Ilmiybaza.uz ALISHER NAVOIY NOMIDAGI KUTUBXONADAGI “TURKISTON TO'PLAMI” ASOSIDA MUSTAMLAKACHILIK TARIXIGA OID MAQOLANI O'RGANISH "Turkiston toʻplami", Oʻrta Osiyo va xususan Turkiston oʻlkasiga oid asar va maqolalarning Turkiston toʻplami" — Oʻrta Osiyo tarixi, etn., iktisodi, botanikasi, arxeologiyasi, geol. si, xalqning turmushi va madaniyatiga oid noyob bibliografik asar.Oʻrta Osiyo haqidagi alohida kitoblar, gaz. va jurnali qirqimlaridan tuzilgan boʻlib, jami 594 jilddan iborat. Uning 1867—87 yillarga oid materiallarni oʻz ichiga olgan 416 jildi bibliograf VM.Mejov tomonidan tayyorlangan. U matbuotda Oʻrta Osiyo hakida eʼlon qilingan barcha maʼlumotlarni kiritishga harakat qilgan. Toʻplamni nashr etish nshlari 1888-yilda Turkiston maʼmuriyati koʻrsatmasi bilan toʻxtatilgan, faqat 1907-yilga kelib davom ettirilgan. "Turkiston toʻplami"ning davomini tuzishga Oʻrta Osiyo haqidagi adabiyotlar boʻyicha mutaxassis N.V. Dmitrovskiy, etnofaf A.A.Divayev, Turkiston xalq kutubxonasining mudiri I.P.Zikov, sharqshunos olim Yu.F.Bonch-Osmolovskiylar jalb etilgan. Ular hamkorligida (asosan, gaz. materiallaridan iborat) toʻplamning yana 127 jiddi tuzilgan. Bibliograf va kutubxonashunos A.A. Semyonov 1911—16 ylarda "Turkiston toʻplami"ning 48 ta jiddini tuzdi. Bu toʻplam tuzilish jihatdan ilgarigilardan yuqori turadi. Bibliograf Ye.K.Betger tahriri ostida 1939-yil "Turkiston toʻplami"ning soʻnggi 3 jiddi tuzilgan. Bu jildlar M.A.Terentyevning 1917-yilgacha tayyorlangan "Oʻrta Osiyoning bosib olinishi tarixi" asari, uning xarita va planlaridan tashkil topgan. "Turkiston toʻplami"ning hamma jildlarida mualliflar tomonidan alifboli koʻrsatkich tuzilgan. "Turkiston toʻplami" Oʻrta Osiyoga doir koʻp tadqiqotlar uchun muhim manba boʻlib xizmat kidali. Toʻplamning barcha jildlari Oʻzbekiston milliy kutubxonasi Ilmiybaza.uz fondida saqlanadi.O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida «Turkiston to‘plami» nomli, 594 jilddan iborat noyob manbalar yig‘indisi saqlanadi. Unda Markaziy Osiyoning XIX asr 70 yillari boshidan 1917 yilgacha bo‘lgan davri aks etgan.Mazkur to‘plam haqida bugun, 13 mart kuni AOKAda bo‘lib o‘tgan davra suhbatida ma'lumot berildi. «Turkiston to‘plami» davriy nashrlarlardan, ba'zan esa alohida kitoblardan kesib olingan parchalardan iborat bo‘lib, Markaziy Osiyo tarixi, etnografiyasi, geografiyasi, iqtisodi va madaniyati bo‘yicha o‘ziga xos ensiklopediya vazifasini o‘taydi.To‘plamda keltirilgan ma'lumotlar 150 yil avvalgi davrga borib taqaladi.«Bu faqat rus va o‘zbek tilida emas. Qator Yevropa tillarida ham mamlakatimizga oid manbalar mavjud», – deya ma'lumot berdi Fanlar akademiyasi tarix instituti professori Dono Ziyayeva.U «Turkiston to‘plami» o‘z ichiga olgan davrda O‘zbekiston hududida sodir bo‘lgan qo‘zg‘olonlar, ularning turli manbalarda yoritilishi haqida ma'lumot berdi.«Turkiston to‘plami» qamrab olgan davrda 3ta yirik qo‘zg‘olon: «Vabo qo‘zg‘oloni», «Andijon qo‘zg‘oloni» va «Umumturkiston qo‘zg‘oloni» bo‘lib o‘tgan. Ular haqidagi asosiy manbalar rus tilida. Mahalliy manbalar esa, asosan, xalq og‘zaki ijodi ko‘rinishida saqlangan. Rus manbalarida, albatta, hukmron davlat kayfiyati seziladi. Biroq qo‘limizda 1916 yil dekabr oyida Davlat dumasida Turkistondagi qo‘zg‘olonlarga bag‘ishlangan «Yopiq eshiklar ortida» nomi ostidagi yig‘ilishining stenogrammasi bor. Unda xolisona ma'lumotlar saqlanib qolgan. Hozir bu stenogramma Toshkentda saqlanmoqda», – deydi Dono Ziyayeva.Uning aytishicha, garchi rus manbalarida qo‘zg‘olonlarga berilgan real baho bo‘lmasa-da, tarixiy faktlar uchun (qo‘zg‘olonlar boshlanish vaqti, ishtirok etganlar soni) ulardan foydalanish ehtiyoji bor.O‘sha davrdagi xalq kayfiyatini esa mahalliy manbalar, jumladan, xalq og‘zaki ijodi orqali o‘rganish mumkin.Bundan tashqari, Dono Ziyayeva to‘plamda Markaziy Osiyo aholisining XIX asr 70 yillari boshidan 1917 yilgacha bo‘lgan davrdagi diniy hayoti haqida ham hikoya qilishi haqida to‘xtalib o‘tdi. Ilmiybaza.uz «Mahalliy aholi e'tiqod qiladigan islom diniga garchi mustamlakachilar xayrixohlik bilan qaramagan bo‘lsa-da, islom diniga qiziqish bilan qarashgan va uni o‘rganishga harakatlar bo‘lgan», – dedi Ziyayeva.Ta'kidlanishicha, «Turkiston to‘plami»dan o‘rin olgan ma'lumotlar asosida qator ilmiy ishlar va ularni keng jamoatchilikka tanitish uchun harakatlar qilinmoqda.„Turkiston to‘plami“ning davom ettirilishi.1916-yil „Turkiston to‘plami“ni tuzish to‘xtatildi, lekin Y. K. Betger 20- yillarda „To‘plam“ning yana 3 jildini tuzib chiqdi. Betger ishtiroki va yordami bilan O. V. Maslova Mejovdan keyin tuzilgan 417—591-jildlarga sistemali ko‘rsatkich tuzadi. Unda faqat Òurkistonga oid material saralab olinib, yangi klassifikatsiya jadvali asosida 10 ta bo‘limda materiallarni xronologik tartibda joylashtirgan. Mualliflarning alifbo ko‘rsatkichi va geografik nomlar ko‘rsatkichidan tashkil topgan yordamchi apparat ham mavjud. V. I. Mejovning yordamchi ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, O. V. Maslova tuzgan yordamchi ko‘rsatkichlarda bibliografiya bo‘limi yo‘q, bu esa bibliografiyaga oid materiallarni topishni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkichdan foydalanishning yana bir qiyin tomoni shundaki, u yozuv mashinkasida ko‘chirilgan. „Turkiston to‘plami“ni yakunlash maqsadida Y. K. Betger 1948- yilga kelib „Óêàçàòåëü ê.ò.ò. „Òóðêåñòàíñêîãî ñáîðíèêà“ ïîñëå Â. È. Ìåæîâñêîãî ïåðåâîäà ïî âîïðîñàì, îòíîñÿùèõñÿ ñòðàí, ñîïðåäåëåííûõ ñ Òóðêåñòàíñêèì“ nomli ko‘rsatkichni tuzdi. Materiallar mamlakatlar bo‘yicha xronologik tartibda joylashtirilgan. Ko‘rsatkich 2368 ta annotatsiya va xabarlardan iborat bo‘lib, 278 sahifali. „Turkiston to‘plami“ning 29 ta jildi Rossiya davlat kutubxonasida saqlanmoqda. Y. K. Betger o‘zining maqolasida ana shu 29 (1 — 2, 4 — 30) jild haqida yozadi. To‘plamga Mejovning „Turkiston to‘plami“ hajmiga teng qog‘ozga yopishtirilgan gazeta xabarlaridan iborat jildlar kiritilgan. Y. K. Betger tomonidan topilgan to‘plamning har bir jildi bosmaxonada bosilgan titul varag‘iga ega. Unda „Òóðêeñòàí. Ñáîðíèê ñòàòåé, çàìåòîê è êîððåñïîíäåíöèé î Ñðåäíåé Àçèè, íàïå÷àòàííûõ â ñòîëè÷íûõ è ïðîâèíöèàëüíûõ ãàçåòàõ Òàøêåíòà“ degan yozuv bor. Òuzuvchining ism-sharifi, to‘plam tuzilgan davr hech qayerda ko‘rsatilmagan, kirish so‘zi berilmagan.Uslub jihatdan Mejovning „Turkiston to‘plami“ga nisbatan bo‘sh Ilmiybaza.uz ishlangan: maqolalar manbalari ko‘rsatilmagan; mundarija yo‘q; materiallarni joylashtirishda xronologik izchillikka rioya qilinmagan (har bir to‘plamda turli yillarga oid gazeta maqolalari uchraydi); materiallarni guruhlashtirish tartibini aniqlash qiyin. Òo‘plamning hajmi kattaligi uchun qimmatli materiallardan foydalanish qiyin, lekin bu masalani hal qilish ishi bilan Y.K. Betger shug‘ullandi va „Óêàçàòåëü ê ñáîðíèêàì „Òóðêèñòàí“, õðàíÿøèõñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîé áèáëèîòåêå ÐÑÔÑГ nomli yordamchi ko‘rsatkichni tuzdi. Unda 29 ta jildning mazmuni predmet va shaxs ismlari ko‘rsatkichi bilan yoritildi. Hozirga qadar bu jildlar kim tomonidan tuzilganligi aniqlanmagan. Y. K. Betgerning fikricha, V. I. Mejov tomonidan tuzilgan dastlabki 9 jildi Peterburgda, keyinchalik N. Dmitrovskiyning iltimosiga ko‘ra, Òoshkentga yuborilgan va to‘plamlarga yangi titul varag‘i qilingan. Qolgan 20 jildi Y. K. Betgerning yozishicha, Dmitrovskiy tomonidan tuzilgan. „Turkiston to‘plami“ning yana bir qimmatli tomoni shundaki, bunda sho‘rolar davrigacha bo‘lgan O‘rta Osiyo bibliografiyasi, metodikasiga oid 10 dan ortiq maqola, rus, xorijiy tillarda yozilgan Òurkiston o‘lkasiga oid 30 ga yaqin bibliografik ko‘rsatkichlar kiritilgan. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi V. I. Mejov an’analari 1970 yillarigacha davom ettirildi. Ko‘p yillar mobaynida Òoshkent davlat pedagogika instituti „Bibliografiya“ kafedrasi mudiri, 1974- yildan Òoshkent davlat madaniyat instituti, „O‘zbekiston tarixi“ kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori, professor G. N. Chabrov 1940- yildan boshlab „O‘zbekiston madaniy hayotining solnomasi“ mavzusida gazeta maqolalari to‘plamini tuzib bordi. 1940- yildayoq tasviriy san’at masalalari bo‘yicha gazeta maqolalarini to‘plash ishlarini boshlagandi. Frontdan qaytgach, ya’ni 1940 — 1951- yillar uchun maqolalarni yig‘adi. Mavzular ko‘lami ham sal kengayadi. O‘zFA va respublika muzeylariga oid maqolalar yig‘iladi. 1960yilgi to‘plamning tuzilishi murakkablashib, asta-sekin to‘ldirib, boyitib borildi. 1940—1972- yillarni o‘z ichiga olgan 56 ta jild tarkibida O‘zFA, Sharqshunoslik instituti va uning 40 yilligi, Geografiya jamiyati, Arxeologiya, O‘rta Osiyo tarixi, O‘zbekiston rassomlari uyushmasi, San’at, Arxitektura, Me’morchilik, Amaliy san’at, Havaskorlik san’ati, Ilmiybaza.uz Kolleksiya, Kutubxonalar va Arxivlar, Bibliografiya, Personaliya, turli masalalar, Nekrologlar kabi bo‘limlar mavjud bo‘lib, 11748 maqola va xabarlar, 6823 muallif haqida ma’lumot berildi. Hayotining oxirigacha professor G. N. Chabrov to‘plamning 77 jildini tuzadi. U to‘plamga, asosan, respublikamizda chiqayotgan „Ïðàâäà Âîñòîêà“, „Òàøêåíòñêàÿ ïðàâäà“, „Êîìñîìîëåö Óçáåêèñòàíà“, „Âå÷åðíèé Òàøêåíò“ gazetalari materiallarini kiritgan. Har bir jild 2 ta yordamchi ko‘rsatkich, maqola va xabarlar mualliflari hamda sistemali ko‘rsatkichga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, G.N. Chabrov tayyorlagan to‘plam uning fikricha, V. I. Mejovning „Turkiston to‘plami“ga qaraganda ancha past darajada turadi. To‘plamda O‘zbekiston madaniyatiga oid ayrim masalalar yoritilgan, xolos. Chunki chiqayotgan adabiyotlarning soni shu qadar ko‘p ediki, ularni bitta to‘plamga joylashtirishning hech qanday iloji bo‘lmagan. „Turkiston to‘plami“ning noyob o‘lkashunoslik materiallari hozirgi paytdagi turli ilmiy-tadqiqot ishlarida, o‘lkashunoslik va mavzuli ko‘rsatkichlar tuzishda juda katta ahamiyat kasb etadi. 1908- yildayoq Sharqshunoslik jamiyati O‘rta Osiyo bo‘limining a’zolari V. F. Geyns, B. P. Kareyev va S. D. Maslovskiy „Turkiston to‘plami“dan foydalanib, „Áèáëèîãðàôèÿ Àôãàíèñòàíà“ („Afg‘oniston bibliografiyasi“) ko‘rsatkichini tuzadi. Unga „Turkiston to‘plami“ning 416 jildidan joy olgan Afg‘oniston haqidagi 350 maqola va kitoblar kirgan. 1946- yili „Turkiston to‘plami“ning materiallari asosida Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasi xodimlari N. M. Bendektova va Y. K. Betgerlar „Êèðãèçèÿ íà ñòðàíèöàõ „Òóðêåñòàíñêîãî ñáîðíèêà“ („Qirg‘iziston „Turkiston to‘plami“ sahifalarida“). 1958- yilda Qozog‘iston FA Òarix instituti ilmiy xodimi A. Xo‘jayev „Ýòíîãðàôèÿ Êàçàõñòàíà“ („Qozog‘iston etnografiyasi“) nomli annotatsiyalangan ko‘rsatkich tuzdi. Qozog‘istonning ikkita —Sirdaryo va Yettisuv viloyatlariga oid kitob va maqolalarni o‘z ichiga olgan „Turkiston to‘plami“ respublikaning 1917- yilgacha bo‘lgan hayoti bilan qiziquvchi tarixchi, etnograf, folklorshunos tadqiqotchilar hamda bibliograflar uchun nodir, qiziqarli materiallar beradi, ammo dashtli o‘lkaga (Uralsk, Òo‘rg‘ay, Okmulinsk, Semiðalatinsk) bevosita aloqador materiallar berilmagan, lekin „To‘plam“ning tuzuvchilari unga qozoqlar haqida yozilgan kitob Ilmiybaza.uz va maqolalarni kiritganlar, millatning qaysi hududda yashaganligi ko‘rsatilmagan.„Turkiston to‘plami“dagi materiallardan barcha tadqiqotchilar ham o‘z ishida foydalanish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun uning mazmunini targ‘ib qilish maqsadida Qozog‘iston FA kutubxonasi Qozog‘istonga oid materiallarni to‘plamdan tanlab olib, annotatsiyalash bo‘yicha juda katta ish olib bordi. „Êàçàõñòàí íà ñòðàíèöàõ „Òóðêåñòàíñêîãî ñáîðíèêà“ („Qozog‘iston „Turkiston to‘plami“ sahifalarida“) deb nomlangan annotatsiyalangan kartoteka tuzildi va unga 2000 dan ortiq kitob, gazeta, jurnal maqolalari, turli xil xabarlar, geografik xaritalar, rasm hamda portretlar kiritildi. Yig‘ilgan materiallarning asosiy qismini Qozog‘istonning sho‘rolar hokimiyatigacha bo‘lgan tarixi, etnografiyasi, arxeologiyasi, huquqi, statistikasiga oid adabiyotlar, Qozog‘istonning turli tarixiy davrlardagi ma’muriy tuzilishi, Yettisuv shahrining tarixi kabi ma’lumotlar tashkil etadi. Ko‘chmanchi qozoq urug‘larining ko‘chish joylari, ularning tarqalish chegaralari, o‘zaro munosabatlariga oid ishlar tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. „To‘plam“ ga qozoq olimi Cho‘qon Valixonov asarlari tarjimalari, qozoq ma’rifatchisi Abay Qo‘nonboyev, Oltinsarinlarning asarlari va ular haqida yozilgan asarlar kiritilgan.„To‘plami“ga dasht va Òurkiston o‘lkalaridagi xorijlik sayyohlarning ishlari ham kiritilgan. 1959-yil Navoiy nomidagi davlat kutubxonasi ma’lumot-bibliografiya bo‘limining xodimi E.A. Vaytexovskiy „Òàøêåíò, åãî ïðîøëîå è íàñòîÿùeå“ nomli adabiyotlar ko‘rsatkichini tuzdi. Undan, eski Òoshkentning sanoati, savdo-sotiq ishlari, obodonlashtirish masalalariga oid qiziqarli maqolalar „Turkiston to‘plami“dan joy olgan edi. „To‘plam“ O‘rta Osiyoga oid qimmatli materiallar manbayi sifatida hali uzoq vaqt o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi.XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo bibliografiyasining rivojlanish tarixi rus o‘lkashunos bibliografi N. V. Dmitrovskiy nomi bilan ham bog‘liq. U nafaqat O‘rta Osiyoning bibliografi, balki Òurkistonda kutubxonachilik- bibliografiya ishining tashkilotchisidir. N. V. Dmitrovskiy 1841-yil 6-dekabrda Nijniy Novgorod shahrida tug‘iladi. Shu yerda o‘qiydi va mehnat faoliyatini boshlaydi. 1867-yil u Òoshkentga keladi va Òurkiston generalgubernatorining devonxonasida ish boshqaruvchi, Òoshkent xalq kutubxonasining kutubxonachisi Ilmiybaza.uz bo‘lib ishlaydi. 1910-yilda vafot etadi. Uning kutubxonachilik va bibliografik faoliyatining boshlanishi 1870-yili Òoshkent xalq kutubxonasining, keyinchalik Òurkiston xalq kutubxonasining ochilishi bilan bog‘liq. Kutubxonani tashkil qilishda faol ishtirok etgan va kutubxona direktori etib tayinlangan. N. V. Dmitrovskiy kutubxonaning rus kitoblar fondi katalogini tuzdi, hozir u O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida saqlanmoqda. Katalogni tuzishda u o‘lkashunoslik manbalariga katta ahamiyat beradi. O‘rta Osiyoga oid kitoblar maxsus bo‘limlarda joylashtirilgan, ko‘p jildliklarning mazmuni to‘liq ochib berilgan. Òoshkentda tuzilayotgan barcha o‘lkashunoslik to‘plamlarining mazmuni to‘la yoritilgan. Masalan: „San’at“ bo‘limida kam nusxada nashr qilingan, muhim va nodir hisoblangan „Òóðêåñòàíñêèé àëüáîì“ning hamma varaqlari sanalib tavsif qilingan.N. V. Dmitrovskiy tuzgan katalog fondning o‘lkashunoslik xarakteridagi qismi mazmunini to‘la ochib bergan. U o‘zining O‘rta Osiyo haqidagi 1871 —1872- yil uchun kitob va maqolalarning kundalik bibliografiyasini tuzib, „Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“ (1871- yil ¹¹33,36,39,43,44,1872- yil ¹¹ 7,16) gazetasida nashr qildiradi. 1874-yilda esa muhim ko‘rsatkich— „Áèáëèîãðàôè÷åñêèé óêàçàòåëü“ ñî÷èíåíèé î Ñðåäíåé Àçèè, íàïå÷àòàííûõ â Ðîññèè íà ðóññêîì ÿçûêå ñ 1692 ïî 1870 ã.ã“ni nashr qiladi. O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni yig‘ish uchun u Moskva va Peterburgda chiqadigan jurnallarni, rus fanlar akademiyasi, universitetlar va ilmiy jamiyatlarning nashrlarini, ko‘plab gazetalarni ko‘rib chiqdi. Ko‘rsatkichdagi 788 nomdagi manbalar 11 ta bo‘limga joylashtirilib, O‘rta Osiyo va uning ayrim hududlari tarixi, geografiyasi, arxeologiyasi qishloq xo‘jaligi, sanoati, aholisiga oid adabiyotlardan iborat. So‘zboshida yaqin kunlarda ko‘rsatkichning davomi ham chiqishi haqida yozilgan, lekin u chiqmagan. N. V. Dmitrovskiyda doimo V. I. Mejovning „Turkiston to‘plami“ni to‘ldirish istagi bo‘lgan. Shuning uchun ham „V. I. Mejovning „Turkiston to‘plami“ga kirmay qolgan O‘rta Osiyo haqidagi maqolalarning 1867 —1887yillar, shuningdek, 1887 —1907-yillar“ ko‘rsatkichida, asosan, „Âîåííûé ñáîðíèê“, „Ðóññêèé èíâàëèä“, „Ðàçâåä÷èê“, „Äðåâíÿÿ è Íîâàÿ Ðîññèÿ“ kabi 13 ta jurnaldan 1670 ta maqola olingan. Materiallar jurnallarning alifbosi bo‘yicha, bo‘lim ichida esa yillar bo‘yicha berilgan. Ko‘rsatkich qo‘lyozma Ilmiybaza.uz kitoblar fondida saqlanmoqda.XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni hisobga oluvchi bibliografik ko‘rsatkichlar nashr qilindi. 1902 —1903-yillarda Peterburg botanika bog‘ining bosh botanigi V. I. Linskoy Òurkiston o‘simliklar dunyosi va botanikka oid ilmiy ishlarni ichiga olgan „Ëèòåðàòóðà ôëîðû Ñðåäíåé Àçèè“ nomli 2 qismli ko‘rsatkichni tuzib nashr qildirdi. Uning 1-qismiga Òurkistonning va qo‘shni mamlakatlarning o‘simliklar dunyosiga oid Peterburg va Moskvaning yirik kutubxonalarida saqlanayotgan 1876 — 1902- yillarda nashr qilingan kitob va maqolalar va to‘liq ma’lumot beruvchi annotatsiya berilgan. Nodir nashrlarga annotatsiya, referat keng berilganki, unda manbaga murojaat qilmay turib ham uning mazmuni bilan qisqa tanishsa bo‘ladi. Ko‘rsatkichning 2- qismi O‘rta Osiyo botanika tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan, adabiyotlarning tavsifi, annotatsiyalash, uni joylashtirish uslubi 1-qismiga monand. Materiallarni hisobga olishning kengligi, bibliografik tavsifning to‘liq va bir xilligi, annotatsiyaning kengligiga ko‘ra V. I. Linskoyning bu qo‘llanmasini inqilobdan oldin tuzilgan eng yaxshi ko‘rsatkichlar qatoriga qo‘ysa bo‘ladi. Lekin materialning alifbo tartibida joylashtirilishi, ayniqsa, yordamchi ko‘rsatkich yo‘qligi undan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi.O‘rta Osiyo haqidagi rus va chet tillardagi adabiyotlarni S. P. Semyonov-Òyanshanskiyning, „Rossiya“ ko‘p jildli seriyasining XVIII va XIX jildlarida nashr qilingan „Óêàçàòåëü ãëàâíåéøèõ èñòîðè÷íèêîâ è ïîñîáèé“ ko‘rsatkichdan topish mumkin. Ko‘rsatkich XVII asrning o‘rtalaridan to 1913yilgacha bo‘lgan O‘rta Osiyo tarixi, arxeologiyasi, geografiyasi, madaniyati va boshqa sohalarga oid adabiyotni o‘z ichiga olib, o‘n bitta bo‘limda joylashtirilgan. O‘rta Osiyo haqidagi muhim ko‘rsatkichlardan biri o‘lkashunos-bibliograf V. R. Gorodetskiy va M. P. Gorodetskayalarning „Áèáëèîãðàôèÿ Òóðêåñòàíà“ ko‘rsatkichdir. Unda rus va chet tillarda nashr qilingan kitob va maqolalar 10 ta asosiy bo‘limda fan sohalari bo‘yicha joylashtirilgan (tarix, geografiya, mineralogiya, botanika, zoologiya, astronomiya, qishloq xo‘jaligi va boshqalar). 10- bo‘lim yig‘ma bo‘lib, boshqa bo‘limlarga kirmay qolgan adabiyotlar va ba’zi vaqtli matbuot muharririyatining manzillari berilgan. Uning kamchiligi turli yillardagi adabiyotlarni bir tekisda bermaganligi, bir muallifning bir necha asarini tasvirlashda Ilmiybaza.uz muallif familiyasini birinchi asarda ko‘rsatib, qolganlarida bermaganligi, annotatsiya va yordamchi ko‘rsatkichning yo‘qligidadir. Shunga qaramasdan, ko‘rsatkichdan O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar yig‘ishda foydalanish mumkin. XX asr boshlaridan to hozirgi kungacha ilmiy qimmatini yo‘qotmagan qator bibliografik ko‘rsatkichlar Rus geografiya jamiyati Òurkiston bo‘limining „Èçâåñòèÿ“ to‘plamida nashr qilingan. Masalan, 1914 — 1917- yillarda to‘plamning X—XII jildlarida bosilgan A. V. Ponkovning va Y. K. Betger tuzgan 2 qismli „Turkistonshunoslikka oid kitob va maqolalarning bibliografiyasi“ hamda sayohatchi I. Minayevning „Amudaryoning yuqori qismidagi davlatlar haqida 1878- yilgacha ma’lumot“ nomli kitobida berilgan „Bibliografik ko‘rsatkichlar“ chop etildi. Ularda O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar berilgan. Yuqoridagi ko‘rsatkichlardan kelgusida respublikamiz va O‘rta Osiyoning inqilobgacha bo‘lgan davri uchun umumiy retrospektiv bibliografik qo‘llanmalar tuzishda manba sifatida foydalanishimiz mumkin.XIX asr oxiri — XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari tillaridagi adabiyotlarni ham bibliografiyalash masalasiga e’tibor berildi. Birinchi marta Òurkistonlik mualliflar asarlari XIX asr o‘rtalarida Peterburg va Qozon shaharlarida Sharq xalqlari tillarida nashr qilingan bibliografik qo‘llanmalarda, keyinchalik esa sharqshunoslik yo‘nalishidagi markaziy va mahalliy vaqtli matbuotda hisobga olina boshlandi. Osiyo muzeyi va Imperator xalq kutubxonasida birinchi marta Rossiyada musulmon matbuotining 2 ta bibliografik ko‘rsatkichi tuzildi. 1852-yilda nashr qilingan birinchi bibliografik obzorda sharq (shu jumladan, Òurkiston) qo‘lyozma asarlari berilgan.