‘xtab qoldi. O‘sha yili taxtga Filipp II ning o‘g‘li 20 yoshli Aleksandr o‘tirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan Parmenion boshliq qo‘shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash to‘zib quruqlikda va suvda harakat qilayotgan qo‘shinlar oldiga aniq vazifalar qo‘ydi7. Mil.avv. 334 yil mayida (Graniq daryosi yonida), 333 yil oktabrida (Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so‘ngra So‘za, Persepol, Pasargada shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini qo‘lga kiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi. 7 Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C- 230. 14 Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drang‘iyona, Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo bo‘ylariga chiqib keladi. Arrian va Kursiy ma’lumotlariga ko‘ra bu paytda daryo juda sersuv bo‘lib, to‘lib oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago‘zar, Termez atroflari va SHo‘rob deb hisoblaydilar. Nima bo‘lganda ham, Aleksandr qo‘shinlari qoplarga somon-xashak to‘ldirib, ular orqali besh kun davomida Amudaryodan kechib o‘tganligi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan. Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin asosiy kuchlar). Sug‘d yerlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng yunon- makedon qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni egallaydilar. Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra yunon-makedonlar «shaharda o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib», shimoli-sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa oralig‘idagi tog‘li hududlarda yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar. Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan yunon-makedonlar dasht ko‘chmanchilari saklar va Sug‘diylar o‘rtasida chegara bo‘lgan Yaksart-Sirdaryoga tomon harakat qiladilar8. Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu yerdagi shaharlarga o‘z harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Ko‘p o‘tmay bu shaharlar aholisi Aleksandrga qarshi qo‘zg‘alon ko‘taradilar. Daryoning o‘ng qirg‘og‘idagi saklar ham o‘z qo‘shinlarini bir yerga to‘play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi. Aleksandr dastlab Yaksart bo‘yida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaror qilib, bu yerdagi qo‘zg‘olonlarni bostirdi. Sug‘diyonada mil.avv. 329 yil ko‘zida Spitaman boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda 8 Ковалев С. И., Aлександр Македонский, Л., 1937. C- 46. 15 Farnux boshchiligidagi qo‘shinlarni jo‘natdi. O‘zi asosiy kuchlar bilan saklar ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi. Farnux boshchiligidagi Maroqandaga jo‘natilgan qo‘shinlar Spitaman tomonidan mag‘lubiyatga uchradi. Aleksandrning o‘zi asosiy kuchlari bilan Sug‘diyonaga qaytishga majbur bo‘ldi. O‘rta Osiyo hududlarida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo‘lishga qaratilgan bo‘lib, Aleksandrning «varvar» larni osonlikcha bosib olmoqchi bo‘lgan rejalarini puchga chiqardi9. Sug‘diyonaning tog‘li hududlaridagi bosqinchilar qadami yetmagan joylarda qo‘zg‘olonchilar yashirinib olgan edilar. Sug‘diyonaning deyarli barcha aholisi Spitaman tomonida bo‘lib, uning g‘alabalariga katta umid bog‘lagan edilar. Aleksandr esa, mil.avv. 329-28 yillar qishlovini Baqtriyada (ba’zi manbalarda Navtakada deyiladi) o‘tkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazm hukmdori Farasman bilan mo‘zokaralar olib bordi. Natijada Aleksandrning Xorazmga yurish rejasi to‘xtatildi. Mil.avv. 328 yilning bahoridan yunon-makedonlarga qarshi kurash yana avj oldi. Mahalliy aholi yirik shaharlar, qal’alar, tog‘li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Ahvol jiddiylashganidan xavotirga tushgan Aleksandr 30 ming qo‘shinini 5 guruhga bo‘lib, bu guruhlarga ishonchli sarkardalar – Gefestion, Ptolemey Lag, Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi. Yunon-makedonlarning shafqatsiz urushlari natijasida ko‘pgina mahalliy aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham tog‘li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu o‘rinda Spitamanning jasorati haqida to‘xtalish joizdir. U doimo raqiblarining zaif joylarini izlar va ularga aynan o‘sha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman Sug‘diy va baqtriyalik zodagonlar, hamda saklar bilan ittifoqlikda dushmanga qarshi kurashishga harakat qildi. Manbalarning ma’lumot berishicha mil.avv. 328 yilning oxirida Spitaman o‘z vatandoshlari xiyonatining qurboni bo‘ladi. Spitaman tajribali davlat arbobi va sarkarda bo‘lib, u bosqinchilarni Ona – yurtidan haydab chiqarishi uchun imkoniyati bo‘lgan barcha tadbirni ko‘rdi, choralardan unumli 9 Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C- 98. 16 foydalanishga harakat qildi. U mohir sarkarda bo‘lib dushmanning kichik hatosidan ham unumli foydalanar va uning zaif tomonlarini topishga harakat qilardi. Ammo, Aleksandr harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi. Spitaman halok bo‘lganidan so‘ng asosan tog‘ qal’alari qo‘zg‘olon o‘choqlariga aylanadi. Yozma manbalarda eslatilgan «Sug‘d qoyasi» (yoki «Arimaz qoyasi»), «Xoriyen qoyasi» shular jumlasidandir. Aleksandr Makedonskiy mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda og‘ir ekanligini anglab yetganidan so‘ng turli yo‘llar bilan ularga yaqinlashishga qaror qildi. Mahalliy xalq vakillariga nisbatan siyosatini tubdan o‘zgartirdi. Xususan, zardushtiy qohinlariga birmuncha erkinliklar berib o‘zi ham bu dinni qabul qildi. Qo‘zg‘olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xoriyen kabilarni avf etib, mol- mulklarini qaytarib berdi. Hatto, qo‘zg‘olonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata boshladi. Mahalliy aholi bilan qarindoshlik munosabatlarini o‘rnatib Oksiartning qizi go‘zal Roksanaga (Rohshanak) uylandi. Natijada mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o‘tib ketdilar. Mil.avv. 327 yilning oxirida Sug‘diyonadagi qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari ham bostirildi. Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular yunonlar o‘ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o‘z davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Aleksandr qo‘shinlari butun Sharq davlatlarini o‘zlariga bo‘ysundirganlarida Sug‘diyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan ko‘pgina qadimgi davr tarixchilari ham e’tirof etadilar. O‘zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi o‘z ozodligi va mustaqilligi yo‘lida bir tan-bir jon bo‘lib harakat qilganlar. Ammo, kuchlar nisbati va harbiy texnikaning teng emasligi ko‘p hollarda bosqinchilar ustunligini ta’minlagan. Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz qoldirgan. 17 Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Farg‘ona va saklar yurti Aleksandrdan mustaqil bo‘lib qoladi. Sug‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya Aleksandrning davlatiga qo‘shilib, keyinchalik ularning hududida ayrim yunon- makedon davlatlari vujudga keladi. Aleksandr bosib olgan hududlarda uning boshqaruv faoliyati dastlab Gretsiyaning ayrim demokratik an’analariga (harbiy yo‘dboshchilar kengashi, qo‘shinlar yig‘ini) asoslangan edi. Qo‘shinlar yig‘inida sud ishlari ko‘rib chiqilib, jinoyat va jazo masalalari qat’iy muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng og‘irlari-podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga da’vat etish hisoblanib, ushbu harkatlar uchun yagona jazo – o‘lim jazosi belgilangan. Qatl etish haqidagi qaror qo‘shinlar yig‘inida qabul qilingan. Sharqqa qilgan yurishlari tugaganidan so‘ng Aleksandr bu hududlarda barpo etgan o‘z saltanatida Ahamoniylar davlat boshqaruvidagi idora-tartib usullarini o‘zgartirmagan. YA’ni, satraplik boshqaruvi va soliqlar yig‘ib olish tizimi o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan. O‘rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon- makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz-Baqtriyada, Oksiart va Xoriyen-Sug‘diyona viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo‘l ostiga Paropamis- Hindiqush viloyati topshiriladi. Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan mahalliy aholi qo‘shinlari yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324 yilda So‘za shahrida o‘n mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga uylanadilar. Aleksandrning o‘zi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar. A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad – yangi davlatchilik barpo etish g‘oyasi bilan bog‘langan edi. Bu davlat nafaqat turli halqlarning siyosiy birlashmasi bo‘libgina qolmay, balki uning kelajakda 18 makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga aylanishi rejalashtirilgan edi. Ko‘plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish g‘oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo‘ysundirish g‘oyasi yangilik emas edi. Bunday g‘oyani qadimgi fors podsholari ham o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda yunon-fors urushlari boshlangan10. Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy va yunon madaniyatining qo‘shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar o‘z navbatida qadimgi Sharqning juda ko‘plab madaniy yutuqlarini qabul qiladilar hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir o‘tkazadilar. Aleksandr davridan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlat tizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli an’analarning qo‘shilib rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin. Aleksandr qayerni bosib olsa, shu yerning aholisini qirib tashladi, boyliklarini taladi. Miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr Samarqandni bosib oladi. Bu yerda u harbiy garnizon va atrof joylardagi qishloqlarni yondiradi. So‘ngra u harbiy yurishni davom ettirib, Samarqand bilan Xo‘jand oralig‘idagi Usrushanga kelganda vatan himoyachilari bilan to‘qnashgan. Bu yerda shunday qattiq jang bo‘ldiki, 30 ming kishilik vatan himoyachilaridan 22 mingtasi halok bo‘ldi. Hatto bu jangda Aleksandrning o‘zi jarohatlandi. U Usrushanliklarni vahshiylarcha bo‘ysundirgandan keyin Sirdaryo bo‘ylab yurishni davom ettiradi. Bu yerda joylashgan yettita shaharning aholisi Aleksandrga qarshi bosh ko‘tarib mustaqillik uchun kurashdilar. Ayniqsa Kripol shahrida vatan himoyachilari bilan 10 Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. B- 98. 19 bosqinchilar o‘rtasida qattiq jang bo‘lib tub aholidan 8 ming kishi halok bo‘ladi. Ko‘p kishilar yaralandi. Dushman askarlari katta talafot ko‘rdi. Lekin ular g‘alabaga erishdilar. Bu yerda ham Aleksandr jarohatlangan edi. U bundan g‘azabga to‘lib toshib aholining ko‘pini qirib tashladi. Bu vaqtda Baqtriya va Samarqandda bosqinchilarga qarshi umumxalq qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Unga Spitamen degan shaxs boshchilik qildi. Miloddan avval 329 yilda boshlangan bu qo‘zg‘olon shu darajada kuchli bo‘lganki, hatto qudratli podshoh Aleksandrni ham sarosimaga solib qo‘ygan. U qo‘zg‘olonchilar tomonidan Samarqandni qamal qilinganligini eshitib, ularga qarshi qo‘shin jo‘natadi. Qo‘shin yaqinlashganda Spitamen Samarqanddan cho‘l tomonga chekinadi. Qo‘shin qo‘zg‘olonchilarning orqasidan yurib jang qilishga da’vat etadi. Ammo Spitamen qo‘shinni jo‘rtaga cho‘l ichkarisiga yaqinlashtiradi. So‘ngra unga hujum qilib qirib tashlaydi. Shundan keyin Spitamen Samarqanddagi dushmanning harbiy garnizonini qayta qurshab oladi. Shu bois Aleksandr katta qo‘shin bilan Samarqandga yo‘l oladi. Spitamen jang qilishdan bosh tortib cho‘lga chekinadi. Ammo Aleksandr cho‘lning ichkarisiga kirib urushishning xavfsizligini anglab, Spitamen bilan to‘qnashishdan bosh tortadi. Biroq u yo‘ldagi tub aholini qoldirmay qirib tashlash haqida farmon beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, o‘limga hukm etilgan 30 ta nufuzli kishilar o‘lim jazosi bajarilayotganda ashula aytganlar. Dushmanlar ularning bunday mardligi va jasoratidan hayratlanganlar. Qo‘zg‘olondan g‘azablangan Aleksandr Zarafshon vodiysida kechayu kunduzi bilan odamlarni qirish bilan shug‘ullandi. Uning askarlari 120 ming tub aholini boshini tanasidan judo etdilar. Ko‘p shahar va qishloqlarning nomigina qolib, aholisi halok etildi. Bunday qilishdan asosiy maqsad ozodlik kurashlarini ildizi bilan qo‘porib tashlash hamda o‘lkada greklarni joylashtirish uchun sharoit yaratish edi. Shuning uchun ham mintaqada greklar yashaydigan qator shaharlar bunyod etilgan edi. Aleksandr miloddan avval 329-328 yilning qishini Baqtriyada o‘tkazadi. Bu yerga Xorazm podshohi Farasman nomidan elchi tashrif buyurib Aleksand bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatish va unga Qora dengiz tarafiga harbiy yurishda yordam berish istagini bildirdi. Aleksandr bu taklifni mamnuniyatlik bilan 20 qabul qilib, Hindistonga harbiy yurishida Xorazm yordamidan foydalanishini ma’lum qildi. Bu yerda shuni aytish lozimki, Xorazm podshohi bosqinchilarning kuch-qudratini hisobga olib murosa qilishni lozim topdi. Natijada Xorazm o‘z mustaqilligini saqlashga erishdi. Miloddan avvalgi 328 yilning bahorida Aleksandr yana Samarqandga kelib uning atrof joylarida yashiringan qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashdi. Shundan so‘ng u Spitamenni ushlash uchun harbiy qismni jo‘natadi. Ammo Spitamen 600 otliq askarlar bilan to‘satdan Baqtriyada paydo bo‘lib harbiy garnizonga hujum qiladi. U qo‘shimcha dushman askarlarini kelayotganligini eshitib, cho‘lga chekinadi. Bu yerdan u yana Samarqandga hujum qiladi, lekin 800 kishini yo‘qotib chekinishga majbur bo‘ladi11. Xullas, vatan himoyachilari Spitamen boshchiligida mustaqillikni tiklash uchun fidokorona jang qildilar. Ammo ular muntazam va yaxshi qurollangan qo‘shinga bardosh berolmay pirovardida tor-mor etiladi. Vatan himoyachilarining asosiy qismini esa harbiy mahoratni yaxshi o‘zlashtirmagan oddiy kishilar tashkil etgan edi. Bu ozodlik kurashini yengilishiga olib kelgan asosiy omillardan biri edi. Ayrim ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, Spitamen uyqudaligida xotini o‘ldirib, kallasini Aleksandrga yuborgan. Bu holat ham bosqinchilarga qarshi kurashga qattiq zarba bo‘lib tushgan. Shuningdek ayrim yuqori tabaqa vakillari shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab dushmanga xizmat qildilar. Bu xoinlik ham Aleksandr g‘alabasini ta’minlashda muhim o‘rin egalladi. Ammo xalq ommaviy ravishda Aleksandr tajovuziga qarshi qahramonona kurashib vatanparvarlik namunalarini namoyish etdi. Ozodlik kurashi shu darajada qizg‘in tus oldiki, Aleksandrga o‘z hukmronligini o‘rnatish uchun uch yil (329-327) vaqt sarfladi. U miloddan avvalgi 323 yilda vafot etadi. Shundan keyin uning tuzgan imperiyasi Makedoniya, Misr va Suriyadan iborat uch qismga bo‘linib ketadi12. Ayni paytda merosxo‘r bo‘lmaganligi uchun hokimiyat lashkarboshilar o‘rtasida taqsimlanadi. Ulardan 11 Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2020). Тарих фанини ўқитишга оид экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» 1(1). B - 12-17. 12 Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. B- 88. 21 biri Selevka Bobil mamlakati (Bobil) va uning sharqiga joylashgan mamlakatlarga ega bo‘ldi. U Eron va Turkistonni ham qo‘l ostiga oladi. Shundan keyin bu yerda ham Selevkiylar sulolasi hukmronlik qilib, xalqni ezib, “suvi”ni ichadi. 22 II.BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING MARKAZIY OSIYOGA HARBIY YURISHLARI Aleksandr Makedonskiy, Iskandar Maqduniy (Sharq mamlakatlarida Iskandar, Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur) (mil. av. 356, Pella-323.13.6, Bobil) makedoniyalik sarkarda va davlat arbobi. Makedoniya podshosi Filipp II va uning rafiqasi Olimpiadaning o‘g‘li. Aristoteldan ta'lim olgan, harbiy ishni otasidan o‘rgangan. 336 y. Filipp II fitnachilar tomonidan o‘ldirilgach, Makedoniya taxtiga o‘tirgan. 334 y. Aleksandr Eronga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi Filipp II davridayoq boshlangan bo‘lib, uning o‘limi tufayli to‘xtab qolgandi. Aleksandr qo‘shinida sarkardalardan Antipatr, Parmyenion, Ptolemyey Lag va b., shuningdek 30 mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan yordamchi otryadlar va 160 kyema bo‘lgan. Aleksandr Granik (334 y.), Iss (333 y.) va Gavgamyela (331 y.) janglarida Doro III qo‘shinlarini yenggan. Aleksandr Eronning markaziy shaharlari-Bobil, Suza, Persepol, Ekbatana hamda Misrni egallagan. Aleksandr 329 y. Baqtriyani egallagach, satrap Bess, Oks (Ukuz, Amudaryo) dan kechib o‘tib, Navtaka (Qashqadaryo vohasi)ga chekingan. Ammo Bess tezda qo‘lga olinib, qatl etilgan. So‘ng, Aleksandr Samarqand (Marokanda)ni egallab, Sirdaryo tomon yo‘l oladida, u yerda shahar barpo etib, uni Aleksandriya Esxata (Chekka Iskandariya) deb ataydi. Umuman Aleksandrning O‘rta Osiyoga nisbatan bosqinchilik siyosati qattiq qarshilikka uchragan13. Usrushonadagi yettita shahar-qal'a Aleksandrga qattiq qarshilik ko‘rsatgan. Bularning ichida eng kattasi-Kiropol bo‘lib, Kir II uni boshqa shaharqal'alarga nisbatan baland devor bilan o‘rattirgandi. Uning ichida mahalliy aholining ko‘pchilik qismi, eng jangovar jangchilar to‘plangandi. Aleksandr shahar atrofiga xandaq qazittirgan, manjaniqlar (devorteshar mashinalar) bilan devorning bir necha yeridan teshik ochib, u yerdan shaharga bostirib kirmoqchi bo‘lgan. Bu urinishi natijasiz chiqqach, u harbiy hiyla ishlatib, shahar ichidan o‘tgan quruq daryo o‘zani orqali o‘zining xos jangchilari bilan shaharga kirgan. Kiropol mudofaachilari bilan Aleksandr jangchilari o‘rtasida shiddatli jang bo‘lgan. Unda Aleksandr boshi va 13 Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C -234. 23