MAVZU: ALIMENT NDIRISHTO’G’RISIDA- GI ISHLARNI SUDDA KO'RISH- NING PROTSESSUAL XUSUSI- YATLARI REJA: •Aliment huquq va majburiyatlarining umumiy tavsifi va turiari •Aliment to‘lash (undirish)ning shakllari 0‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OILA KODEKSINING 11-MODDASIDA BELGILANGANIDEK, OILAVIY HUQUQLAMI HIMOYA QILISH ASOSAN FUQAROLIK SUD ISHLARINI YURITISH QOIDALARI BO‘YICHA UMUMIY SUDLARDA KO‘RIB HAL ETILADI. Sudlarda bolalaming huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan fuqarolik ishlari, jumladan, aliment undirish, otalikni belgilash, otalikka e'tiroz bildirish, ota-onalik huquqidan mahrum qilish, uni cheklash, tiklash va bekor qilish, shuningdek, farzandlikka olishni bekor qilish yoki haqiqiy emas, deb topish to‘g‘risidagi hamda bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq boshqa nizolar ko‘rib chiqilmoqda. Bunday turkumdagi ishlar fuqarolik sudlarida sud ishlarini yuritishning da'vo qo‘zg‘atish, alohida ish yuritish, davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek, mansabdor shaxslaming xatti- harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo‘yicha ish yuritish hamda qonunda belgilangan holatlarda buyruq tartibida ish yuritish asosida ko'rib hal qilinadi. Bolalarning aliment olish huquqlari hamda ota-onalarning aliment berish majburiyatlari ota-ona g‘amxo‘rligining asosini tashkil etadi. Ota-onaning voyaga yetmagan bolalariga ta'minot berish shartligi haqida 0‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-mod- dasi, 0‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 96-moddasida ko'rsatib o‘tilgan. Ota-onaning voyaga yetmagan bolaga aliment to'lash majburiyati uning bolaga nisbatan g‘amxo‘rlik ko‘rsatish shakli hamda moddiy jihatdan ta'minlash majburiyati sanaladi. ALIMENT «ALIMENTIUM» SO‘ZIDAN OLIN-GAN BO‘LIB, «OZIQ-OVQAT, TA’MINOT» MA’NOLARINI ANGLATADI. Aliment — voyaga yetmagan bolalarni mulkiy huquqlaridan biri, yashash manbai, ta'minot shakli sanaladi. U bolalaming ota-onasi o‘zaro nikohda yoki nikohda turmasligidan, shuningdek, nikohi haqiqiy emas, deb topilishidan qat’i nazar, to‘lanadi. Faqat bolaning tug‘ilganlik to‘g‘risidagi guvohnomasida aliment to‘lovchi ota-ona sifatida ko'rsatilgan yoki bolaga nisbatan otalik belgilangan bo‘lishi lozim. 0‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OILA KODEK- SIDA ALIMENT HUQUQ VA MAJBURIYATLARINING QUYIDAGI TURLARI MAVJUD: • ota-onaning voyaga yetmagan bolalariga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari; • ota-onaning voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari; • ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari; • bolalar muassasalariga joylashtirilgan bolalarga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari; • voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalarning mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o‘z ota- onasiga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari; • muomalaga layoqatsiz, yordamga muhtoj er-xotinlar va sobiq er-xotinlarning bir-birlariga nisbatan aliment huquq va majbu- riyatlari; • qarindoshlar va boshqa shaxslaming bir-birlariga nisbatan aliment huquq va majburiyatlari kabi turlari mavjudligi belgilangan. ALIMENT MAJBURIYATLARI QUYIDAGI SHAKLLARDA, AMALGA OSHIRILADI: • aliment majburiyatlarini ixtiyoriy amalga oshirish; • aliment majburiyatlarini kelishuv yo‘li bilan amalga oshirish; • aliment majburiyatlarini sud tomonidan majburiy tartibda amalga oshiriladi. Aliment to‘lashning ixtiyoriy shaklida- aliment tolashi shart bo’lgan shaxs alimentni ixtiyoriy ravishda shaxsan o‘zi yoki o‘z arizasiga muvofiq ishlab turgan joyida yoxud pensiya, nafaqa, stipendiya va boshqa turdagi mablag' olayotgan joyida to’laydi. Alimentning bunday shaklida aliment to’lovchi shaxsan o‘zi yoki pochta orqali tegishli pul mablag’larini topshirishi mumkin bo’ladi. Aliment to ‘lashning kelishuv shakli - nikoh shartnomasida yoki alohida kelishuv bitimi asosida ixtiyoriy tarzda vujudga keladi. Kelishuv ota-onalarning o‘zaro nikohda yoki nikohdan ajrashganliklaridan qat'i nazar, tuzilishi mumkin. ALIMENT TO‘LASH TO‘G‘RISIDA KELISHUV BITIMI TUZISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI MAVJUD: • aliment tolash to‘g‘risidagi kelishuv yozma shaklda tuzilib, notarial tartibda tasdiqlangan bo’lishi; • aliment tolash to‘g‘risidagi kelishuv ijro varaqasi kuchiga ega ekanligi; • aliment to’lash to‘g‘risidagi kelishuv asosan aliment tolovchi ishlab turgan korxona, tashkilot, muassasa hisob-kitob bo’limi tomonidan ushlanib qolishga yoki aliment tolovchi tomonidan pul yoki boshqa shakldagi to’lovlar asosida to’lashga yol qo‘yilishi; • aliment to’lash to‘g‘risidagi kelishuv tuzish keyinchalik nizo kelib chiqqanda sudga murojaat etishni istisno etmasligi; • aliment tolashning kelishuv shakli aliment huquq va majburiyatlarining barcha turlariga nisbatan qoilanilishi; • alimentlar aliment to’lashi shart bo’lgan shaxsning ish haqi va (yoki) boshqa daromadiga nisbatan ulushlarda vaqti-vaqti bilan to’lanadigan qat’iy summada, bir yo’la pul bilan to’lanadigan qat'iy summada, mol-mulk bilan yoki kelishuvda qayd etilgan boshqa usullarda (masalan, moddiy yordam yoki xizmatlar ko‘rsatish shaklida ham) to’lanishi va boshqalar bilan izohlanadi. Aliment undirishning majburiy shakli sud tomonidan amalga oshiriladigan harakat boiib, bu, o‘z navbatida, qonunda ko‘rsatilgan aliment majburiyatlariga doir normalar buzilganda yoki o‘sha majburiyatlar aliment toiovchi tomonidan bajarilmaganda tegishli mablag1 sud tartibida aliment toiovchidan majburiy tartibda undiriladi. Sud tartibida aliment undirishga buyruq tartibida hamda sudning hal qiluv qaroriga asosan yoi qo‘yiladi. Aliment undirish yuzasidan sudga da’vo arizasi bilan ota-onadan biri yoki aliment olish huquqiga ega boigan boshqa subyektlar, shuningdek, prokuror, vasiylik va homiylik organi murojaat qilishga haqli. 0‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 90-moddasida shunday deyiladi: «Voyaga yetmagan bolalar o‘z ota-onasidan va boshqa shaxslardan qonunda nazarda tutilgan miqdorda va tartibda ta'minot olish huquqiga ega. Voyaga yetmagan bolalar ta’minoti uchun olingan mablag‘, pensiya, nafaqa, uning otasi yoki onasi tasarrufida boMib, bolaning ta'minoti, tarbiyasi va ta'lim olishi uchun sarflanishi kerak». Aliment bola ota-onasining birga yashashidan, o'zaro nikohda ekanligidan va bolaning ota- onasi bilan yoki ulardan biri bilan birga yashash-yashamasligidan qat’iy nazar, to’lanishi kerak. Bu majburiyat ota-ona yoki ulardan biri tomonidan ixtiyoriy yoki kelishuv asosida, shuningdek, sud tartibida amalga oshiriladi. Yuridik manbalarda aliment huquq va majburiyatlarining ixtiyoriy va kelishuv shakli aliment to’lash deb yuritilsa, sud tartibida sud buyrug’i yoki hal qiluv qarori chiqarish usulini aliment undirish deb ataladi. Voyaga yetmagan bolalaming aliment olish huquqi ulami ta’minlashga qaratilgan bo’lib, bu o‘z navbatida, bolalarni oziqlantirish, kiyintirish, o'qitish, sog’lig’ini saqlash va boshqa yashash uchun kerakli vositalar bilan ta'minlash, qolaversa g‘amxo‘rlik qilish harakatlarining boshqa moddiy shakllarida ko‘rinadi. Bu g‘amxo‘rlik, birinchidan, ota-ona, ikkinchidan, davlat tomonidan amalga oshiriladi. VOYAGA YETMAGAN BOLALARNING ALIMENT HUQUQ VA MAJBURIYATLARI BOSHQA SUBYEKTLARNING ALIMENT HUQUQ VA MAJBURIYATLARIDAN DEYARLI FARQ QILIB, O‘ZIGA XOS, MODDIY VA PROTSESSUAL XUSUSIYATLARGA EGA, JUMLADAN, ALIMENTGA OID MODDIY-HUQUQIY XUSUSIYATLARGA: • bolani ta'minlashning muhim vositasi ekanligi; • bolaning yashashi uchun asosiy manba ekanligi; • ota-onaning voyaga yetmagan bolaga nisbatan majburiyatini amalga oshirish usuli ekanligi; • bolaning tug‘ilishidan to voyaga etguncha to'lanishi shartligi; • bolaning yashash yoki tarbiyalanish joyidan qat'i nazar, unga toManishi shartligi; • bolaning ta'minlanganligi yoki uning biror mashg'ulot bilan shug'ullanishidan qat'i nazar, aliment to‘lanishi shartligi; • bolaning ota (onasi) yoki ulardan birining ota-onalik huqu- qidan mahrum qilinishi yoki ular o‘rtasida ota-onalik huquqining cheklanishi ota-onalik munosabatlarining tugatilishidan qat’i nazar, bolaga nisbatan aliment majburiyatlarining saqlanishi; • voyaga yetmagan yoki voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga aliment to‘lash haqidagi sudning hal qiluv qarorini bajarishdan bo‘yin tovlagan shaxslar ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkinligi; • bolalarga aliment va boshqa ta'minotlar berishda ota-ona majburiyatlarining tengligi; • aliment to‘lashda ota-ona o'rtasida ixtiyoriy to‘lov shakliga yoki kelishuv tuzishga yo‘l qo'yilishi; • voyaga yetmagan bolalarga ta'minot berishning tartibi va shakli ota-onalar tomonidan mustaqil ravishda qonun talablariga rioya qilgan holda belgilanishi mumkinligi (ixtiyoriy, kelishuv va nikoh shartnomasi); • ota-onalar bolalarga nisbatan aliment to'lash tartibi va shakli haqidagi kelishuv qonunda belgilangan qoidalarga va bolaning manfaatlariga zid bo‘lmasligi shartligi; • har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun huijatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining 3/1 qismidan kam bo'lmasligi lozimligi; • ota-onaning bolalar ta'minoti uchun qo‘shimcha xarajatiar (bolaning og‘ir kasalligi, og‘ir shikastlanishi va boshq.)da ishtirok etishi shartligi; • aliment 0‘zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqa- risida pul yoki natura tarzida olingan barcha turdagi daromadlardan ushlab qolinishi; • qonunda ko'rsatilgan asoslarga binoan voyaga yetmagan bolaga nisbatan to'lanadigan aliment miqdorini kamaytirish yoki aliment toMovchining aliment toMashdan ozod qilishga yo‘1 qo‘yilishi; • aliment toMashi shart bo'lgan shaxs tomonidan alimentni ixtiyoriy ravishda shaxsan o‘zi naqd pul asosida yoki o‘z arizasiga muvofiq ishlab turgan joyida yoxud pensiya, nafaqa, stipendiya va boshqa turdagi mablag‘ olayotgan joyida toManishi (0‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 135- moddasi); • alimentlar: aliment toMashi shart boMgan shaxsning ish haqi va (yoki) boshqa daromadiga nisbatan ulushlarda; vaqti-vaqtida pul bilan toManadigan qatMy summada; bir yoMa pul bilan toManadigan qatMy summada; mol-mulk bilan yoki kelishuvda qayd etilgan boshqa usullarda toManishi mumkinligi; • alimentning ixtiyoriy ravishda toMab turilishi aliment undi- ruvchini aliment undirish haqidagi da'vo yoki ariza bilan xohlagan vaqtda sudga murojaat qilishi huquqidan mahrum etmasligi (0‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 135-moddasi); • alimentning sudga murojaat etilgan paytdan boshlab undirilishi.