ALOHIDA FAOLIYAT TURLARI. MOTIVATSIYALARNING O‘RGANILGANLIGI.

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

47

Faytl hajmi

59,4 KB


P A G E ALOHIDA FAOLIYAT TURLARI. MOTIVATSIYALARNING O‘RGANILGANLIGI. REJA: KIRISH I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA. 1.1. Faoliyatning va uning tuzilishi 1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish. 1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI. 2.1. Faoliyating psixologik tavsifi 2.2. Faoliyatning psixologik nazariyalari. 2.3. Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR P A G E ALOHIDA FAOLIYAT TURLARI. MOTIVATSIYALARNING O‘RGANILGANLIGI. REJA: KIRISH I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA. 1.1. Faoliyatning va uning tuzilishi 1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish. 1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI. 2.1. Faoliyating psixologik tavsifi 2.2. Faoliyatning psixologik nazariyalari. 2.3. Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
P A G E KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Insonning dunyoga kelishi nafaqat tug'ilishdan iborat tabiiybiologik hodisa, balki tug'ilgandan so‘ng o‘z davrining taraqiyoti darajasiga ko‘tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribaga ega bo‘lishi, jamiyatda o‘z o‘rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, bu jarayonda keksa avlod o‘zining yashash, kurash va mehnat tajribasi, bilim va ko‘nikmalarini yosh avlodga beradi. Bu esa tarbiya deb ataluvchi shaxsning shakllanishi, rivojlanishida muhim rol o‘ynaydigan ijtimoiy hodisa orqali amalga oshiriladi. Qolaversa, barkamol, yetuk shaxslarni yetishtirish ham ko‘payib, o‘zgarib boradi. Ma'lumki, har qanday jamiyat o‘z a'zolari bilan insonparvarlik munosabatida bo‘lishga intiladi va uning maqsadi-insonning o‘z-o‘zini namoyon qilishi, o‘z-o‘zini tasdiqlashi, jamiyat tomonidan shaxs sifatida tan olinishi zaruriyatini amalga oshirish uchun yo‘l ochib berishdir. Bugungi kunda butun dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy, ijtimoiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ta'lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotida juda ko‘p o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Yangi ijtimoiy sharoitda mavjud pedagogik amaliyotni metodologik va amaliy muammolarni nazariy nuqtai nazardan chuqur anglamasdan amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki bu muammolarni hal qilmasdan ta'lim va tarbiyaning ta'siri bo‘lmaydi. Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, o‘z-o‘zini anglab, har bir harakatini muvofiqlashtiruvchi shaxsga xos bo‘lgan eng muhim va umumiy xususiyat - bu uning faolligidir. Faollik (lotincha ―actus‖ - harakat, ―activus‖ - faol so‘zlaridan kelib chiqqan tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha xatti - harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyadir. Bu - o‘sha oddiy qo‘limizga qalam olib, biror chiziqcha tortish bilan bog‘liq elementar harakatimizdan tortib, toki ijodiy uyg‘onish paytlarimizda amalga oshiradigan mavhum fikrlashimizgacha bo‘lgan murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning uchun ham psixologiyada shaxs, uning ongi P A G E KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Insonning dunyoga kelishi nafaqat tug'ilishdan iborat tabiiybiologik hodisa, balki tug'ilgandan so‘ng o‘z davrining taraqiyoti darajasiga ko‘tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribaga ega bo‘lishi, jamiyatda o‘z o‘rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, bu jarayonda keksa avlod o‘zining yashash, kurash va mehnat tajribasi, bilim va ko‘nikmalarini yosh avlodga beradi. Bu esa tarbiya deb ataluvchi shaxsning shakllanishi, rivojlanishida muhim rol o‘ynaydigan ijtimoiy hodisa orqali amalga oshiriladi. Qolaversa, barkamol, yetuk shaxslarni yetishtirish ham ko‘payib, o‘zgarib boradi. Ma'lumki, har qanday jamiyat o‘z a'zolari bilan insonparvarlik munosabatida bo‘lishga intiladi va uning maqsadi-insonning o‘z-o‘zini namoyon qilishi, o‘z-o‘zini tasdiqlashi, jamiyat tomonidan shaxs sifatida tan olinishi zaruriyatini amalga oshirish uchun yo‘l ochib berishdir. Bugungi kunda butun dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy, ijtimoiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ta'lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotida juda ko‘p o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Yangi ijtimoiy sharoitda mavjud pedagogik amaliyotni metodologik va amaliy muammolarni nazariy nuqtai nazardan chuqur anglamasdan amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki bu muammolarni hal qilmasdan ta'lim va tarbiyaning ta'siri bo‘lmaydi. Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, o‘z-o‘zini anglab, har bir harakatini muvofiqlashtiruvchi shaxsga xos bo‘lgan eng muhim va umumiy xususiyat - bu uning faolligidir. Faollik (lotincha ―actus‖ - harakat, ―activus‖ - faol so‘zlaridan kelib chiqqan tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha xatti - harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyadir. Bu - o‘sha oddiy qo‘limizga qalam olib, biror chiziqcha tortish bilan bog‘liq elementar harakatimizdan tortib, toki ijodiy uyg‘onish paytlarimizda amalga oshiradigan mavhum fikrlashimizgacha bo‘lgan murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning uchun ham psixologiyada shaxs, uning ongi
P A G E va o‘z-o‘zini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat turlarida ishtiroki va uni uddalashi aloqador sifatlari orqali bayon etiladi. Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki-psixologik, ham tashqi - muvofiqlik nuqtai nazaridan ong tomonidan boshqarilib boradi. Ijtimoiy amaliyotning turli sohalarida ongli ravishda ishtirok etishga intilayotgan o‘z hayotini yaratuvchisi sifatida harakat qila oladigan, shaxsning ijtimoiy yo‘nalishini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, ijtimoiy harakatlarga tayyorgarlik ko‘rish, yosh avlodlarni atrofdagi haqiqatni ijodiy o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatga jalb qilish maqsadida maktab va boshqa ijtimoiy institutlarning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatini tashkil etishda faollashishi zarurligini tushunishga olib keladigan inson tarbiyasi ustuvor vazifadir. Psixologik va pedagogik hodisa sifatida o‘smirlarning ijtimoiy faolligini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish, ularning psixofizyologik xususiyatlari, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlar qilish istagi va istagi tufayli ushbu yosh toifasidagi vakillarning mavjudligi bilan bog'liq. Qadriyatlar tizimining harakatchanligi, ijtimoiy makonni kengaytirishga bo‘lgan ehtiyojni ilgari surish, tengdoshlar orasida o‘zini himoya qilish va boshqalarning roziligini olish, o‘zlarini shaxsiyat va o‘smirlarga xos bo‘lgan boshqa xususiyatlar sifatida bilish, bu yoshdagi bolalarni maktab, oila, jamoatchilikning eng zaif va diqqatga sazovor joylariga aylantiradi. Konstruktiv ijtimoiy faoliyatni shakllantirish zamonaviy jamiyat talablariga javob beradigan uyushgan muhitni yaratishni o‘z ichiga oladi. Ta'lim muassasalarining devorlarida bunday muhitning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun boshqa ijtimoiy institutlarni (oilalar, jamoat tashkilotlari) tarbiyalash jarayoniga kiritish kerak, bu esa jamiyat hayotining etarli darajada aks ettirilishini ta'minlaydi. Ta'lim muassasalari bolaning eng yaqin atrof - muhitiga-uning oilasiga ta'lim ta'sirining xususiyatlarini hisobga olmaydi. Mavzuning maqsadi. Shu munosabat bilan maktab va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimini o‘smirlarning ijtimoiy faolligini shakllantirish omili sifatida ishlab chiqish muammosi o‘ta dolzarbdir. P A G E va o‘z-o‘zini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat turlarida ishtiroki va uni uddalashi aloqador sifatlari orqali bayon etiladi. Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki-psixologik, ham tashqi - muvofiqlik nuqtai nazaridan ong tomonidan boshqarilib boradi. Ijtimoiy amaliyotning turli sohalarida ongli ravishda ishtirok etishga intilayotgan o‘z hayotini yaratuvchisi sifatida harakat qila oladigan, shaxsning ijtimoiy yo‘nalishini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, ijtimoiy harakatlarga tayyorgarlik ko‘rish, yosh avlodlarni atrofdagi haqiqatni ijodiy o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatga jalb qilish maqsadida maktab va boshqa ijtimoiy institutlarning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatini tashkil etishda faollashishi zarurligini tushunishga olib keladigan inson tarbiyasi ustuvor vazifadir. Psixologik va pedagogik hodisa sifatida o‘smirlarning ijtimoiy faolligini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish, ularning psixofizyologik xususiyatlari, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlar qilish istagi va istagi tufayli ushbu yosh toifasidagi vakillarning mavjudligi bilan bog'liq. Qadriyatlar tizimining harakatchanligi, ijtimoiy makonni kengaytirishga bo‘lgan ehtiyojni ilgari surish, tengdoshlar orasida o‘zini himoya qilish va boshqalarning roziligini olish, o‘zlarini shaxsiyat va o‘smirlarga xos bo‘lgan boshqa xususiyatlar sifatida bilish, bu yoshdagi bolalarni maktab, oila, jamoatchilikning eng zaif va diqqatga sazovor joylariga aylantiradi. Konstruktiv ijtimoiy faoliyatni shakllantirish zamonaviy jamiyat talablariga javob beradigan uyushgan muhitni yaratishni o‘z ichiga oladi. Ta'lim muassasalarining devorlarida bunday muhitning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun boshqa ijtimoiy institutlarni (oilalar, jamoat tashkilotlari) tarbiyalash jarayoniga kiritish kerak, bu esa jamiyat hayotining etarli darajada aks ettirilishini ta'minlaydi. Ta'lim muassasalari bolaning eng yaqin atrof - muhitiga-uning oilasiga ta'lim ta'sirining xususiyatlarini hisobga olmaydi. Mavzuning maqsadi. Shu munosabat bilan maktab va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimini o‘smirlarning ijtimoiy faolligini shakllantirish omili sifatida ishlab chiqish muammosi o‘ta dolzarbdir.
P A G E Ijtimoiy faollik kishilarning ijtimoiy voqelikning biror bir sohasidagi fikrlari, his-tuyg‘ulari va hatti-harakatlarini jamlashga jamiyat hayotiga baho berishga va shu asosda ijtimoiy voqelikning tegishli tomonlarini o‘zgartirishga ta‘sir ko‘rsatadi. Inson mavjud ekan u o`zining hayotiy tajribasiga asoslanib, u yoki bu holda idrok etish, olamni anglash, narsa va hodisalarni ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o`ziga - o`zi hisob beradi. Inson olamni qabul qilibgina qolmay, unda harakat qiladi, o`z faolligini namoyon etadi, qaror qabul qiladi, maqsadga intiladi, qiyinchiliklarga duch kelganida qat’iyatlilik va irodaviy sifatlarni namoyon qiladi. Inson biror bir jihati bilan boshqalardan farq qiladi: kimdir texnikaga qiziqadi, boshqa birov musiqaga, yana kimdir sportga, kimdadir qobiliyatlar, boshqada she’r yozish, uchinchisida texnik qobiliyatlar mavjud, kimdir harakatchan, boshqa birov bosiq, befarq, uchnchisi – dilkash, chaqqon, birov mehnatsevar va kamsuqum va xokozo. Tashviqot ishining obyekti. Alohida faoliyat turlari ushbu ishning o‘rganiladigan obyekti hisoblanadi. Tashviqot ishining predmeti. Ushbu ishning predmeti sifatida faoliyatning va uning tuzilishi, harakatni boshqarish va nazorat qilish, faoliyatning asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi o‘rganiladi. Tashviqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat:  Faoliyatning va uning tuzilishi  Harakatni boshqarish va nazorat qilish  Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi  Faoliyating psixologik tavsifi  Faoliyatning psixologik nazariyalari  Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi o‘rganiladi. Tashviqot ishining tuzilishi. Ushbu tashviqot ishi kirish, ikkita bob, oltita paragraff, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat bo‘lib, jami 47 betni tashkil qiladi. P A G E Ijtimoiy faollik kishilarning ijtimoiy voqelikning biror bir sohasidagi fikrlari, his-tuyg‘ulari va hatti-harakatlarini jamlashga jamiyat hayotiga baho berishga va shu asosda ijtimoiy voqelikning tegishli tomonlarini o‘zgartirishga ta‘sir ko‘rsatadi. Inson mavjud ekan u o`zining hayotiy tajribasiga asoslanib, u yoki bu holda idrok etish, olamni anglash, narsa va hodisalarni ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o`ziga - o`zi hisob beradi. Inson olamni qabul qilibgina qolmay, unda harakat qiladi, o`z faolligini namoyon etadi, qaror qabul qiladi, maqsadga intiladi, qiyinchiliklarga duch kelganida qat’iyatlilik va irodaviy sifatlarni namoyon qiladi. Inson biror bir jihati bilan boshqalardan farq qiladi: kimdir texnikaga qiziqadi, boshqa birov musiqaga, yana kimdir sportga, kimdadir qobiliyatlar, boshqada she’r yozish, uchinchisida texnik qobiliyatlar mavjud, kimdir harakatchan, boshqa birov bosiq, befarq, uchnchisi – dilkash, chaqqon, birov mehnatsevar va kamsuqum va xokozo. Tashviqot ishining obyekti. Alohida faoliyat turlari ushbu ishning o‘rganiladigan obyekti hisoblanadi. Tashviqot ishining predmeti. Ushbu ishning predmeti sifatida faoliyatning va uning tuzilishi, harakatni boshqarish va nazorat qilish, faoliyatning asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi o‘rganiladi. Tashviqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat:  Faoliyatning va uning tuzilishi  Harakatni boshqarish va nazorat qilish  Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi  Faoliyating psixologik tavsifi  Faoliyatning psixologik nazariyalari  Motiv va motivatsiya, Inson faoliyatining motivatsiyasi o‘rganiladi. Tashviqot ishining tuzilishi. Ushbu tashviqot ishi kirish, ikkita bob, oltita paragraff, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat bo‘lib, jami 47 betni tashkil qiladi.
P A G E I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA. 1.1. Faoliyatning maqsadi va uning tuzilishi Faoliyat va uning maqsadlari haqida tushuncha. Agar hayvonlarning xatti- harakati butunlay atrof-muhit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib bori- ladi. Xatti-harakatning bu turi shu qadar o‘ziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin — faoliyat termini qo‘llaniladi. Faollikning bu, alohida maxsus insoniy turi- ning farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat? Bu farq qiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyat- ning mazmuni tamomila uni keltirib chiqargan ehtiyoj bilan belgilanmaydi. Basharti motiv sifatidagi ehtiyoj faoliyatga turt- ki berib, uni rag‘batlantirar ekan, u holda faoliyatning shakl- lari va mazmuni ijtimoiy shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini ishlashga undagan motiv (sabab) ovqatga nisbatan ehtiyoj tug‘ilishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyat mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan undan jamiyat talab qilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash uchun belgilanadi. Kishining nima uchun muayyan tarzda harakat qilayotgani uning nimani ko‘zlab ish qilayot- ganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xohish-istak- lar, sabab bilan ushbu faoliyatni yo‘naltiruvchi bevosita maqsad bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Binobarin, faoliyatning birinchi farqli belgisi shundan ibo- ratki, u faollik manbayi bo‘lgan ehtiyoj sifatida yuzaga chiqqan holda faollikning yo‘naltiruvchisi bodgan anglashilgan maqsad bilan boshqariladi. Faoliyat muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun psixika narsalar- ning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan (organizmning ehtiyojlari bilan emas) oldiga qo‘yilgan maqsad- ga erishish usullarini ham belgilab berishi lozim. Va nihoyat, faoliyat kishining xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakat- larni ro‘yobga chiqarish, xususan olganda esa yuzaga kelgan ehtiyojlarni, o‘zicha zudlik bilan qondira olmaydigan, ya’ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni P A G E I – BOB. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA. 1.1. Faoliyatning maqsadi va uning tuzilishi Faoliyat va uning maqsadlari haqida tushuncha. Agar hayvonlarning xatti- harakati butunlay atrof-muhit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib bori- ladi. Xatti-harakatning bu turi shu qadar o‘ziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin — faoliyat termini qo‘llaniladi. Faollikning bu, alohida maxsus insoniy turi- ning farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat? Bu farq qiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyat- ning mazmuni tamomila uni keltirib chiqargan ehtiyoj bilan belgilanmaydi. Basharti motiv sifatidagi ehtiyoj faoliyatga turt- ki berib, uni rag‘batlantirar ekan, u holda faoliyatning shakl- lari va mazmuni ijtimoiy shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini ishlashga undagan motiv (sabab) ovqatga nisbatan ehtiyoj tug‘ilishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyat mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan undan jamiyat talab qilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash uchun belgilanadi. Kishining nima uchun muayyan tarzda harakat qilayotgani uning nimani ko‘zlab ish qilayot- ganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xohish-istak- lar, sabab bilan ushbu faoliyatni yo‘naltiruvchi bevosita maqsad bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Binobarin, faoliyatning birinchi farqli belgisi shundan ibo- ratki, u faollik manbayi bo‘lgan ehtiyoj sifatida yuzaga chiqqan holda faollikning yo‘naltiruvchisi bodgan anglashilgan maqsad bilan boshqariladi. Faoliyat muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun psixika narsalar- ning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan (organizmning ehtiyojlari bilan emas) oldiga qo‘yilgan maqsad- ga erishish usullarini ham belgilab berishi lozim. Va nihoyat, faoliyat kishining xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakat- larni ro‘yobga chiqarish, xususan olganda esa yuzaga kelgan ehtiyojlarni, o‘zicha zudlik bilan qondira olmaydigan, ya’ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni
P A G E rag'batlantirish va qo‘llab-quvvatlash imkonini beradigan darajada boshqarishga qodir bodishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, faoliyat bi 1 ish va iroda bilan chambarchas bogdiq bodadi, ularga tayanadi, bi- lish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas. Demak, faoliyat - kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faol- ligidir. Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bodishi uchun kishi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari — uning motivlari, bajarilish usullari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bodishi ham, anglanilmagan bodishi ham mumkin. Ular shuningdek, chala-yarim tarzda anglanilgan va hatto noto‘g‘ri anglanilgan bod ish i ham mumkin. Masalan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bola uni o‘ynashga majbur qila- digan ehtiyojni kamdan kam tarzda anglab yetgani kabi kichik yoshdagi maktab o‘quvchisi o‘z o‘qish faoliyatining motivlarini anglamagan holda ish ko‘radi. Intizomsiz o‘smir o‘z xatti-harakatlarining haqiqiy motivlarini chala-yarim va ko‘pincha noto‘g‘ri anglaydi. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyat — voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida real bogianish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatda u o‘z ichki xususiyatlarini ishga solib va namoyon qilib, narsalarga nisbatan subyekt sifatida, odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi. O‘z navbatida ularning javobiy ta’sirotini his qilgan holda, u shu yo‘l bilan odamlarning, narsalarning, tabiat va jamiyatning haqiqiy, obyektiv, muhim xususiyatlarini bilib oladi. Lining qarshisida narsalar obyektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida gavdalandi. Harakat va sa’y-harakatlar. Toshning og‘irligini bilish uchun uni ko‘tarib ko‘rmoq, parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa unda samolyotdan sakrab ko‘rmoq kerak. Kishi toshni ko‘tarayotib va parashyutdan tushayotib, faoliyat orqali ularning real xususiyatlarini bilib oladi. P A G E rag'batlantirish va qo‘llab-quvvatlash imkonini beradigan darajada boshqarishga qodir bodishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, faoliyat bi 1 ish va iroda bilan chambarchas bogdiq bodadi, ularga tayanadi, bi- lish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas. Demak, faoliyat - kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faol- ligidir. Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bodishi uchun kishi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari — uning motivlari, bajarilish usullari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bodishi ham, anglanilmagan bodishi ham mumkin. Ular shuningdek, chala-yarim tarzda anglanilgan va hatto noto‘g‘ri anglanilgan bod ish i ham mumkin. Masalan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bola uni o‘ynashga majbur qila- digan ehtiyojni kamdan kam tarzda anglab yetgani kabi kichik yoshdagi maktab o‘quvchisi o‘z o‘qish faoliyatining motivlarini anglamagan holda ish ko‘radi. Intizomsiz o‘smir o‘z xatti-harakatlarining haqiqiy motivlarini chala-yarim va ko‘pincha noto‘g‘ri anglaydi. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyat — voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida real bogianish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatda u o‘z ichki xususiyatlarini ishga solib va namoyon qilib, narsalarga nisbatan subyekt sifatida, odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi. O‘z navbatida ularning javobiy ta’sirotini his qilgan holda, u shu yo‘l bilan odamlarning, narsalarning, tabiat va jamiyatning haqiqiy, obyektiv, muhim xususiyatlarini bilib oladi. Lining qarshisida narsalar obyektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida gavdalandi. Harakat va sa’y-harakatlar. Toshning og‘irligini bilish uchun uni ko‘tarib ko‘rmoq, parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa unda samolyotdan sakrab ko‘rmoq kerak. Kishi toshni ko‘tarayotib va parashyutdan tushayotib, faoliyat orqali ularning real xususiyatlarini bilib oladi.
P A G E U ana shu real harakatlarni timsoliy harakatlar bilan almashtirishi, ya’ni «tosh og‘ir» deb aytishi yoki parashyutdan tushish tezligi va traektoriyasini tegishli formula bo‘yicha hisoblab chiqishi mumkin. Lekin hamisha ham ish, amaliy faoliyat birinchi galda turadi. Ushbu faoliyatda faqat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining ham o‘z xususiyatlari (u nima uchun toshni ko‘tardi, parashyutdan foydalandi va hokazo) ham namoyon bo‘ladi. Amaliyot kishining nimani bilishi va nimani bilmasligini, uning olamda nimani ko‘rayotgan va nimani ko‘rmayotganini, nimani tanlab olayotgani va nimani rad etayotganini belgilaydi hamda ko‘rsatadi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, u kishi psixikasining mazmunini hamda ma’ruza uning mexanizmlarini belgilab bcradi va shu bilan barobar ularni namoyon qiladi. Faoliyatga yo‘llagan maqsad, odatda, yo ko‘proq, yo ozroq darajada uzoqlashgan boladi. Uning uchun ham unga erishish kishi ana shu maqsad yo‘lida harakat qila borgan sari uning oldida paydo bo‘ladigan qator juz’iy vazifalarning kishi tomonidan izchillik bilan hal etila borishidan tarkib topadi. Misol uchun, ishchining mehnat faoliyati, jumladan, umuman muayyan bir mahsulotni talab qilingan sifat darajasida ishlab chiqarishdan iborat yagona maqsadga va mo‘ljallangan mehnat unumdorligiga erishishga qaratilgan deylik. Bu maqsadni amalga oshirish uchun vaqtning har bir bo‘lagi mobaynida ma’lum bir joriy vazifalarni bajarish, masalan, detaliyyo‘lni, zagotovka (tanavor)ni o‘lchab chiqish, xomashyoni apparatga solish va shu kabilarni muvaffaqiyatli hal etish zarur bo‘ladi. Faoliyatning yolg‘iz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atashadi. Biz yuqorida keltirgan mehnat harakatlari narsalar bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat. Tashqi olamdagi narsalarning holatini yoki xususiyatlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarni shunday deb atashadi. Narsalar bilan bajariladigan har qanday ish (harakat) makon va zamonda bog‘langan muayyan sa y-harakatlardan tarkib topdi. Masalan, «а» harfini yozish harakati ruchka (qalam)ga va bir-biriga nisbatan muayyan tarzda joylashgan bosh, ko‘rsatkich va o‘rta barmoqlar bilan ruchka (qalam)ni bosishdan, so‘ngra ruchka P A G E U ana shu real harakatlarni timsoliy harakatlar bilan almashtirishi, ya’ni «tosh og‘ir» deb aytishi yoki parashyutdan tushish tezligi va traektoriyasini tegishli formula bo‘yicha hisoblab chiqishi mumkin. Lekin hamisha ham ish, amaliy faoliyat birinchi galda turadi. Ushbu faoliyatda faqat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining ham o‘z xususiyatlari (u nima uchun toshni ko‘tardi, parashyutdan foydalandi va hokazo) ham namoyon bo‘ladi. Amaliyot kishining nimani bilishi va nimani bilmasligini, uning olamda nimani ko‘rayotgan va nimani ko‘rmayotganini, nimani tanlab olayotgani va nimani rad etayotganini belgilaydi hamda ko‘rsatadi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, u kishi psixikasining mazmunini hamda ma’ruza uning mexanizmlarini belgilab bcradi va shu bilan barobar ularni namoyon qiladi. Faoliyatga yo‘llagan maqsad, odatda, yo ko‘proq, yo ozroq darajada uzoqlashgan boladi. Uning uchun ham unga erishish kishi ana shu maqsad yo‘lida harakat qila borgan sari uning oldida paydo bo‘ladigan qator juz’iy vazifalarning kishi tomonidan izchillik bilan hal etila borishidan tarkib topadi. Misol uchun, ishchining mehnat faoliyati, jumladan, umuman muayyan bir mahsulotni talab qilingan sifat darajasida ishlab chiqarishdan iborat yagona maqsadga va mo‘ljallangan mehnat unumdorligiga erishishga qaratilgan deylik. Bu maqsadni amalga oshirish uchun vaqtning har bir bo‘lagi mobaynida ma’lum bir joriy vazifalarni bajarish, masalan, detaliyyo‘lni, zagotovka (tanavor)ni o‘lchab chiqish, xomashyoni apparatga solish va shu kabilarni muvaffaqiyatli hal etish zarur bo‘ladi. Faoliyatning yolg‘iz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atashadi. Biz yuqorida keltirgan mehnat harakatlari narsalar bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat. Tashqi olamdagi narsalarning holatini yoki xususiyatlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarni shunday deb atashadi. Narsalar bilan bajariladigan har qanday ish (harakat) makon va zamonda bog‘langan muayyan sa y-harakatlardan tarkib topdi. Masalan, «а» harfini yozish harakati ruchka (qalam)ga va bir-biriga nisbatan muayyan tarzda joylashgan bosh, ko‘rsatkich va o‘rta barmoqlar bilan ruchka (qalam)ni bosishdan, so‘ngra ruchka
P A G E (qalam)ni qog‘oz ustida ushlab turish va ma’lum birjoyda pero qog‘ozga tekkunga qadar pastga tushirishdan, keyin esa peroni yuqoridan o‘ngdan chap tomonga qarab va so‘ngra soat millariga qarshi yo‘nalishda doira shaklida yurgizib, yuqorida yozuv boshlangan nuqtada to‘xtash, egilgan chiziq bo ylab pastga xuruj qildirish, doiraning quyi qismiga yotgan joyda о ngga qarab burish va chapdan o‘ngga qarab yoysimon shaklni chizish bilan tugallashdan tarkib topadi. Kishining narsalar bilan qiladigan sa’y-harakatlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning barchasi ham tashqi rang-barangligiga qaramasdan, qoida tariqasida gavdaning, oyoqlarning va boshning yordamchi sa’y-harakatlari bilan birga qo‘shilgan uchta oddiy qismdan «olish», «ko‘chirish», «qo‘yib yuborish»dan tarkib topadi. Sa’y-harakatlarning har xil turlarida bu qismlar o‘z traektoriyasi, qanchalik davom etishi, kuchi, tezligi, sur’ati (ma’lum bir vaqt mobaynida takrorlanish soni) bilan ular tananing qaysi bir qismi bilan bajarilishiga qarab farqlanadi. Sifat nuqtayi nazaridan sa’y-harakatlar aniqligi, nishonga tegishi, epchilligi va umumlashganligi bilan belgilanadi. P A G E (qalam)ni qog‘oz ustida ushlab turish va ma’lum birjoyda pero qog‘ozga tekkunga qadar pastga tushirishdan, keyin esa peroni yuqoridan o‘ngdan chap tomonga qarab va so‘ngra soat millariga qarshi yo‘nalishda doira shaklida yurgizib, yuqorida yozuv boshlangan nuqtada to‘xtash, egilgan chiziq bo ylab pastga xuruj qildirish, doiraning quyi qismiga yotgan joyda о ngga qarab burish va chapdan o‘ngga qarab yoysimon shaklni chizish bilan tugallashdan tarkib topadi. Kishining narsalar bilan qiladigan sa’y-harakatlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning barchasi ham tashqi rang-barangligiga qaramasdan, qoida tariqasida gavdaning, oyoqlarning va boshning yordamchi sa’y-harakatlari bilan birga qo‘shilgan uchta oddiy qismdan «olish», «ko‘chirish», «qo‘yib yuborish»dan tarkib topadi. Sa’y-harakatlarning har xil turlarida bu qismlar o‘z traektoriyasi, qanchalik davom etishi, kuchi, tezligi, sur’ati (ma’lum bir vaqt mobaynida takrorlanish soni) bilan ular tananing qaysi bir qismi bilan bajarilishiga qarab farqlanadi. Sifat nuqtayi nazaridan sa’y-harakatlar aniqligi, nishonga tegishi, epchilligi va umumlashganligi bilan belgilanadi.
P A G E 1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish. Sa’y-harakatlarning bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari harakatning pirovard maqsadi bilan, taqqoslangan holda to‘g‘rilab (korrektirovka qilib) boriladi. Ana shunday nazorat va korrektirovka buzilgan taqdirda bemorlar hatto eng sodda harakatlarni ham muvaffaqiyatli bajara olmaydigan bo‘lib qoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo‘liga olishda hamisha adashib, qo‘lni boshqa tomonga cho‘zadilar, suv ichish uchun stakanni og‘izlariga to‘g‘ri olib bora olmaydilar, uni keyin o‘rniga qo‘ya olmaydilar. Ular stulga to‘g‘ri o‘tira olmaydilar, nonni kesaman deb qo‘l barmoqlarini kesib yuborishadi, satrlarga rioya qilgan holda chiziqlar o‘tkazishga qodir emaslar va hokazo. Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda hali ko‘p narsa aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mushaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin. Sa’y-harakatlarni sensor nazorat qilishi (sezgi a’zolari yordamida nazorat qilish)ning roli sinab ko‘rilayotgan kishi geometrik shaklning, masalan, olti burchakli yulduzning tasvirini uning oynadagi aksiga qarab turib chizishi lozim bo‘lgan tajribalarda durustgina isbot etiladi. Odatda buni oldiniga sira bexato bajarib bo‘lmaydi, chunki kishi oynada qalamning odam qo‘li harakat qilayotgan tomonga emas, balki qarama-qarshi tomonga qarab yurgizilayotganini ko‘radi. Sinalayotgan kishi faqat mashq qilish tufayligina ko‘rish natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanishni va ularni qo‘lning harakati bilan to‘g'ri muvofiqlashtirishini o‘rganadi. Sinab ko‘rilayotgan odamga tajriba jarayonida narsalarning va qo‘l harakatlarining amaldagi holatini jiddiy ravishda buzib ko‘rsatadigan prizmali ko‘zoynak taqilib o‘tkazilgan tajribalar shu nuqtayi nazardan olganda yanada qiziqarliroqdir. Bunday holatda kishi o‘zining sa’y-harakatlarini to‘g’ri boshqarish (narsalarni ushlash, ularga yaqinlashish, belgilangan joyga qo‘yish va shu kabi jarayonlarni bajarish) qobiliyatini mutlaqo yo‘qotib qo‘yishi ma’lum bo‘ldi. Faqat uzoq vaqt mobaynida mashq qilganidan keyingina u bunday buzilishlarni P A G E 1.2. Harakatni boshqarish va nazorat qilish. Sa’y-harakatlarning bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari harakatning pirovard maqsadi bilan, taqqoslangan holda to‘g‘rilab (korrektirovka qilib) boriladi. Ana shunday nazorat va korrektirovka buzilgan taqdirda bemorlar hatto eng sodda harakatlarni ham muvaffaqiyatli bajara olmaydigan bo‘lib qoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo‘liga olishda hamisha adashib, qo‘lni boshqa tomonga cho‘zadilar, suv ichish uchun stakanni og‘izlariga to‘g‘ri olib bora olmaydilar, uni keyin o‘rniga qo‘ya olmaydilar. Ular stulga to‘g‘ri o‘tira olmaydilar, nonni kesaman deb qo‘l barmoqlarini kesib yuborishadi, satrlarga rioya qilgan holda chiziqlar o‘tkazishga qodir emaslar va hokazo. Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda hali ko‘p narsa aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mushaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin. Sa’y-harakatlarni sensor nazorat qilishi (sezgi a’zolari yordamida nazorat qilish)ning roli sinab ko‘rilayotgan kishi geometrik shaklning, masalan, olti burchakli yulduzning tasvirini uning oynadagi aksiga qarab turib chizishi lozim bo‘lgan tajribalarda durustgina isbot etiladi. Odatda buni oldiniga sira bexato bajarib bo‘lmaydi, chunki kishi oynada qalamning odam qo‘li harakat qilayotgan tomonga emas, balki qarama-qarshi tomonga qarab yurgizilayotganini ko‘radi. Sinalayotgan kishi faqat mashq qilish tufayligina ko‘rish natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanishni va ularni qo‘lning harakati bilan to‘g'ri muvofiqlashtirishini o‘rganadi. Sinab ko‘rilayotgan odamga tajriba jarayonida narsalarning va qo‘l harakatlarining amaldagi holatini jiddiy ravishda buzib ko‘rsatadigan prizmali ko‘zoynak taqilib o‘tkazilgan tajribalar shu nuqtayi nazardan olganda yanada qiziqarliroqdir. Bunday holatda kishi o‘zining sa’y-harakatlarini to‘g’ri boshqarish (narsalarni ushlash, ularga yaqinlashish, belgilangan joyga qo‘yish va shu kabi jarayonlarni bajarish) qobiliyatini mutlaqo yo‘qotib qo‘yishi ma’lum bo‘ldi. Faqat uzoq vaqt mobaynida mashq qilganidan keyingina u bunday buzilishlarni
P A G E to‘g‘rilashga o‘rgandi. Agar ko‘rish signallari yana taxminan o,27 soniyasiga kechika boshlagan bo‘lsa, buzilishlarga ko‘nikishiga hech qanaqa mashq bilan erishib bo‘lmasdi. Ha, aytgancha, faol sa’y-harakat qilish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan hayvonlar ham agar oldingi oyoqlarining harakatlarini ko‘rib turmasalar, uni boshqara olmaydilar. Bundan ma’lumki, sa’y-harakatlarni boshqarish teskari aloqa prinsipiga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va sa’y- harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat moijallari (orientirlari) rolini o‘ynaydigan bclgilari axborot manbayi bolib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi. Shunday qilib, ashyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir tizimga oid sa’y-harakatlarni amalga oshirish bilangina cheklanmaydi. U muqarrar ravishda sa y-harakatlarning joriy natijalari va harakatlar obyektining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni sensor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni o‘z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’y- harakatlar qanday ro‘y berayotgani va lining natijalari haqidagi axborotni yetkazib turadigan hissiy orientirlarini o‘zlashtirish ana shu jarayonning negizi hisoblanadi. Chunonchi, temirchi temirning qizdirilishi darajasini lining rangiga qarab chamalab ko‘rib, bolg‘ani urish kuchini shunga mutanosiblashtiradi. Duradgor randani bosish kuchini va sa’y-harakat tezligini yog‘ochning qarshiligini o‘zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali moslashtiradi. Kranchi yukni qo‘l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-biriga mutanosib va uzluksiz sa’y-harakatlari bilan traektoriyasini ko‘rish orqali nazorat qilgan holda uyg‘unlashtirib, murakkab va eng qulay traektoriya bo‘ylab o‘tkazadi. Haydovchi mashinani to‘xtatarkan, tormoz tepkisini bosish kuchini mashinaning harakati tezligi, yo‘lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan uyg‘unlashtiradi. Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni alohida o‘zicha emas, balki harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Masalan, doira chizig‘i chizish va bo‘lak chiziqlarni o‘lchash uchun foydalanish urinishlarning turli xil tizimini taqozo etadi. Qalam bilan «а» harfini yozishda «о» harfini yozish P A G E to‘g‘rilashga o‘rgandi. Agar ko‘rish signallari yana taxminan o,27 soniyasiga kechika boshlagan bo‘lsa, buzilishlarga ko‘nikishiga hech qanaqa mashq bilan erishib bo‘lmasdi. Ha, aytgancha, faol sa’y-harakat qilish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan hayvonlar ham agar oldingi oyoqlarining harakatlarini ko‘rib turmasalar, uni boshqara olmaydilar. Bundan ma’lumki, sa’y-harakatlarni boshqarish teskari aloqa prinsipiga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va sa’y- harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat moijallari (orientirlari) rolini o‘ynaydigan bclgilari axborot manbayi bolib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi. Shunday qilib, ashyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir tizimga oid sa’y-harakatlarni amalga oshirish bilangina cheklanmaydi. U muqarrar ravishda sa y-harakatlarning joriy natijalari va harakatlar obyektining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni sensor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni o‘z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’y- harakatlar qanday ro‘y berayotgani va lining natijalari haqidagi axborotni yetkazib turadigan hissiy orientirlarini o‘zlashtirish ana shu jarayonning negizi hisoblanadi. Chunonchi, temirchi temirning qizdirilishi darajasini lining rangiga qarab chamalab ko‘rib, bolg‘ani urish kuchini shunga mutanosiblashtiradi. Duradgor randani bosish kuchini va sa’y-harakat tezligini yog‘ochning qarshiligini o‘zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali moslashtiradi. Kranchi yukni qo‘l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-biriga mutanosib va uzluksiz sa’y-harakatlari bilan traektoriyasini ko‘rish orqali nazorat qilgan holda uyg‘unlashtirib, murakkab va eng qulay traektoriya bo‘ylab o‘tkazadi. Haydovchi mashinani to‘xtatarkan, tormoz tepkisini bosish kuchini mashinaning harakati tezligi, yo‘lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan uyg‘unlashtiradi. Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni alohida o‘zicha emas, balki harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Masalan, doira chizig‘i chizish va bo‘lak chiziqlarni o‘lchash uchun foydalanish urinishlarning turli xil tizimini taqozo etadi. Qalam bilan «а» harfini yozishda «о» harfini yozish
P A G E chog‘idagiga qaraganda boshqacha urinish bo‘ladi. Kechikib qolib avtobus orqasidan chopayotgan yo‘lovchining sa’y-harakatlari tizimi rekord qo‘yishni niyat qilgan yengil atletikachini sira ham qanoatlantirmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, harakat tarkibiga kiruvchi sa’y-harakatlar tizimi pirovard natijasida ushbu harakatning maqsadi bilan boshqariladi va yo‘naltiriladi. Qilinayotgan sa’y-harakatlarning natijalari aynan shu maqsad nuqtayi nazaridan baholanadi va to‘g‘rilab turiladi. Aynan shu harakatning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshi izga solishda narsalarning qaysi bir xususiyati va holati mo‘ljal bo‘la olishini belgilab beradi. Nomlarning rang-barangligi ushbu modellar mohiyati nimadan iboratligi, ular miyada qanday tarkib topishi va amal qilishi haqida tavsiya etilayotgan gipotezalarning rang-barangligini aks ettiradi. Bularning hammasini hozircha biz aniq bilmaymiz. Lekin bo‘lg‘usi harakatlar va ulardan kutilayotgan natija miyada oldindan allaqanday tarzda tasavvur qilinishining o‘zi shak-shubhasizdir. Aks holda, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, faoliyatning o‘zi ham bo‘lishi mumkin emas edi. P A G E chog‘idagiga qaraganda boshqacha urinish bo‘ladi. Kechikib qolib avtobus orqasidan chopayotgan yo‘lovchining sa’y-harakatlari tizimi rekord qo‘yishni niyat qilgan yengil atletikachini sira ham qanoatlantirmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, harakat tarkibiga kiruvchi sa’y-harakatlar tizimi pirovard natijasida ushbu harakatning maqsadi bilan boshqariladi va yo‘naltiriladi. Qilinayotgan sa’y-harakatlarning natijalari aynan shu maqsad nuqtayi nazaridan baholanadi va to‘g‘rilab turiladi. Aynan shu harakatning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshi izga solishda narsalarning qaysi bir xususiyati va holati mo‘ljal bo‘la olishini belgilab beradi. Nomlarning rang-barangligi ushbu modellar mohiyati nimadan iboratligi, ular miyada qanday tarkib topishi va amal qilishi haqida tavsiya etilayotgan gipotezalarning rang-barangligini aks ettiradi. Bularning hammasini hozircha biz aniq bilmaymiz. Lekin bo‘lg‘usi harakatlar va ulardan kutilayotgan natija miyada oldindan allaqanday tarzda tasavvur qilinishining o‘zi shak-shubhasizdir. Aks holda, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, faoliyatning o‘zi ham bo‘lishi mumkin emas edi.
P A G E 1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi Kishi faoliyati ongli ravishdagi faollik sifatida uning ongi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning o‘zi ongning shakllanishi hamda rivojlanishi negizi, uning mohiyati manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Faoliyatning shakllantirilishi Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar bilan muayyan munosabatlari tizimida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va ishtirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega bolladi. Uning natijalari tevarak- atrofdagi olamga, boshqa kishilarning hayoti va taqdiriga muayyan ta’sir ko rsatadi. Uning uchun faoliyatda kishining faqat narsalarga munosabati emas, balki uning boshqa odamlarga bo‘lgan munosabati ham doimo olz ifodasini topadi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadi va anglash chogida faoliyat uning shaxsini shakllantiradi. Ahil, uyushgan jamoaning sobitqadamlik bilan olib borilayotgan ijtimoiy foydali faoliyatida ishtirok etish kishida jamoatchilikni, uyushqoqlikni, o‘z manfaatlarini jamiyat manfaatlari bilan bog'lash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Xulq- atvordagi jasurliklar takrorlanib, odat tusiga kirib qoladi. Ma’lum bir sharoitlarda sodir bo‘ladigan muayyan xatti-harakatlar shaxs fazilati darajasiga ko‘tariladigan odatlarni keltirib chiqaradi. Kishida xilma-xil faoliyat turlarining paydo boiishi va rivojlanishi murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayondir. Bolaning faolligi faqat asta-sekinlik bilan rivojlanish jarayonida, tarbiya va ta’lim ta’siri ostidagina ongli ravishda maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat shaklini kasb etadi. Bu faollik oldiniga impulsiv xatti-harakat xususiyatiga ega bo‘ladi. Tugkilganidan keyingi dastlabki kunlarda bolaning xulq-atvori bir nechtagina oddiy tug‘ma reaksiya — himoyalanish (nur yoruglashganda yoki baland tovush chiqqanida ko‘z qorachig‘ining torayishi, og‘riq sezgan paytida ingrashi va bezovtalana boshlashi), ovqat so‘rash (tamshanishi), chalkash-chulkash (tebratilganda jimib qolishi) va birmuncha keyinroq esa mo‘ljallash-izlanish P A G E 1.3. Faoliyatping asosiy turlari va odamda ularning rivojlantirilishi Kishi faoliyati ongli ravishdagi faollik sifatida uning ongi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning o‘zi ongning shakllanishi hamda rivojlanishi negizi, uning mohiyati manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Faoliyatning shakllantirilishi Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar bilan muayyan munosabatlari tizimida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va ishtirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega bolladi. Uning natijalari tevarak- atrofdagi olamga, boshqa kishilarning hayoti va taqdiriga muayyan ta’sir ko rsatadi. Uning uchun faoliyatda kishining faqat narsalarga munosabati emas, balki uning boshqa odamlarga bo‘lgan munosabati ham doimo olz ifodasini topadi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadi va anglash chogida faoliyat uning shaxsini shakllantiradi. Ahil, uyushgan jamoaning sobitqadamlik bilan olib borilayotgan ijtimoiy foydali faoliyatida ishtirok etish kishida jamoatchilikni, uyushqoqlikni, o‘z manfaatlarini jamiyat manfaatlari bilan bog'lash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Xulq- atvordagi jasurliklar takrorlanib, odat tusiga kirib qoladi. Ma’lum bir sharoitlarda sodir bo‘ladigan muayyan xatti-harakatlar shaxs fazilati darajasiga ko‘tariladigan odatlarni keltirib chiqaradi. Kishida xilma-xil faoliyat turlarining paydo boiishi va rivojlanishi murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayondir. Bolaning faolligi faqat asta-sekinlik bilan rivojlanish jarayonida, tarbiya va ta’lim ta’siri ostidagina ongli ravishda maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat shaklini kasb etadi. Bu faollik oldiniga impulsiv xatti-harakat xususiyatiga ega bo‘ladi. Tugkilganidan keyingi dastlabki kunlarda bolaning xulq-atvori bir nechtagina oddiy tug‘ma reaksiya — himoyalanish (nur yoruglashganda yoki baland tovush chiqqanida ko‘z qorachig‘ining torayishi, og‘riq sezgan paytida ingrashi va bezovtalana boshlashi), ovqat so‘rash (tamshanishi), chalkash-chulkash (tebratilganda jimib qolishi) va birmuncha keyinroq esa mo‘ljallash-izlanish
P A G E (qo‘zg‘atuvchiga boshini o‘girishi, narsalarga qarashi va boshqalar) kabi reaksiyalar bilan cheklanadi. o‘n birinchi-o‘n ikkinchi kunligidan tortib chaqaloqda dastlabki shartli reflekslar shakllana boshlaydi. Shu tufayli bir yoshi mobaynida bolada izlanish xulq-atvori (ushlash, ko‘zdan kechirish, har xil shaklda aylantirish) rivojlana boradi, buning natijasida u tashqi dunyodagi narsalarning xossalari haqida ma’lumot yig‘adi va harakatlar uyg‘unligini o‘zlashtiradi. Ta’lim olishi va taqlid qilishi ta’sirida bir yoshidan boshlab bolada amaliy xulq-atvor shakllana boradi. Buning yordamida bola buyumlarni ishlatishning insoniy usullarini va ularning ijtimoiy amaliyotdagi ahamiyatini o‘zlashtira boshlaydi. Faollikning ushbu shakllari bilan birgalikda kommunikativ xulq-atvor bolaga o‘z ehtiyojlari va istaklarini qondirish, ijtimoiy talablarni va axborotni o‘zlashtirishi uchun yordam beradigan asosiy vosita rivojlana boshlaydi. Dastlabki kezlarda bu xulq-atvor nutqqacha davri shakllari (baqirish, imo- ishora qilish, miniika) orqali rcfyobga chiqariladi. Yetti-sakkiz oyligidan bola oldiniga sustroq, keyinroq esa faol ravishda insoniy muloqot, hamjihatlik va axborot ayirboshlashning asosiy vositasi — nutqiy xulq-atvorni o‘zlashtira boshlaydi. Nutqning o‘zlashtirilishi timsollarni buyumlardan va harakatlardan ajratish uchun, ma’nolarni bo‘rttirib ko‘rsatish, ularni qayd etish va xulq-atvorni idora qilishda ularga tayanib ish tutish uchun hal qiluvchi negiz yaratadi. О‘yin Hayotining birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shakllarini o‘zlashtirishi uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o‘yin faoliyati hisoblanadi. Ma’lumki, o‘yin faoliyati hayvonlarning bolalarida ham kuzatiladi. Bu — ularning turli xildagi xarxashalaridan, urishishning taqlid qilinishi, u yoqdan-bu yoqqa chopishi va hokazolardan iboratdir. Ba’zi bir hayvonlarning buyumlarni o‘ynashlari ham kuzatiladi. Jumladan, mushukcha dumalayotgan ip koptogidan koYlarini uzmay qarab o‘tiradi va unga tashlanadi, uni dumalatadi va hokazo. Kuchukcha topgan lattasini pol ustida sudrab yurib, titkilay boshlaydi. Hayvon bolalarining o‘yin jarayonidagi qilig'ini avvalo ularning organizmidagi faollikka, jamlangan kuch-quvvatni sarflashga bo lgan chtiyojni P A G E (qo‘zg‘atuvchiga boshini o‘girishi, narsalarga qarashi va boshqalar) kabi reaksiyalar bilan cheklanadi. o‘n birinchi-o‘n ikkinchi kunligidan tortib chaqaloqda dastlabki shartli reflekslar shakllana boshlaydi. Shu tufayli bir yoshi mobaynida bolada izlanish xulq-atvori (ushlash, ko‘zdan kechirish, har xil shaklda aylantirish) rivojlana boradi, buning natijasida u tashqi dunyodagi narsalarning xossalari haqida ma’lumot yig‘adi va harakatlar uyg‘unligini o‘zlashtiradi. Ta’lim olishi va taqlid qilishi ta’sirida bir yoshidan boshlab bolada amaliy xulq-atvor shakllana boradi. Buning yordamida bola buyumlarni ishlatishning insoniy usullarini va ularning ijtimoiy amaliyotdagi ahamiyatini o‘zlashtira boshlaydi. Faollikning ushbu shakllari bilan birgalikda kommunikativ xulq-atvor bolaga o‘z ehtiyojlari va istaklarini qondirish, ijtimoiy talablarni va axborotni o‘zlashtirishi uchun yordam beradigan asosiy vosita rivojlana boshlaydi. Dastlabki kezlarda bu xulq-atvor nutqqacha davri shakllari (baqirish, imo- ishora qilish, miniika) orqali rcfyobga chiqariladi. Yetti-sakkiz oyligidan bola oldiniga sustroq, keyinroq esa faol ravishda insoniy muloqot, hamjihatlik va axborot ayirboshlashning asosiy vositasi — nutqiy xulq-atvorni o‘zlashtira boshlaydi. Nutqning o‘zlashtirilishi timsollarni buyumlardan va harakatlardan ajratish uchun, ma’nolarni bo‘rttirib ko‘rsatish, ularni qayd etish va xulq-atvorni idora qilishda ularga tayanib ish tutish uchun hal qiluvchi negiz yaratadi. О‘yin Hayotining birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shakllarini o‘zlashtirishi uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o‘yin faoliyati hisoblanadi. Ma’lumki, o‘yin faoliyati hayvonlarning bolalarida ham kuzatiladi. Bu — ularning turli xildagi xarxashalaridan, urishishning taqlid qilinishi, u yoqdan-bu yoqqa chopishi va hokazolardan iboratdir. Ba’zi bir hayvonlarning buyumlarni o‘ynashlari ham kuzatiladi. Jumladan, mushukcha dumalayotgan ip koptogidan koYlarini uzmay qarab o‘tiradi va unga tashlanadi, uni dumalatadi va hokazo. Kuchukcha topgan lattasini pol ustida sudrab yurib, titkilay boshlaydi. Hayvon bolalarining o‘yin jarayonidagi qilig'ini avvalo ularning organizmidagi faollikka, jamlangan kuch-quvvatni sarflashga bo lgan chtiyojni
P A G E qondirishi deb qarash mumkin. Ular och qolganlarida yoki kamroq oziqa berilganda, yuksak haroratli muhitning ta’siri ostida va nihoyat, hayvonning tanasi haroratini oshirib yuboradigan yoki miyaning faolligini susaytirib qo‘yadigan kimyoviy moddalar ta’siri ostida o‘yinni to‘xtatishlari ana shundan dalolat beradi. Agar hayvon birmuncha vaqt mobaynida o‘ynaydigan sherigidan mahrum etib qo‘yilsa’ keyinchalik lining qo‘zg‘alishi va o‘yin faoliyati keskin kuchayadi, ya’ni go‘yo tegishli kuch-quvvat to‘plangani kabi hodisa ro‘y beradi. Bu hodisa «o‘yinga to‘ymaslik» deb ataladi. O‘yin faoliyati bilan organizmda kuch-quvvat almashinuvi o‘rtasidagi bog'Ianish o‘yinga nisbatan maylning tug‘ilishiga olib keladi. Lekin okyin faoliyatini ro‘yobga chiqaradigan fe’l-atvor shakllari qanday va qayoqdan paydo bo‘ladi? Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bulardan ba’zi birlari, masalan, mushukchadagi «sichqon ovlash» ishtiyoqi hayvonning tug'ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi bir xili tevarak-atrofdagi olam bilan o‘zaro birgalikda harakat qilish jarayonida hayvonlarning o‘zlari tomonidan topiladi. Shunday qilib, hayvon bolalari harakatlarining manbayi ham xuddi katta yoshdagi hayvonlarda bo‘lgani kabi turlarga xos instinktlarda, taqlid qilishda, o‘rganishda mujassamlashgandir. Shuning uchun ham hayvon bolalarining xatti-harakatlari katta yoshdagi hayvonlarning turlariga oid fe’l-atvorga o‘xshamasligi mumkin emas. Lekin bu harakatlar katta yoshdagi hayvonlarda ovqatlanishga, dushmanlardan o‘zini himoya qilishga, muhitda to‘g‘ri mo‘ljal olishga, xavfxatardan saqlanishga va shu kabilarga bo‘lgan muayyan real biologik ehtiyojlarni qondirishi uchun xizmat qiladi. Hayvon bolalarida esa xuddi ana shu harakatlar shunchaki «faoliyat» o‘rnida sodir bo‘ladi va o‘zining real biologik maqsadlaridan ajralgandir. Ular o‘yin faoliyatining o‘ziga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning maqsadi o‘zining yordami tufayli muvaffaq boiinadigan amaliy natijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat»ning o‘zidan iboratdir. P A G E qondirishi deb qarash mumkin. Ular och qolganlarida yoki kamroq oziqa berilganda, yuksak haroratli muhitning ta’siri ostida va nihoyat, hayvonning tanasi haroratini oshirib yuboradigan yoki miyaning faolligini susaytirib qo‘yadigan kimyoviy moddalar ta’siri ostida o‘yinni to‘xtatishlari ana shundan dalolat beradi. Agar hayvon birmuncha vaqt mobaynida o‘ynaydigan sherigidan mahrum etib qo‘yilsa’ keyinchalik lining qo‘zg‘alishi va o‘yin faoliyati keskin kuchayadi, ya’ni go‘yo tegishli kuch-quvvat to‘plangani kabi hodisa ro‘y beradi. Bu hodisa «o‘yinga to‘ymaslik» deb ataladi. O‘yin faoliyati bilan organizmda kuch-quvvat almashinuvi o‘rtasidagi bog'Ianish o‘yinga nisbatan maylning tug‘ilishiga olib keladi. Lekin okyin faoliyatini ro‘yobga chiqaradigan fe’l-atvor shakllari qanday va qayoqdan paydo bo‘ladi? Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bulardan ba’zi birlari, masalan, mushukchadagi «sichqon ovlash» ishtiyoqi hayvonning tug'ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi bir xili tevarak-atrofdagi olam bilan o‘zaro birgalikda harakat qilish jarayonida hayvonlarning o‘zlari tomonidan topiladi. Shunday qilib, hayvon bolalari harakatlarining manbayi ham xuddi katta yoshdagi hayvonlarda bo‘lgani kabi turlarga xos instinktlarda, taqlid qilishda, o‘rganishda mujassamlashgandir. Shuning uchun ham hayvon bolalarining xatti-harakatlari katta yoshdagi hayvonlarning turlariga oid fe’l-atvorga o‘xshamasligi mumkin emas. Lekin bu harakatlar katta yoshdagi hayvonlarda ovqatlanishga, dushmanlardan o‘zini himoya qilishga, muhitda to‘g‘ri mo‘ljal olishga, xavfxatardan saqlanishga va shu kabilarga bo‘lgan muayyan real biologik ehtiyojlarni qondirishi uchun xizmat qiladi. Hayvon bolalarida esa xuddi ana shu harakatlar shunchaki «faoliyat» o‘rnida sodir bo‘ladi va o‘zining real biologik maqsadlaridan ajralgandir. Ular o‘yin faoliyatining o‘ziga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning maqsadi o‘zining yordami tufayli muvaffaq boiinadigan amaliy natijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat»ning o‘zidan iboratdir.
P A G E Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yin bolalarda ham o‘z faolligini ro‘yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko‘rsatish shakli bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan bog‘liqdir. Faollikka bo‘lgan ehtiyoj uning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, taqlid qilish va tajriba esa manbayi hisoblanadi. Lekin bolaning o‘yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulq-atvorning katta yoshdagilar bilan muloqot jarayonida va katta yoshlilar rahbarligida o‘zlashtirib olinadigan insoniy shakllari zamirida rivojlana boradi. Bu hoi bolalar o‘yin taoliyatining prinsipial jihatdan muhim xususiyatlarini belgilab be radi, uning shakllari, manbalari, mexanizmlari, funksiyalari va natijalari hayvonlarning o‘yinidan tubdan larq qilishiga olib keladi. Bola o‘z tajribasida qurol buyumlar bilan bir vaqtning о zic a boshqa turdagi buyumlar — o‘yinchoqlarga duch keladi. О yinchoqlarini ishlatishning insoniy usuli — o‘yin, ya ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarni ifoda etishdir. Katta yoshdagilar bolalarni o‘yinchoqlardan ana shu tarzda foydalanishga o‘rgatadi. Ular bolaga qo‘g‘irchoqqa suv qanday ichirilishi, uni qanday qilib tebratish kerakligini, sayr qildirishni, o‘yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash kerakligini ko‘rsatishadi va hokazo. Lekin bolada o‘yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o‘zi o‘yin faoliyatiga faqat so z aralashuvi munosabati bilan hosil bodadi. Kichkina bola (bir yoshdan ikki yoshga qadar) hali, masalan, tebratish, ovqatlantirish va boshqa shu kabi harakatlarni qo‘g ir_ choqdan chokpga ko‘chira olmaydi. U tegishli buyumsiz harakatni tasvirlashni yoki bu harakatni bir buyumdan ikkinchisiga ko‘chirishni uddalay olmaydi. Bunday jarayonlar u faqat nutqni egallagandagina yuz berishi mumkin. Bola payraxaga qo‘g‘irchoq sifatida muomala qila boshlashi uchun uni qo‘g‘irchog‘im deb (masalan, «Katya» deb) ataydigan bo‘lishi kerak. U ovqatlantirish harakatini qo‘g‘irchoqdan toychaga ko‘chirishi uchun unga katta yoshdagi kishilar «toychani ovqatlantir» va hokazo deb aytishi kerak. Keyinroq so‘z kattalar «haqiqiy» buyumlarda kuzatadigan harakatlarni P A G E Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yin bolalarda ham o‘z faolligini ro‘yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko‘rsatish shakli bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan bog‘liqdir. Faollikka bo‘lgan ehtiyoj uning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, taqlid qilish va tajriba esa manbayi hisoblanadi. Lekin bolaning o‘yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulq-atvorning katta yoshdagilar bilan muloqot jarayonida va katta yoshlilar rahbarligida o‘zlashtirib olinadigan insoniy shakllari zamirida rivojlana boradi. Bu hoi bolalar o‘yin taoliyatining prinsipial jihatdan muhim xususiyatlarini belgilab be radi, uning shakllari, manbalari, mexanizmlari, funksiyalari va natijalari hayvonlarning o‘yinidan tubdan larq qilishiga olib keladi. Bola o‘z tajribasida qurol buyumlar bilan bir vaqtning о zic a boshqa turdagi buyumlar — o‘yinchoqlarga duch keladi. О yinchoqlarini ishlatishning insoniy usuli — o‘yin, ya ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarni ifoda etishdir. Katta yoshdagilar bolalarni o‘yinchoqlardan ana shu tarzda foydalanishga o‘rgatadi. Ular bolaga qo‘g‘irchoqqa suv qanday ichirilishi, uni qanday qilib tebratish kerakligini, sayr qildirishni, o‘yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash kerakligini ko‘rsatishadi va hokazo. Lekin bolada o‘yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o‘zi o‘yin faoliyatiga faqat so z aralashuvi munosabati bilan hosil bodadi. Kichkina bola (bir yoshdan ikki yoshga qadar) hali, masalan, tebratish, ovqatlantirish va boshqa shu kabi harakatlarni qo‘g ir_ choqdan chokpga ko‘chira olmaydi. U tegishli buyumsiz harakatni tasvirlashni yoki bu harakatni bir buyumdan ikkinchisiga ko‘chirishni uddalay olmaydi. Bunday jarayonlar u faqat nutqni egallagandagina yuz berishi mumkin. Bola payraxaga qo‘g‘irchoq sifatida muomala qila boshlashi uchun uni qo‘g‘irchog‘im deb (masalan, «Katya» deb) ataydigan bo‘lishi kerak. U ovqatlantirish harakatini qo‘g‘irchoqdan toychaga ko‘chirishi uchun unga katta yoshdagi kishilar «toychani ovqatlantir» va hokazo deb aytishi kerak. Keyinroq so‘z kattalar «haqiqiy» buyumlarda kuzatadigan harakatlarni
P A G E bolaning o‘zi ham mustaqil ravishda o‘yinchoqqa ko‘chirishiga imkoniyat yaratadi. Bola so‘zning ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o‘zlashtirib olgan holda so‘z bilan birgalikda bu harakatlarni o‘ynaydigan buyumlariga ko‘chiradi. Bu o‘rinda o‘yin faoliyati buyumning ahamiyatini belgilaydigan harakatlarni o‘sha buyumning okzidan ajratishdan va bu harakatlarni boshqa buyumga — o‘yinchoqqa ko‘chirishdan iborat bo‘ladi. Uning faoliyati tufayli so‘zning ahamiyatini buyumning tashqi ko‘rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi vazifasi bilan bog‘lanadi. Bu jarayon qanchalik chuqurlasha borgan sari so‘z buyumlar bilan bevosita boglanishidan xoli bo‘la boradi. So‘zning ahamiyati tashqi harakatlarda, so‘ngra esa harakat to‘g‘risidagi tasavvurda borgan sari kengroq ifodalana boshlaydi. Buyumlar bilan bajariladigan real harakatlarni nutq harakatlari bilan almashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi. To‘rt-besh yoshga yetganda okyinchoqlar bilan o‘ynash chog‘idagi real harakatlar borgan sari yo‘qola boradi va nutq harakatlarga aylana boshlaydi. Bola qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish jarayonini batafsil tasvirlash o‘rniga endi qoshiqchani uning og‘ziga bir martagina tutish va «Ovqatlantiryapman... Endi bas, to‘yib qolding», deyish bilan kifoyalanadi va hokazo. Uchinchi yoshning o‘rtalariga borib bolada o‘z harakatlarini boshqalarning harakatlariga qarshi qo‘yish paydo bo‘ladi, bola faoliyati va istaklarining tashqi olamga hamda boshqa odamlarga e’tirozini ifoda etuvchi «meni» ajralib turadi. Buyumlarga bo‘lgan munosabat odamlarning buyumlarga nisbatan funksiyalari sifatida namoyon ЬоЧа boshlaydi. Rolli o‘yinlar paydo bo‘ladi. Rolli o‘yinlarda bola katta yoshdagi kishilarning o‘zi kuzatgan ijtimoiy funksiyalarini, ularning shaxs sifatidagi xulq-atvorini aynan takrorlaydi. Jumladan, ikki yashar qizcha qo‘g‘irchoqni ovqatlantirarkan, ovqat yedirish o‘yini bilan ovora bo‘lsa, to‘rt yashar bola qo‘gkirchoqni ovqatlantirayotganda qizini ovqatlantirayotgan ona bo‘lib o‘ynaydi. Bolaning sotsial tajribasi kengaya borgan sari maishiy mavzuga oid sujetlar («оpа», «tarbiyachi», «kino», «bolalar bog‘chasi», «hayvonot bog‘i»), ishlab chiqarishga oid sujetlar («uchuvchilar», «tramvay», «zavod») va so‘ngra P A G E bolaning o‘zi ham mustaqil ravishda o‘yinchoqqa ko‘chirishiga imkoniyat yaratadi. Bola so‘zning ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o‘zlashtirib olgan holda so‘z bilan birgalikda bu harakatlarni o‘ynaydigan buyumlariga ko‘chiradi. Bu o‘rinda o‘yin faoliyati buyumning ahamiyatini belgilaydigan harakatlarni o‘sha buyumning okzidan ajratishdan va bu harakatlarni boshqa buyumga — o‘yinchoqqa ko‘chirishdan iborat bo‘ladi. Uning faoliyati tufayli so‘zning ahamiyatini buyumning tashqi ko‘rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi vazifasi bilan bog‘lanadi. Bu jarayon qanchalik chuqurlasha borgan sari so‘z buyumlar bilan bevosita boglanishidan xoli bo‘la boradi. So‘zning ahamiyati tashqi harakatlarda, so‘ngra esa harakat to‘g‘risidagi tasavvurda borgan sari kengroq ifodalana boshlaydi. Buyumlar bilan bajariladigan real harakatlarni nutq harakatlari bilan almashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi. To‘rt-besh yoshga yetganda okyinchoqlar bilan o‘ynash chog‘idagi real harakatlar borgan sari yo‘qola boradi va nutq harakatlarga aylana boshlaydi. Bola qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish jarayonini batafsil tasvirlash o‘rniga endi qoshiqchani uning og‘ziga bir martagina tutish va «Ovqatlantiryapman... Endi bas, to‘yib qolding», deyish bilan kifoyalanadi va hokazo. Uchinchi yoshning o‘rtalariga borib bolada o‘z harakatlarini boshqalarning harakatlariga qarshi qo‘yish paydo bo‘ladi, bola faoliyati va istaklarining tashqi olamga hamda boshqa odamlarga e’tirozini ifoda etuvchi «meni» ajralib turadi. Buyumlarga bo‘lgan munosabat odamlarning buyumlarga nisbatan funksiyalari sifatida namoyon ЬоЧа boshlaydi. Rolli o‘yinlar paydo bo‘ladi. Rolli o‘yinlarda bola katta yoshdagi kishilarning o‘zi kuzatgan ijtimoiy funksiyalarini, ularning shaxs sifatidagi xulq-atvorini aynan takrorlaydi. Jumladan, ikki yashar qizcha qo‘g‘irchoqni ovqatlantirarkan, ovqat yedirish o‘yini bilan ovora bo‘lsa, to‘rt yashar bola qo‘gkirchoqni ovqatlantirayotganda qizini ovqatlantirayotgan ona bo‘lib o‘ynaydi. Bolaning sotsial tajribasi kengaya borgan sari maishiy mavzuga oid sujetlar («оpа», «tarbiyachi», «kino», «bolalar bog‘chasi», «hayvonot bog‘i»), ishlab chiqarishga oid sujetlar («uchuvchilar», «tramvay», «zavod») va so‘ngra
P A G E ijtimoiy-siyosiy («urush» va shu kabi) sujetlar bilan boyitila boradi. Bunda o‘yin mazmuni konkret harakatlarni tasvirlashdan odamlar o‘rtasidagi munosabatlarini tasvirlashga tobora ko‘proq ko‘chiriladi. Та’lim O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar yuzaga keladi. O‘quv faoliyati insonning butun hayoti davomida namoyon bo‘luvchi uzluksiz jarayondir. Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari mavjudligini, bola ongi aynan o‘quv faoliyatida o‘sishini ta'kidlaydi. D.B.Elkonin esa o‘quv faoliyatining xususiyatlarini ko‘rsatib, uni mohiyatiga, mazmuniga va o‘zini namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra ijtimoiyligini ta'kidlaydi. O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, uning natijasida avvalo o‘quvchida o‘zgarish yuz beradi. Uning ma’suli turli motivlar asosida qurilgan bo‘lishi darkor. Bu motivlar bevosita o‘quvchi shaxsining o‘sishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo‘lishi kerak. O‘quv faoliyati ta'lim, o‘qish va o‘rganish degan tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligidagi o‘quv faoliyati, o‘qituvchining bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘quvchilarga o‘rgatish jarayonidir. Ta'lim jarayoni bevosita muayyan axborotni, xarakatlarni, xulq-atvorning shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgandir. O‘qish va o‘rgatish tushunchalari o‘quv faoliyati bilan bog’liq bo‘lib, ular bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga, o‘rgatishga xizmat qiladi. O‘quv faoliyatining besh elementi mavjud: 1. O‘quv motivlari. 2.O‘quv topshiriqlari. 3. O‘quv xarakatlari. 4. O‘qituvchining nazorati. 5. O‘qituvchining baxolashi. D.B.Elkoninning ta'kidlashicha, o‘quv faoliyatining shakllantirilishi bu faoliyat ayrim kishilar bajarilishini asta-sekinlik bilan o‘quvchining o‘ziga o‘qituvchining ishtirokisiz mustaqil bajarish uchun o‘tkazilishidir. P A G E ijtimoiy-siyosiy («urush» va shu kabi) sujetlar bilan boyitila boradi. Bunda o‘yin mazmuni konkret harakatlarni tasvirlashdan odamlar o‘rtasidagi munosabatlarini tasvirlashga tobora ko‘proq ko‘chiriladi. Та’lim O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar yuzaga keladi. O‘quv faoliyati insonning butun hayoti davomida namoyon bo‘luvchi uzluksiz jarayondir. Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari mavjudligini, bola ongi aynan o‘quv faoliyatida o‘sishini ta'kidlaydi. D.B.Elkonin esa o‘quv faoliyatining xususiyatlarini ko‘rsatib, uni mohiyatiga, mazmuniga va o‘zini namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra ijtimoiyligini ta'kidlaydi. O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, uning natijasida avvalo o‘quvchida o‘zgarish yuz beradi. Uning ma’suli turli motivlar asosida qurilgan bo‘lishi darkor. Bu motivlar bevosita o‘quvchi shaxsining o‘sishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo‘lishi kerak. O‘quv faoliyati ta'lim, o‘qish va o‘rganish degan tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligidagi o‘quv faoliyati, o‘qituvchining bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘quvchilarga o‘rgatish jarayonidir. Ta'lim jarayoni bevosita muayyan axborotni, xarakatlarni, xulq-atvorning shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgandir. O‘qish va o‘rgatish tushunchalari o‘quv faoliyati bilan bog’liq bo‘lib, ular bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga, o‘rgatishga xizmat qiladi. O‘quv faoliyatining besh elementi mavjud: 1. O‘quv motivlari. 2.O‘quv topshiriqlari. 3. O‘quv xarakatlari. 4. O‘qituvchining nazorati. 5. O‘qituvchining baxolashi. D.B.Elkoninning ta'kidlashicha, o‘quv faoliyatining shakllantirilishi bu faoliyat ayrim kishilar bajarilishini asta-sekinlik bilan o‘quvchining o‘ziga o‘qituvchining ishtirokisiz mustaqil bajarish uchun o‘tkazilishidir.
P A G E Ta'lim jarayoni alohida tashkil etiladigan hamda boshqariladigan faoliyat bo‘lib, u o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini tashkil etadi va ularni boshqaradi. Ta'lim jarayoni besh elementdan iborat: 1. Ta'limning maqsadi - nima uchun o‘qitish kerak? 2. Ta'limning mazmuni - nimaga o‘qitish kerak? 3. Ta'limning metodlari, usullari va pedagogik muloqot yo‘llari. 4. Ta'lim beruvchi. 5. O‘quvchi. Ta'lim jarayonini tashkil etish: ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning muhim ahamiyatli xossalari xususidagi axborotning o‘zlashtirilishi: faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topgan usullari va jarayonlarining o‘zlashtirilishiga; maqsadga muvofiq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g’ri tanlash va foydalanishga bog’liq. Ta'lim jarayonining muvaffaqiyati: 1. Motivasiya. 2. Ma'lumot usullari. 3. Ma'lumotning tushunarliligi. 4. Xotira. 5. Ma'lumotni qo‘llash. Ta'lim va ta'lim jarayonida bolaning rivojlanishi muammosi yosh davrlari va pedagogik psixologiya fanining asosiy masalalaridan biridir. Ta'lim va rivojlanish muammosiga doir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan biri: 1. Aqliy xatti-xarakatlar, bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni bosqichma- bosqich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya.Galperin). P.Ya.Gal'perin nazariyasi bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni olti bosqichni boshidan kechirib, ularga: 1. Motivasiya. 2. Tushuntirish. 3. Moddiy formadagi xatti-xarakatlarni bajarish. 4. Baland ovozda xatti-xarakatlar va vazifalarni bajarish. P A G E Ta'lim jarayoni alohida tashkil etiladigan hamda boshqariladigan faoliyat bo‘lib, u o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini tashkil etadi va ularni boshqaradi. Ta'lim jarayoni besh elementdan iborat: 1. Ta'limning maqsadi - nima uchun o‘qitish kerak? 2. Ta'limning mazmuni - nimaga o‘qitish kerak? 3. Ta'limning metodlari, usullari va pedagogik muloqot yo‘llari. 4. Ta'lim beruvchi. 5. O‘quvchi. Ta'lim jarayonini tashkil etish: ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning muhim ahamiyatli xossalari xususidagi axborotning o‘zlashtirilishi: faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topgan usullari va jarayonlarining o‘zlashtirilishiga; maqsadga muvofiq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g’ri tanlash va foydalanishga bog’liq. Ta'lim jarayonining muvaffaqiyati: 1. Motivasiya. 2. Ma'lumot usullari. 3. Ma'lumotning tushunarliligi. 4. Xotira. 5. Ma'lumotni qo‘llash. Ta'lim va ta'lim jarayonida bolaning rivojlanishi muammosi yosh davrlari va pedagogik psixologiya fanining asosiy masalalaridan biridir. Ta'lim va rivojlanish muammosiga doir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan biri: 1. Aqliy xatti-xarakatlar, bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni bosqichma- bosqich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya.Galperin). P.Ya.Gal'perin nazariyasi bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni olti bosqichni boshidan kechirib, ularga: 1. Motivasiya. 2. Tushuntirish. 3. Moddiy formadagi xatti-xarakatlarni bajarish. 4. Baland ovozda xatti-xarakatlar va vazifalarni bajarish.
P A G E 5. Bajariladigan xatti-xarakatlarni ichki rejada ovoz chiqarmay bajarish. 6. Faoliyatni fikran bajarish kiradi. Ushbu nazariyada ta'limning uchta asosiy turlari ajratiladi: - birinchi turda - xatti-xarakatlarni o‘zlashtirish xatolar bilan kechadi, berilayotgan material yetarli darajada anglanilmaydi, ta'lim oluvchi ta'limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi; - ikkinchi turda - materialni nisbatan dadil va to‘la tushunilishi va material bilan bog’liq tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi; - uchinchi tur - tez, samarador va bexato xatti-xarakatlarni o‘zlashtirilishini ta'minlab beradi. V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirilishini tashkil qiladi. Bunda o‘quvchilar tomonidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini o‘zlashtirilishi lozim bo‘lib, bu o‘z o‘rnida xususiydan umumiy bilimlarga o‘tilishni ta'minlaydi. Qator nazariyalar muammoli ta'lim bilan bog’liq bo‘lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta'limda muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir. Ta'limning psixolik asoslari muammosi ko‘pgina masalalarni qamrab oladi. Ta'limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga boqliq bo‘ladi. Avvalo o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan munosabatiga to‘xtaylik. Bu munosabat diqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan yo‘lida namoyon bo‘ladi. Ta'lim jarayoni avvalo o‘quvchilar diqqatini yo‘lga solishni talab etadi. Darslarda ko‘rgazmali qurollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ta'lim oluvchida ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradi. Ta'lim jarayonida ta'lim beruvchining vazifasi darsda ishlash holatini yuzaga keltirishgina emas, balki o‘quvchilarning darsda o‘tiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir. Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqati o‘zgarib turadi. O‘qitish jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va o‘quvchilar diqqatini materialning asosiy jihatlariga jalb etish hamda ularni takrorlash kerak. P A G E 5. Bajariladigan xatti-xarakatlarni ichki rejada ovoz chiqarmay bajarish. 6. Faoliyatni fikran bajarish kiradi. Ushbu nazariyada ta'limning uchta asosiy turlari ajratiladi: - birinchi turda - xatti-xarakatlarni o‘zlashtirish xatolar bilan kechadi, berilayotgan material yetarli darajada anglanilmaydi, ta'lim oluvchi ta'limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi; - ikkinchi turda - materialni nisbatan dadil va to‘la tushunilishi va material bilan bog’liq tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi; - uchinchi tur - tez, samarador va bexato xatti-xarakatlarni o‘zlashtirilishini ta'minlab beradi. V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirilishini tashkil qiladi. Bunda o‘quvchilar tomonidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini o‘zlashtirilishi lozim bo‘lib, bu o‘z o‘rnida xususiydan umumiy bilimlarga o‘tilishni ta'minlaydi. Qator nazariyalar muammoli ta'lim bilan bog’liq bo‘lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta'limda muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir. Ta'limning psixolik asoslari muammosi ko‘pgina masalalarni qamrab oladi. Ta'limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga boqliq bo‘ladi. Avvalo o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan munosabatiga to‘xtaylik. Bu munosabat diqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan yo‘lida namoyon bo‘ladi. Ta'lim jarayoni avvalo o‘quvchilar diqqatini yo‘lga solishni talab etadi. Darslarda ko‘rgazmali qurollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ta'lim oluvchida ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradi. Ta'lim jarayonida ta'lim beruvchining vazifasi darsda ishlash holatini yuzaga keltirishgina emas, balki o‘quvchilarning darsda o‘tiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir. Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqati o‘zgarib turadi. O‘qitish jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va o‘quvchilar diqqatini materialning asosiy jihatlariga jalb etish hamda ularni takrorlash kerak.
P A G E Ta'lim jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan beriladigan ko‘rsatmalarga ham bog’liq. O‘qituvchining roli shundan iboratki, u o‘quvchilarga tegishli ustanovkani hosil qilishi, nimani vaqtincha, nimani umrbod esda olib qolishi kerakligini, nimani butunlay esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani so‘zma-so‘z esda olib qolishni, nimaning ma'nosini o‘z so‘zlari bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini ko‘rsatib o‘tishi lozim. Kuzatishlar ko‘rsatadiki, bunday ko‘rsatmalar berilmaganda, o‘quvchilarda ko‘pincha notog’ri tasavvurlar vujudga keladi. O‘qitishning emosionalligi ta'limning muvaffaqiyatliligini ta'minlovchi omillardan biridir. Ta'lim berish jarayoni emosional jarayon. Agar o‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his-tuyg’u uyg’otmasa, uni o‘quvchilar yaxshilab esda olib qolmaydilar. Gap o‘quvchilarning psixik holatlari, ya'ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o‘quv faoliyatini juda samarali qiladi. O‘quvchilar emosional ruhdagi materialni durustroq o‘zlashtirib oladilar. O‘tkazilgan tajribalar o‘quvchilar hech qanday his-tuyg’u uyg’otmaydigan materialga qaraganda, emosional ruhdagi materialni yaxshiroq eslab qolishlarini ko‘rsatadi. O‘qituvchi o‘quv jarayonining emosional tomoni haqida g’amxo‘rlik qilishi kerak. Bu muammo juda muhim ahamiyatga ega, Chunki, birinchidan, ta'limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa g’oyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga erishish uchun o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy tuyg’ular o‘quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta'sir etadi. fafsala bilan bajarilgan beg’araz munozara paydo bo‘ladi, baxslashiladi, befarq qaragan yoki undan ham salbiy munosabatda bo‘lgan ishga esa, hech qanday hafsala bo‘lmaydi. Jamiyatimizdagi mehnat - haqiqiy ijod, quvonch manbai. Maktab o‘quvchilarida o‘quv mehnatiga ijobiy munosabat uyg’otib, mehnatning haqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga ko‘maklashish kerak. P A G E Ta'lim jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan beriladigan ko‘rsatmalarga ham bog’liq. O‘qituvchining roli shundan iboratki, u o‘quvchilarga tegishli ustanovkani hosil qilishi, nimani vaqtincha, nimani umrbod esda olib qolishi kerakligini, nimani butunlay esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani so‘zma-so‘z esda olib qolishni, nimaning ma'nosini o‘z so‘zlari bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini ko‘rsatib o‘tishi lozim. Kuzatishlar ko‘rsatadiki, bunday ko‘rsatmalar berilmaganda, o‘quvchilarda ko‘pincha notog’ri tasavvurlar vujudga keladi. O‘qitishning emosionalligi ta'limning muvaffaqiyatliligini ta'minlovchi omillardan biridir. Ta'lim berish jarayoni emosional jarayon. Agar o‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his-tuyg’u uyg’otmasa, uni o‘quvchilar yaxshilab esda olib qolmaydilar. Gap o‘quvchilarning psixik holatlari, ya'ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o‘quv faoliyatini juda samarali qiladi. O‘quvchilar emosional ruhdagi materialni durustroq o‘zlashtirib oladilar. O‘tkazilgan tajribalar o‘quvchilar hech qanday his-tuyg’u uyg’otmaydigan materialga qaraganda, emosional ruhdagi materialni yaxshiroq eslab qolishlarini ko‘rsatadi. O‘qituvchi o‘quv jarayonining emosional tomoni haqida g’amxo‘rlik qilishi kerak. Bu muammo juda muhim ahamiyatga ega, Chunki, birinchidan, ta'limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa g’oyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga erishish uchun o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy tuyg’ular o‘quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta'sir etadi. fafsala bilan bajarilgan beg’araz munozara paydo bo‘ladi, baxslashiladi, befarq qaragan yoki undan ham salbiy munosabatda bo‘lgan ishga esa, hech qanday hafsala bo‘lmaydi. Jamiyatimizdagi mehnat - haqiqiy ijod, quvonch manbai. Maktab o‘quvchilarida o‘quv mehnatiga ijobiy munosabat uyg’otib, mehnatning haqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga ko‘maklashish kerak.
P A G E Qadimda greklar juda ajoyib iborani qo‘llaganlar: "Talaba -to‘ldirilib turilishi kerak bo‘lgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim bo‘lgan mash'aldir". Bu fikrning tagida chuqur ma'no bor. Zero, o‘qituvchi biz yuqorida ta'kidlab o‘tgan ta'lim metodlari: muammoli ta'lim, qisman izlanish metodi va tadqiqot metodlaridan keng qo‘llanishi kerak. Ta'lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talablaridan biri erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilgan metodlardan foydalanish uchqunlardan katta mash'allar paydo bo‘lishini ta'minlab beradi. Ta'lim jarayonida o‘quvchilarning bilishga qiziqishlari g’oyat katta rol o‘ynaydi. Ma'lumki, qiziqish o‘quvchilarning emosional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo‘nalishidir. Ma'lumki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o‘quvchilarning ta'lim jarayonida aniqlanadi. Birinchisi, bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. Har bir o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarida o‘z faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar orqali o‘quvchilarda ta'limga faol munosabat namoyon bo‘ladi. Psixologiyada qiziqish - bu shaxsning o‘zi uchun qimmatli yoki yoqimli bo‘lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning muhim va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qiziqishlar o‘quvchilar hayotida katta rol o‘ynaydi. Ular o‘quv faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar - motivlardir. Qiziqishlar maktab o‘quvchisiga fan asoslarini durustroq o‘zlashtirib olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o‘sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi. O‘qituvchilarning vazifasi o‘quvchini dastlab qiziqtirib qolgan ishning o‘zi bilan shug’ullanishga majbur qilish emas, balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta'sirchan qilish, qiziqishlarining markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan shug’ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir. O‘quvchilarning muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyinchiliklarni yenga olishida, ishdan chalg’itadigan narsalar bilan shug’ullanishdan o‘zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyo? tarkib toptirishda namoyon bo‘ladigan iroda, ta'lim jarayonida alohida axamiyat kasb etadi. P A G E Qadimda greklar juda ajoyib iborani qo‘llaganlar: "Talaba -to‘ldirilib turilishi kerak bo‘lgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim bo‘lgan mash'aldir". Bu fikrning tagida chuqur ma'no bor. Zero, o‘qituvchi biz yuqorida ta'kidlab o‘tgan ta'lim metodlari: muammoli ta'lim, qisman izlanish metodi va tadqiqot metodlaridan keng qo‘llanishi kerak. Ta'lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talablaridan biri erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilgan metodlardan foydalanish uchqunlardan katta mash'allar paydo bo‘lishini ta'minlab beradi. Ta'lim jarayonida o‘quvchilarning bilishga qiziqishlari g’oyat katta rol o‘ynaydi. Ma'lumki, qiziqish o‘quvchilarning emosional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo‘nalishidir. Ma'lumki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o‘quvchilarning ta'lim jarayonida aniqlanadi. Birinchisi, bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. Har bir o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarida o‘z faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar orqali o‘quvchilarda ta'limga faol munosabat namoyon bo‘ladi. Psixologiyada qiziqish - bu shaxsning o‘zi uchun qimmatli yoki yoqimli bo‘lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning muhim va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qiziqishlar o‘quvchilar hayotida katta rol o‘ynaydi. Ular o‘quv faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar - motivlardir. Qiziqishlar maktab o‘quvchisiga fan asoslarini durustroq o‘zlashtirib olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o‘sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi. O‘qituvchilarning vazifasi o‘quvchini dastlab qiziqtirib qolgan ishning o‘zi bilan shug’ullanishga majbur qilish emas, balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta'sirchan qilish, qiziqishlarining markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan shug’ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir. O‘quvchilarning muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyinchiliklarni yenga olishida, ishdan chalg’itadigan narsalar bilan shug’ullanishdan o‘zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyo? tarkib toptirishda namoyon bo‘ladigan iroda, ta'lim jarayonida alohida axamiyat kasb etadi.
P A G E Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, iroda bu shaxsning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchun intilishi, maqsad yo‘lida ma'lum bir qarorga kelish tezligi va uni o‘z vaqtida ijro etishi bilan belgilanadigan sifatidir. Ta'lim jarayonida o‘quv materialiga bo‘lgan diqqatning barqaror bo‘lishida irodaviy zo‘r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta'limda iroda o‘quvchida maktab va uyda o‘tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda namoyon bo‘ladi. O‘quv materialini o‘rganish, eslab qolish va o‘quvchining irodaviy zo‘r berishiga bog’liq. Iroda o‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarida - masalani yechishga, qo‘yilgan savolga javob topishga va hokazolarga intilishida namoyon bo‘ladi. Ular o‘quvchilarda ko‘nikma, va malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlarda o‘quvchilar tomonidan berilgan materialning o‘zlashtirilishi ko‘p jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik ta'limning zarur shartidir. Ta'lim muassasasidagi ta'lim jarayonining o‘zi o‘quvchilardan irodaviy o‘stirish omillaridan biridir. Bunda o‘quvchilarning kundalik rejimi, o‘sish va oqilona dam olishni bir-biri bilan to‘g’ri almashtirib turishda katta rol o‘ynaydi. Ta'lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga alohida e'tibor berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bo‘lib, unda jonli mushohadadan mavhum tafakkurga, mavhum tafakkurdan esa amaliyotga o‘tiladi, ana shundan so‘ng ob'ektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko‘rib chiqishimiz lozim bo‘lgan narsa o‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi organlariga ta'sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo‘lishi bo‘lib, idrok etish jarayoni ta'limda turli formalarda o‘qituvchining og’zaki hikoya qilishida, suhbat o‘tkazishda, ma'ruza o‘qishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko‘rgazmali qurollar ko‘rsatish, ekskursiyalar o‘tkazish, o‘quvchining o‘ziga darsliklar hamda boshqa qo‘llanmalarni o‘qitish tarzida o‘tishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda muhimdir. P A G E Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, iroda bu shaxsning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchun intilishi, maqsad yo‘lida ma'lum bir qarorga kelish tezligi va uni o‘z vaqtida ijro etishi bilan belgilanadigan sifatidir. Ta'lim jarayonida o‘quv materialiga bo‘lgan diqqatning barqaror bo‘lishida irodaviy zo‘r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta'limda iroda o‘quvchida maktab va uyda o‘tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda namoyon bo‘ladi. O‘quv materialini o‘rganish, eslab qolish va o‘quvchining irodaviy zo‘r berishiga bog’liq. Iroda o‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarida - masalani yechishga, qo‘yilgan savolga javob topishga va hokazolarga intilishida namoyon bo‘ladi. Ular o‘quvchilarda ko‘nikma, va malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlarda o‘quvchilar tomonidan berilgan materialning o‘zlashtirilishi ko‘p jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik ta'limning zarur shartidir. Ta'lim muassasasidagi ta'lim jarayonining o‘zi o‘quvchilardan irodaviy o‘stirish omillaridan biridir. Bunda o‘quvchilarning kundalik rejimi, o‘sish va oqilona dam olishni bir-biri bilan to‘g’ri almashtirib turishda katta rol o‘ynaydi. Ta'lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga alohida e'tibor berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bo‘lib, unda jonli mushohadadan mavhum tafakkurga, mavhum tafakkurdan esa amaliyotga o‘tiladi, ana shundan so‘ng ob'ektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko‘rib chiqishimiz lozim bo‘lgan narsa o‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi organlariga ta'sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo‘lishi bo‘lib, idrok etish jarayoni ta'limda turli formalarda o‘qituvchining og’zaki hikoya qilishida, suhbat o‘tkazishda, ma'ruza o‘qishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko‘rgazmali qurollar ko‘rsatish, ekskursiyalar o‘tkazish, o‘quvchining o‘ziga darsliklar hamda boshqa qo‘llanmalarni o‘qitish tarzida o‘tishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda muhimdir.
P A G E Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlarda turli farqlar mavjud bo‘ladi. Biologik yo‘l bilan nasldan-naslga faqat organizmning sotsial tajribani, xulq- atvor va faoliyatning insoniy shakllarini amalda o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan ayrim xususiyatlarigina o‘tishi mumkin. Bola xulq-atvorining tug‘ma biologik xususiyatlarga oldindan qat’iy xoli ekanligi uning hayvon bolasiga nisbatan eng rnuhim afzalligi hisoblanadi. Ana shunday afzallik tufayli kishi xulq-atvori turlari va faoliyati usullari evolutsiyasining boshlanishi uning organizmining biologik rivojlanishi bilan emas, balki jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan belgilana boshladi. Shunday qilib, o‘rgatish bolada xulq-atvoming va borliqni aks ettirishning insoniy shakllarini hosil qilishga yordam beradigan yetakchi rivojlanish omili sifatida amal qiladi. Lekin bola xulq-atvori va faoliyatining biz hoziiga qadar ko‘rib chiqqan barcha turlarida ushbu pirovard natija, ya’ni ijtimoiy tajribaning o‘zlashtirilishi faoliyatning aynan o‘z maqsadlariga to‘g‘ri kelgani yo‘q. Bola buyumlarni biron-bir narsani o‘rganish uchun u yoqdan-bu yoqqa surmaydi. U dastlabki qadamlar qo‘yayotganida va ilk bor gapirishga urinayotganida yurish va gapirishni o‘rganishni maqsad qilib qo‘ymagan bo‘ladi. Uning xatti-harakatlari tekshirib ko‘rishga, faollik ko‘rsatishga, buyumlarga egalik qilishga, tevarak-atrofdagilarga ta’sir o‘tkazishga va shu kabilarga bo‘lgan bevosita ehtiyojlarni qondirishga qaratilgandir. Tegishli harakatlarning va axborotning o‘zlashtirilishi shu sababdan ham bola uchun maqsad emas, balki tegishli ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan vaqt ham yetib keladi. Bu maqsad bevosita muayyan axborotni, harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgan faoliyatdir. Subyektning o‘rganishni o‘ziga maqsad qilib olgan bunday o‘ziga xos faoliyati ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: a) ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning muhim ahamiyatli xossalari xususidagi axborotning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli — bilimlardir); P A G E Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlarda turli farqlar mavjud bo‘ladi. Biologik yo‘l bilan nasldan-naslga faqat organizmning sotsial tajribani, xulq- atvor va faoliyatning insoniy shakllarini amalda o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan ayrim xususiyatlarigina o‘tishi mumkin. Bola xulq-atvorining tug‘ma biologik xususiyatlarga oldindan qat’iy xoli ekanligi uning hayvon bolasiga nisbatan eng rnuhim afzalligi hisoblanadi. Ana shunday afzallik tufayli kishi xulq-atvori turlari va faoliyati usullari evolutsiyasining boshlanishi uning organizmining biologik rivojlanishi bilan emas, balki jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan belgilana boshladi. Shunday qilib, o‘rgatish bolada xulq-atvoming va borliqni aks ettirishning insoniy shakllarini hosil qilishga yordam beradigan yetakchi rivojlanish omili sifatida amal qiladi. Lekin bola xulq-atvori va faoliyatining biz hoziiga qadar ko‘rib chiqqan barcha turlarida ushbu pirovard natija, ya’ni ijtimoiy tajribaning o‘zlashtirilishi faoliyatning aynan o‘z maqsadlariga to‘g‘ri kelgani yo‘q. Bola buyumlarni biron-bir narsani o‘rganish uchun u yoqdan-bu yoqqa surmaydi. U dastlabki qadamlar qo‘yayotganida va ilk bor gapirishga urinayotganida yurish va gapirishni o‘rganishni maqsad qilib qo‘ymagan bo‘ladi. Uning xatti-harakatlari tekshirib ko‘rishga, faollik ko‘rsatishga, buyumlarga egalik qilishga, tevarak-atrofdagilarga ta’sir o‘tkazishga va shu kabilarga bo‘lgan bevosita ehtiyojlarni qondirishga qaratilgandir. Tegishli harakatlarning va axborotning o‘zlashtirilishi shu sababdan ham bola uchun maqsad emas, balki tegishli ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan vaqt ham yetib keladi. Bu maqsad bevosita muayyan axborotni, harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgan faoliyatdir. Subyektning o‘rganishni o‘ziga maqsad qilib olgan bunday o‘ziga xos faoliyati ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: a) ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning muhim ahamiyatli xossalari xususidagi axborotning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli — bilimlardir);
P A G E b) faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullarva jarayonlaming o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakalardir)d) qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvo lq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun ko‘rsatilgan axborotdan foydalamsh yo‘larning egallanishidir (bu jarayon mahsuli -ko‘nikmalar hosil qilinishidir). Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan 1 limlar, malakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaiatilgan ongli maqsad bilan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ta’lim o‘ziga xos insoniy fao1yatdir. Hayvonlarda esa faqat o‘rganish bo‘lishi mumkin. Le kin odamda ham faqat u o‘z xatti- harakatlarini anglab yetgaci yuksak xayoliy maqsadga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqa tiga ega bo‘lgandagina ta’lim faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajadagi rivojlanishiga laqat о ti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyatning oldingi turlari — o‘yin, nutq amaliy xulq-atvor va shu kabilar negizida shakllana borgan holda erishiladi. o‘quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi asosiy sharti — bolada muayyan bilimlarm, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun anglanilgan motivlar tughlishi hisoblanadi. Katta yoshli kishilar bolaning rivojlanishiga faol ijtimoiy ta’sir ko‘rsatuvchilar sifatida namoyon bo‘ladilar. Ular Lining faoliyati va xulq-atvorini uyushtiradilar, ularni insoniyatning ijtimoiy praktikasi doirasida yo‘naltiradilar. Bola faoliyati va xulq-atvorini ularning insoniyat ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish sari yo‘naltirishdan iborat ushbu faol jarayon o‘qitish deb ataladi. Bola shaxsining rivojlanishiga uning ta’siri nuqtavi nazaridan olinganda bu jarayon tarbiya deb ataladi. Та lim va tarbiyani amalga oshirishga yordam beradigan asosiy vositalar — bu bajarilishi lozim bo‘lgan ishni ko‘rsatish va tushuntirishdan, rag'batlantirish va jazolashdan, vazifalar va talablar qo‘yishdan, tekshirish va tuzatishdan iboratdir. Katta yoshli kishilar ushbu ta’sirlar yordamida bolada bilimlarni egallashga va faoliyat koTsatishga istak tug'dirgan. uni yolnaltirgan, nazorat qilgan, to‘g’rilab borgan va shu yo‘sinda uni shakllantirgan holda bu faoliyatni boshqarib turadilar. Mehnat P A G E b) faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullarva jarayonlaming o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakalardir)d) qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvo lq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun ko‘rsatilgan axborotdan foydalamsh yo‘larning egallanishidir (bu jarayon mahsuli -ko‘nikmalar hosil qilinishidir). Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan 1 limlar, malakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaiatilgan ongli maqsad bilan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ta’lim o‘ziga xos insoniy fao1yatdir. Hayvonlarda esa faqat o‘rganish bo‘lishi mumkin. Le kin odamda ham faqat u o‘z xatti- harakatlarini anglab yetgaci yuksak xayoliy maqsadga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqa tiga ega bo‘lgandagina ta’lim faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajadagi rivojlanishiga laqat о ti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyatning oldingi turlari — o‘yin, nutq amaliy xulq-atvor va shu kabilar negizida shakllana borgan holda erishiladi. o‘quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi asosiy sharti — bolada muayyan bilimlarm, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun anglanilgan motivlar tughlishi hisoblanadi. Katta yoshli kishilar bolaning rivojlanishiga faol ijtimoiy ta’sir ko‘rsatuvchilar sifatida namoyon bo‘ladilar. Ular Lining faoliyati va xulq-atvorini uyushtiradilar, ularni insoniyatning ijtimoiy praktikasi doirasida yo‘naltiradilar. Bola faoliyati va xulq-atvorini ularning insoniyat ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish sari yo‘naltirishdan iborat ushbu faol jarayon o‘qitish deb ataladi. Bola shaxsining rivojlanishiga uning ta’siri nuqtavi nazaridan olinganda bu jarayon tarbiya deb ataladi. Та lim va tarbiyani amalga oshirishga yordam beradigan asosiy vositalar — bu bajarilishi lozim bo‘lgan ishni ko‘rsatish va tushuntirishdan, rag'batlantirish va jazolashdan, vazifalar va talablar qo‘yishdan, tekshirish va tuzatishdan iboratdir. Katta yoshli kishilar ushbu ta’sirlar yordamida bolada bilimlarni egallashga va faoliyat koTsatishga istak tug'dirgan. uni yolnaltirgan, nazorat qilgan, to‘g’rilab borgan va shu yo‘sinda uni shakllantirgan holda bu faoliyatni boshqarib turadilar. Mehnat
P A G E Mehnat — bu ma’lum bir ijtimoiy foydali (yoki hech bo‘lmaganda jamiyat tomonidan iste’mol qilinadigan) moddiy yoki ma’naviy mahsulotni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat faoliyati kishining eng yetakchi, asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to‘xtatadigan bo‘Isa, u (tur sifatida) o‘z hayot-mamotini tugallagan bo‘lar edi. Lining uchun ham mehnat faoliyati kishining hayot kechirishini, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuclilari va moddalaridan foydalanishini ta’min etadigan o‘ziga xos turga oid xulq-atvori deb hisoblanishi mumkin. Mehnat faoliyati odamlar iste’mol qiladigan buyumlarni va ana shundan iste’mol qilinadigan buyumlarni ishlab chiqarish uchun zarur buyumlarni — don va mashinalarni, mebel va qurollarni, kiyim-kechak va avtomobillarni hamda shu kabilarni ishlab chiqarish maqsadini ko‘zlagan bo‘lishi mumkin. Bular energiyadan (issiqlik, yorug‘lik, elektr, harakat) va axborot vositalaridan (kitoblar, chizmalar, filmlar) iborat bo‘lishi mumkin. Pirovardida bu ideologiya mahsulotlari (fan, san’at, g‘oyalar) va kishilarning xulq-atvorini hamda mehnatini uyushtiruvchi (boshqaruv, nazorat qilish, muhofaza qilish, tarbiyalash) harakatlar bo‘lishi ham mumkin. Bu o‘rinda kishi tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot uning o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun zarurligi yoki zarur emasligining ahamiyati yo‘q. Agar bu mahsulot umuman jamiyatga kerak boisa, uning o‘zi kifoya. Xususan, kishi faoliyatining maqsadlari uning shaxsiy ehtiyojlari bilan belgilanmaydi. Bunday maqsadlarni unga jamiyat belgilab berayotir, faoliyatning o‘zi esa muayyan ijtimoiy topshiriqni bajarish shaklini kashf etmoqda. Shunday qilib, kishilarning mehnat faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hisoblanadi. U jamiyat ehtiyojlari bilan shakllanadi, belgilanadi, yo‘naltiriladi va boshqariladi. Bu faoliyat o‘z xarakteriga ko‘ra ham ijtimoiy hisoblanadi. Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o‘zi uchun talab qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigan emas, balki bironta ham mahsulotni ish lab chiqarishda deyarli hech qachon boshidan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Uning uchun ham kishi hayot uchun talab qilinadigan barcha narsalarni oz mehnatiga ayirboshlangan tarzda jamiyatdan olishi kerak. Shaxsning ehtiyojlari tashqaridan qaraganda uning P A G E Mehnat — bu ma’lum bir ijtimoiy foydali (yoki hech bo‘lmaganda jamiyat tomonidan iste’mol qilinadigan) moddiy yoki ma’naviy mahsulotni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat faoliyati kishining eng yetakchi, asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to‘xtatadigan bo‘Isa, u (tur sifatida) o‘z hayot-mamotini tugallagan bo‘lar edi. Lining uchun ham mehnat faoliyati kishining hayot kechirishini, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuclilari va moddalaridan foydalanishini ta’min etadigan o‘ziga xos turga oid xulq-atvori deb hisoblanishi mumkin. Mehnat faoliyati odamlar iste’mol qiladigan buyumlarni va ana shundan iste’mol qilinadigan buyumlarni ishlab chiqarish uchun zarur buyumlarni — don va mashinalarni, mebel va qurollarni, kiyim-kechak va avtomobillarni hamda shu kabilarni ishlab chiqarish maqsadini ko‘zlagan bo‘lishi mumkin. Bular energiyadan (issiqlik, yorug‘lik, elektr, harakat) va axborot vositalaridan (kitoblar, chizmalar, filmlar) iborat bo‘lishi mumkin. Pirovardida bu ideologiya mahsulotlari (fan, san’at, g‘oyalar) va kishilarning xulq-atvorini hamda mehnatini uyushtiruvchi (boshqaruv, nazorat qilish, muhofaza qilish, tarbiyalash) harakatlar bo‘lishi ham mumkin. Bu o‘rinda kishi tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot uning o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun zarurligi yoki zarur emasligining ahamiyati yo‘q. Agar bu mahsulot umuman jamiyatga kerak boisa, uning o‘zi kifoya. Xususan, kishi faoliyatining maqsadlari uning shaxsiy ehtiyojlari bilan belgilanmaydi. Bunday maqsadlarni unga jamiyat belgilab berayotir, faoliyatning o‘zi esa muayyan ijtimoiy topshiriqni bajarish shaklini kashf etmoqda. Shunday qilib, kishilarning mehnat faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hisoblanadi. U jamiyat ehtiyojlari bilan shakllanadi, belgilanadi, yo‘naltiriladi va boshqariladi. Bu faoliyat o‘z xarakteriga ko‘ra ham ijtimoiy hisoblanadi. Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o‘zi uchun talab qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigan emas, balki bironta ham mahsulotni ish lab chiqarishda deyarli hech qachon boshidan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Uning uchun ham kishi hayot uchun talab qilinadigan barcha narsalarni oz mehnatiga ayirboshlangan tarzda jamiyatdan olishi kerak. Shaxsning ehtiyojlari tashqaridan qaraganda uning
P A G E oz mehnati bilan emas, balki jamiyat tomonidan qondirilayotgandek bo‘lib tuyuladi. Buning qanday yuz bcrishi jamiyatda hukmron bo‘lgan ishlab chiqarish munosabatlari tizimilan elgilanadi. Uning uchun ham jamiyatda har qanday ma su otning ishlab chiqari1ishi ayni paytda mehnat qi 1 ish, uning mahsulini taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qi1ish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi. Bu xildagi harakatlarni bajarish va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan foydalanish va eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarurdir. Bulardan shu narsa ravshanki, kishi psixikasining bu ajoyib xususiyatlari manbayini isbot qilish maqsadida «ruh»ning qandaydir alohida xususiyatlarini o‘ylab topishga hojat yo‘qBularga bo‘lgan zarurat inson faoliyati qonuniyatlari bilan belgilanadi, ya’ni kishining ijtimoiy-mehnat mohiyatiga ega bo lgan jonzot sifatida mavjudligi shaklining o‘zidan kelib chiqqandir. Ro yobga chiqarilishi uchun yuksak psixik funksiyalar bajarilishini taqozo etarkan, jamoa mehnat faoliyati ayni chog‘da insoniyatning rivojlanish jarayonida ularning shakllanishi uchun asos va shart-sharoitlar yaratadi. Misol uchun ibtidoiy ovchilar o‘rtasidagi hurkituvchilarning xatti- harakatlarini olib ko‘raylik. Ularning harakatlari o‘z holicha o‘ljani ushlashga qaratilgan bo‘lmaydi. Bunisi tugul, agar u yolg‘iz o‘zi harakat qiladigan bollsa, u holda uning bu harakatlari o‘ljaning osongina qochib ketishiga olib kelgan bo‘lardi — uning o‘zi esa qolardi. Shuning uchun uning butun faoliyati faqat boshqa kishilarning — ovchilarning faoliyati bilan uyg‘unlashgan tarzdagina biron-bir ma’no kasb etadi. Hayvon hurkituvchi maqsadga erishish uchun ovchilarning harakatlarini hisobga olishi, ya’ni bug‘uni duch kelgan tomonga haydamasdan, balki ovchilar tomonga haydashi kerak. Shu tariqa uning xatti-harakatlari biologik mohiyatga ega bo‘lgan maqsadga qaratilgan bo‘lmasdan, aksincha ijtimoiy mohiyat kasb etadi. U ichki instinktiv kechinmalar shaklida emas, balki tashqi real obyektlar bilan bo‘ladigan harakatlarning idrok etilishi orqali aks etadi. Shu tarzda obyektlar P A G E oz mehnati bilan emas, balki jamiyat tomonidan qondirilayotgandek bo‘lib tuyuladi. Buning qanday yuz bcrishi jamiyatda hukmron bo‘lgan ishlab chiqarish munosabatlari tizimilan elgilanadi. Uning uchun ham jamiyatda har qanday ma su otning ishlab chiqari1ishi ayni paytda mehnat qi 1 ish, uning mahsulini taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qi1ish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi. Bu xildagi harakatlarni bajarish va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan foydalanish va eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarurdir. Bulardan shu narsa ravshanki, kishi psixikasining bu ajoyib xususiyatlari manbayini isbot qilish maqsadida «ruh»ning qandaydir alohida xususiyatlarini o‘ylab topishga hojat yo‘qBularga bo‘lgan zarurat inson faoliyati qonuniyatlari bilan belgilanadi, ya’ni kishining ijtimoiy-mehnat mohiyatiga ega bo lgan jonzot sifatida mavjudligi shaklining o‘zidan kelib chiqqandir. Ro yobga chiqarilishi uchun yuksak psixik funksiyalar bajarilishini taqozo etarkan, jamoa mehnat faoliyati ayni chog‘da insoniyatning rivojlanish jarayonida ularning shakllanishi uchun asos va shart-sharoitlar yaratadi. Misol uchun ibtidoiy ovchilar o‘rtasidagi hurkituvchilarning xatti- harakatlarini olib ko‘raylik. Ularning harakatlari o‘z holicha o‘ljani ushlashga qaratilgan bo‘lmaydi. Bunisi tugul, agar u yolg‘iz o‘zi harakat qiladigan bollsa, u holda uning bu harakatlari o‘ljaning osongina qochib ketishiga olib kelgan bo‘lardi — uning o‘zi esa qolardi. Shuning uchun uning butun faoliyati faqat boshqa kishilarning — ovchilarning faoliyati bilan uyg‘unlashgan tarzdagina biron-bir ma’no kasb etadi. Hayvon hurkituvchi maqsadga erishish uchun ovchilarning harakatlarini hisobga olishi, ya’ni bug‘uni duch kelgan tomonga haydamasdan, balki ovchilar tomonga haydashi kerak. Shu tariqa uning xatti-harakatlari biologik mohiyatga ega bo‘lgan maqsadga qaratilgan bo‘lmasdan, aksincha ijtimoiy mohiyat kasb etadi. U ichki instinktiv kechinmalar shaklida emas, balki tashqi real obyektlar bilan bo‘ladigan harakatlarning idrok etilishi orqali aks etadi. Shu tarzda obyektlar
P A G E va ular bilan bajariladigan harakatlarning timsollari faoliyatga undaydigan biologik ehtiyojning xayoldagi kechinishidan amaliyotning o‘zi bilan ajratiladi. Voqelikka nisbatan bunday munosabatda bo‘lish esa, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ongning negizini tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat subyektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga aylantiradi. U kishini tevarak-atrofdagi damning qulidan uning sohibi darajasiga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljallangan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning Yer kurrasida mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot kechirishga aylantiradi. P A G E va ular bilan bajariladigan harakatlarning timsollari faoliyatga undaydigan biologik ehtiyojning xayoldagi kechinishidan amaliyotning o‘zi bilan ajratiladi. Voqelikka nisbatan bunday munosabatda bo‘lish esa, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ongning negizini tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat subyektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga aylantiradi. U kishini tevarak-atrofdagi damning qulidan uning sohibi darajasiga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljallangan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning Yer kurrasida mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot kechirishga aylantiradi.
P A G E II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI. 2.1. Faoliyating psixologik tavsifi Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo‘nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbayi bolib hisoblanadi. Ehtiyoj — jonli mavjudotning hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatidir. Kishining faolligi ehtiyojlarning qondirilishi jarayonida namoyon boladi. Xuddi shu o‘rinda odamning faolligi shakllari bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining obyekti bo‘lishi hamda unda ularni egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli borligini olzining tabiiy tuzilishiga (tanasining va a’zolarining tuzilishiga, instinktlarining boyligiga) ko‘ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilishi jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi. Masalan, qunduz xatti-harakatining tug‘ma ravishda hosil bo‘lgan programmasi uning quruvchilik ehtiyojlarini qamrab qolmasdan, balki bu ehtiyojlarni qondirish obyektlari: to‘g‘on quriladigan daraxtlarning navlari, daraxtlarning suvga yaqinligi, «o‘rmon kesish» usullari (qunduzlar daraxtning shoxi aynan suvga tushishini mo‘ljallab, uning suvga qarshi tomonini kemiradi) va hokazolar ham aks etgan bo‘ladi. Shunday qilib, hayvonning ehtiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan buyum bevosita ishtirok etadi. Odamning faolligi va faollikning manbayi bo‘lgan insoniy ehtiyojlar tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni tarbiyalash jarayonida, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi. P A G E II – BOB. FAOLIYATING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA FAOLIYATNING PSIXOLOGIK NAZARIYALARI. 2.1. Faoliyating psixologik tavsifi Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo‘nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbayi bolib hisoblanadi. Ehtiyoj — jonli mavjudotning hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatidir. Kishining faolligi ehtiyojlarning qondirilishi jarayonida namoyon boladi. Xuddi shu o‘rinda odamning faolligi shakllari bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining obyekti bo‘lishi hamda unda ularni egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli borligini olzining tabiiy tuzilishiga (tanasining va a’zolarining tuzilishiga, instinktlarining boyligiga) ko‘ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilishi jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi. Masalan, qunduz xatti-harakatining tug‘ma ravishda hosil bo‘lgan programmasi uning quruvchilik ehtiyojlarini qamrab qolmasdan, balki bu ehtiyojlarni qondirish obyektlari: to‘g‘on quriladigan daraxtlarning navlari, daraxtlarning suvga yaqinligi, «o‘rmon kesish» usullari (qunduzlar daraxtning shoxi aynan suvga tushishini mo‘ljallab, uning suvga qarshi tomonini kemiradi) va hokazolar ham aks etgan bo‘ladi. Shunday qilib, hayvonning ehtiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan buyum bevosita ishtirok etadi. Odamning faolligi va faollikning manbayi bo‘lgan insoniy ehtiyojlar tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni tarbiyalash jarayonida, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi.
P A G E Tabiatdan olinadigan buyum shunchaki oddiy oija, ya’ni faqat biologik ma’noga ega ovqat tarzidagi buyum bo‘lmay qoladi. Odam qurollar yordamida buyumni tarixiy taraqqiyot mahsuli hisoblanmish xususiy ehtiyojlariga moslashtirilgan holda tubdan o‘zgartirishga qodirdir. Shuning uchun ham kishining o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi. Ular hozirgi zamon kishisida lining ajdodlarida bo‘lganiga qaraganda boshqachadir, lining avlodlarida ham boshqacha bo‘ladi. Kishining ehtiyojlarini to‘la-tokkis qondirish uni har tomonlama rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi, lekin bu yakkayu yagona shart emas, albatta. Bulling ustiga kamolotga erishishning boshqa shart-sharoitlari (va birinchi navbatda mehnat) mavjud bo‘lmasa, o‘z ehtiyojlarini osongina qondirish imkoniyati kishini ko‘pincha inqirozga uchratadi. Mehnat bilan yo‘naltirilmaydigan tekinxo‘rlik ehtiyojlari zid xulq-atvor (ba’zan esa jinoiy xatti- harakatjning manbayi bo‘lib qolishi mumkin va ayrim kishilarda shunday bo‘lmoqda. Mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyojning yanada rivojlanishi ishlab chiqarishni rivojlantirish, ko‘pgina ishlab chiqarish jarayonlarini maksimal darajada avtomatlashtirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ish vaqtini qisqartirish natijasida, faqat ijtimoiy foydali mehnatdan o‘zini namoyon eta oladigan bunyodkorlik kuchlarini jonlantirish oqibatida yuz beradi, deb hisoblash uchun asos bor. Hozir ba’zan og‘ir va zerikarli bo‘ladigan mehnat sogMom, har tomonlama kamolga yetgan kishi uchun quvonch va rohat-farog‘at manbayiga aylanadi. «Umumiy ta’lim va hunar maktabini isloh qilishning asosiy yo nalishlari»da o‘quvchilarning mehnat tarbiyasi va kasbga yo naltirilishi qanday rol o‘ynashi ta’kidlangandir. Ehtiyojlarni tanlash va shakllantirish masalasi axloqiy tarbiyaning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. A.S.Makarenko buni aniq-ravshan tarzda ta’kidlagan hamda insoniy ehtiyojlarni tanlash va tarbiyalash, ularni kishini yanada barkamollik P A G E Tabiatdan olinadigan buyum shunchaki oddiy oija, ya’ni faqat biologik ma’noga ega ovqat tarzidagi buyum bo‘lmay qoladi. Odam qurollar yordamida buyumni tarixiy taraqqiyot mahsuli hisoblanmish xususiy ehtiyojlariga moslashtirilgan holda tubdan o‘zgartirishga qodirdir. Shuning uchun ham kishining o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi. Ular hozirgi zamon kishisida lining ajdodlarida bo‘lganiga qaraganda boshqachadir, lining avlodlarida ham boshqacha bo‘ladi. Kishining ehtiyojlarini to‘la-tokkis qondirish uni har tomonlama rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi, lekin bu yakkayu yagona shart emas, albatta. Bulling ustiga kamolotga erishishning boshqa shart-sharoitlari (va birinchi navbatda mehnat) mavjud bo‘lmasa, o‘z ehtiyojlarini osongina qondirish imkoniyati kishini ko‘pincha inqirozga uchratadi. Mehnat bilan yo‘naltirilmaydigan tekinxo‘rlik ehtiyojlari zid xulq-atvor (ba’zan esa jinoiy xatti- harakatjning manbayi bo‘lib qolishi mumkin va ayrim kishilarda shunday bo‘lmoqda. Mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyojning yanada rivojlanishi ishlab chiqarishni rivojlantirish, ko‘pgina ishlab chiqarish jarayonlarini maksimal darajada avtomatlashtirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ish vaqtini qisqartirish natijasida, faqat ijtimoiy foydali mehnatdan o‘zini namoyon eta oladigan bunyodkorlik kuchlarini jonlantirish oqibatida yuz beradi, deb hisoblash uchun asos bor. Hozir ba’zan og‘ir va zerikarli bo‘ladigan mehnat sogMom, har tomonlama kamolga yetgan kishi uchun quvonch va rohat-farog‘at manbayiga aylanadi. «Umumiy ta’lim va hunar maktabini isloh qilishning asosiy yo nalishlari»da o‘quvchilarning mehnat tarbiyasi va kasbga yo naltirilishi qanday rol o‘ynashi ta’kidlangandir. Ehtiyojlarni tanlash va shakllantirish masalasi axloqiy tarbiyaning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. A.S.Makarenko buni aniq-ravshan tarzda ta’kidlagan hamda insoniy ehtiyojlarni tanlash va tarbiyalash, ularni kishini yanada barkamollik
P A G E sari kurashga odatlantiradigan oksha ma’naviy cho‘qqiga ko‘tarish lozimligi haqida yozgan edi. Ehtiyojlarning turlari Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xarakterga egadir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xarakterga ega bo‘lib tuyuladigan (masalan, oziqovqat bilan bog‘liq) ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy mehnat taqsimotining ma’sulidan (dasturxonga non seleksiyachilar, agronomlar, traktorchilar, kombaynchilar, elevatorlarning xodimlari, tegirmonchilar, novvoylar, sotuvchilar va boshqa shu kabi odamlar mehnat g‘ayrat- shijoatlarining moddiylashgan mahsuli sifatida kelib tushadi) foydalanilishida o‘z ifodasini topadi. Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijtimoiy muhitda tarkib topgan vositalar va usullardan foydalanadi, hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Bir parcha go‘shtni iste’mol qilish uchun hech bo‘lmaganda o‘sha go‘sht tegishli usulda tayyorlangan bo‘lishi lozim. Kishida likopcha, pichoq va vilka, ba’zi bir gigiyena talablariga rioya qilish va shu kabilarga ehtiyoj tug'iladi. Va nihoyat, uchinchidan, kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning ehtiyojlarini ifodalaydi jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyojlari tusini kasb etadi. Bu jarayon quyidagi misolda o‘zining yorqin ifodasini topishi mumkin. Yig‘ilishda ma’ruza qilishdan iborat jamoat topshirig‘iga ega bo‘lgan o‘quvchi ma’ruzaga uni tayyorlashning o‘zi, aytaylik, qiziqarli kitobni o‘qishga qaraganda ham jozibaliroq mashg‘ulot ekanligi sababli emas, balki u jamoaning talabini bajarishga o‘zida juda zo‘r ehtiyoj sezayotganligi uchun ham g'oyat puxtalik bilan tayyorgarlik ko‘radi. Ehtiyojlar kelib chiqishiga va predmetiga ko‘ra farqlanadi. Kelib chiqishiga ko‘ra ehtiyojlar tabiiy va madaniy bo‘lishi mumkin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, lining hayoti va lining avlodi hayotini saqlash va qodlab-quvvatlash uchun zarur bodgan shart- sharoitlarga bo‘ysunganlik ifodalanadi, barcha odamlarda ovqatlanishga, suv P A G E sari kurashga odatlantiradigan oksha ma’naviy cho‘qqiga ko‘tarish lozimligi haqida yozgan edi. Ehtiyojlarning turlari Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xarakterga egadir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xarakterga ega bo‘lib tuyuladigan (masalan, oziqovqat bilan bog‘liq) ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy mehnat taqsimotining ma’sulidan (dasturxonga non seleksiyachilar, agronomlar, traktorchilar, kombaynchilar, elevatorlarning xodimlari, tegirmonchilar, novvoylar, sotuvchilar va boshqa shu kabi odamlar mehnat g‘ayrat- shijoatlarining moddiylashgan mahsuli sifatida kelib tushadi) foydalanilishida o‘z ifodasini topadi. Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijtimoiy muhitda tarkib topgan vositalar va usullardan foydalanadi, hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Bir parcha go‘shtni iste’mol qilish uchun hech bo‘lmaganda o‘sha go‘sht tegishli usulda tayyorlangan bo‘lishi lozim. Kishida likopcha, pichoq va vilka, ba’zi bir gigiyena talablariga rioya qilish va shu kabilarga ehtiyoj tug'iladi. Va nihoyat, uchinchidan, kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning ehtiyojlarini ifodalaydi jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyojlari tusini kasb etadi. Bu jarayon quyidagi misolda o‘zining yorqin ifodasini topishi mumkin. Yig‘ilishda ma’ruza qilishdan iborat jamoat topshirig‘iga ega bo‘lgan o‘quvchi ma’ruzaga uni tayyorlashning o‘zi, aytaylik, qiziqarli kitobni o‘qishga qaraganda ham jozibaliroq mashg‘ulot ekanligi sababli emas, balki u jamoaning talabini bajarishga o‘zida juda zo‘r ehtiyoj sezayotganligi uchun ham g'oyat puxtalik bilan tayyorgarlik ko‘radi. Ehtiyojlar kelib chiqishiga va predmetiga ko‘ra farqlanadi. Kelib chiqishiga ko‘ra ehtiyojlar tabiiy va madaniy bo‘lishi mumkin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, lining hayoti va lining avlodi hayotini saqlash va qodlab-quvvatlash uchun zarur bodgan shart- sharoitlarga bo‘ysunganlik ifodalanadi, barcha odamlarda ovqatlanishga, suv
P A G E ichishga, qarama-qarshi jinsning mavjud bodishiga, uxlashga, sovuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanishga va hokazolar tabiiy ehtiyoj bodadi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri biron darajada uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok bodadi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bodadi. Garchand tabiiy ehtiyojlar (ularning soniga kokra) odamning hayvon ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bodsa ham lekin ular o‘z psixologik mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning tabiiy ehtiyojlaridan tubdan farq qiladi. Ehtiyojlarni qondirishning usullari va qurollari o‘zgaribgina qolmasdan, eng muhimi, ehtiyojlarning o‘zi o‘zgarib bormoqda. Madaniy ehtiyojlarda odamning faol faoliyati insoniyat madaniyatining mahsuliga bogdiq ekanligi ifodalanadi; lining ildizlari butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. U yoki bu xilda tarkib topgan madaniyat sharoitlarida bironbir tabiiy ehtiyojni qondirish vositasi bodib xizmat qiladigan narsalar (vilka va qoshiq, ovqatni yeyish uchun ishlatiladigan cho‘plar) ham, shuningdek, boshqa odamlar bilan mehnat va madaniy munosabat bogdash uchun, kishining murakkab va rang-barang ijtimoiy hayot kechirishi uchun zarur bodgan narsalar ham madaniy ehtiyojlar obyekti hisoblanadi. Turli iqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida lining tarbiyasiga va xulq-atvorning keng yoyilgan hamda udum bodgan odatlari va shakllarini o‘zlashtirishiga bogdiq holda turli xildagi madaniy ehtiyojlar tugdladi. Agar kishining madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok bodmaydi (tabiiy ehtiyojlari qondirilmagan sharoitda ana shunaqa bodishi mumkin edi), lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Kishi ehtiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari Hayvonning xatti-harakati hamisha u yo bu ehtiyojni qondirishga bevosita yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi. Misol uchun ovqatlanish ehtiyoji (ochlik) hayvonda, jumladan, ovqatlanish faolligini vujudga keltiradi — og‘zida so‘lak ajratila boshlanadi, ovqatni izlash yoki o‘ljani poylash, egallash va uni iste’mol qilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. P A G E ichishga, qarama-qarshi jinsning mavjud bodishiga, uxlashga, sovuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanishga va hokazolar tabiiy ehtiyoj bodadi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri biron darajada uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok bodadi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bodadi. Garchand tabiiy ehtiyojlar (ularning soniga kokra) odamning hayvon ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bodsa ham lekin ular o‘z psixologik mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning tabiiy ehtiyojlaridan tubdan farq qiladi. Ehtiyojlarni qondirishning usullari va qurollari o‘zgaribgina qolmasdan, eng muhimi, ehtiyojlarning o‘zi o‘zgarib bormoqda. Madaniy ehtiyojlarda odamning faol faoliyati insoniyat madaniyatining mahsuliga bogdiq ekanligi ifodalanadi; lining ildizlari butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. U yoki bu xilda tarkib topgan madaniyat sharoitlarida bironbir tabiiy ehtiyojni qondirish vositasi bodib xizmat qiladigan narsalar (vilka va qoshiq, ovqatni yeyish uchun ishlatiladigan cho‘plar) ham, shuningdek, boshqa odamlar bilan mehnat va madaniy munosabat bogdash uchun, kishining murakkab va rang-barang ijtimoiy hayot kechirishi uchun zarur bodgan narsalar ham madaniy ehtiyojlar obyekti hisoblanadi. Turli iqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida lining tarbiyasiga va xulq-atvorning keng yoyilgan hamda udum bodgan odatlari va shakllarini o‘zlashtirishiga bogdiq holda turli xildagi madaniy ehtiyojlar tugdladi. Agar kishining madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok bodmaydi (tabiiy ehtiyojlari qondirilmagan sharoitda ana shunaqa bodishi mumkin edi), lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Kishi ehtiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari Hayvonning xatti-harakati hamisha u yo bu ehtiyojni qondirishga bevosita yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi. Misol uchun ovqatlanish ehtiyoji (ochlik) hayvonda, jumladan, ovqatlanish faolligini vujudga keltiradi — og‘zida so‘lak ajratila boshlanadi, ovqatni izlash yoki o‘ljani poylash, egallash va uni iste’mol qilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi.
P A G E Shartli refleks — bu faollikni yangi qo‘zg‘atuvchilar (masalan, qo‘ng‘iroq chalinishi) bilan yoki yangi harakatlar (masalan, tepkini bosish) bilan bog‘lanishi mumkin. Lekin bunda hayvonning xatti-harakati tuzilishi shundayligicha qoladi. Qo‘ng‘iroqning chalinishi tashqi qo‘zg‘atuvchilar oqimidan aynan ovqatlanish haqida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. Hayvon tepkini bosishni aynan ovqatning olinishiga olib keluvchi xatti-harakat tarzida bajaradi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, hayvon eng murakkab shartli reflekslar orqali faoliyat ko‘rsatgan taqdirda ham ehtiyojlar to‘g‘ridan to‘g‘ri uning psixikasining ham aks ettirish, ham yolnaltirish funksiyalarini belgilaydi. Hayvon organizmining talab-ehtiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga nimalarni in’om etishi va qanday javob xatti- harakatlarini keltirib chiqarishini belgilab beradi. P A G E Shartli refleks — bu faollikni yangi qo‘zg‘atuvchilar (masalan, qo‘ng‘iroq chalinishi) bilan yoki yangi harakatlar (masalan, tepkini bosish) bilan bog‘lanishi mumkin. Lekin bunda hayvonning xatti-harakati tuzilishi shundayligicha qoladi. Qo‘ng‘iroqning chalinishi tashqi qo‘zg‘atuvchilar oqimidan aynan ovqatlanish haqida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. Hayvon tepkini bosishni aynan ovqatning olinishiga olib keluvchi xatti-harakat tarzida bajaradi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, hayvon eng murakkab shartli reflekslar orqali faoliyat ko‘rsatgan taqdirda ham ehtiyojlar to‘g‘ridan to‘g‘ri uning psixikasining ham aks ettirish, ham yolnaltirish funksiyalarini belgilaydi. Hayvon organizmining talab-ehtiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga nimalarni in’om etishi va qanday javob xatti- harakatlarini keltirib chiqarishini belgilab beradi.