ALOHIDA HIMOYAGA MUXTOJLAR VA ZAIF QATLAMLARNI HIMOYA QILISH 1. Ayollar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada implementatsiya qilish. 2. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada implementatsiya qilish. 3. Yoshlar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish zarurati. 4. Migrantlar huquqlari xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi sifatida. 5. Nogironlar huquqlari 1. Ayollar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada implementatsiya qilish Ayollar huquqlari - bu ayollarning ijtimoiy-iqtisodiy, fuqarolik va siyosiy mavqeini mustahkamlaydigan huquqlardir. Ular ayollarni jinsga qarab kamsitishlardan himoya qilish uchun mo‘ljallangan. Ayol huquqlari inson huquqlari sohasidagi ko‘plab xalqaro shartnomalar, rezolyusiyalar, deklaratsiyalar va harakatlar dasturlarida kafolatlangan asosiy inson huquqlaridan biridir. Xotin-qizlar huquqlari bo‘yicha asosiy xalqaro shartnoma Birlashgan Millatlar Tashkilotining ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiyasi (CEDAW) va uning fakultativ protokoli hisoblanadi. Bundan tashqari, ayollar huquqlari BMTning boshqa shartnomalarining, jumladan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Irqiy kamsitishga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya, Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya, singari muhim elementlardir. O‘zbekiston Respublikasi ayollar huquqlarini har doim ta’minlashga alohida e’tibor beradi. O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib BMTning ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida, Onalikni himoya qilish to‘g‘risida, Mehnat va kasb sohasidagi kamsitish to‘g‘risidagi konvensiyalari va boshqa xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qilgan. Ayollar huquqlariga oid xalqaro huquqiy standartlar: onalar salomatligi sohasida - 2019 yil 11 martda "Fuqarolarning reproduktiv salomatligi to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, Unda ayollar va voyaga yetmaganlarning reproduktiv huquqlari himoya qilinadi. Ayollar va erkaklarning reproduktiv huquqlarini amalga oshirishda huquq va imkoniyatlarning tengligi, farzandlarining tug‘ilishi bilan bog‘liq mustaqil qarorlar qabul qilish huquqi e’lon qilinadi, xavfsiz va samarali texnologiyalardan foydalanish kafolatlanadi; ayollarning mehnat va bandlik sohasidagi huquqlarini ta’minlash sohasida - 2019 yil 7 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Mehnat huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va ayollarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni qabul qilindi. Unga muvofiq ayollarni ayrim sohalar yoki kasblarga jalb qilish taqiqlari bekor qilindi; ayollar sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan sohalar yoki kasblarning tavsiya etiladigan yangi ro‘yxati tasdiqlandi; mamlakatning siyosiy va ijtimoiy hayotida ayollarning rolini oshirish sohasida - 2019 yil 2 sentyabrda "Ayollar va erkaklarning teng huquqliligi va imkoniyatlarining kafolatlari to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, unda birinchi marta "Jinsi asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamsitish" va "jinsi asosida bilvosita kamsitish" tushunchalari ta’riflari kiritildi, majburiy huquqiy-huquqiy ekspertiza joriy etildi. Gender tenglig prinsiplariga, ularni qo‘llash jarayonida kamsituvchi xususiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni aniqlashga qaratilgan. Qonuniy xatti- harakatlar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita aniqlangan normalarni hal qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.; ayollarni zo‘ravonlikdan himoya qilish sohasidagi milliy qonunchilik hujjatlarida o‘z aksini topgan va takomillashtirilib borilmoqda - 2019 yil 2 sentyabrda "Ayollarni zo‘ravonlik va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, u ayollarni uyda, ish joyida, ta’lim muassasalarida zo‘ravonlikdan himoya qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonunda bir qator tushunchalar, masalan, "zulm", "zo‘ravonlik", "psixologik zo‘ravonlik", "jismoniy zo‘ravonlik", "jinsiy zo‘ravonlik", "iqtisodiy zo‘ravonlik", "zo‘ravonlik kabi tushunchalarga keng ta’rif berilgan". 2. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada implementatsiya qilish Bola huquqlari - bolaga nisbatan inson huquqlari toifasi, irqi, jinsi, tili, dini, tug‘ilgan joyi, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiyligi, ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, har bir bola ega bo‘lishi kerak bo‘lgan huquq va erkinliklar. Xalqaro huquqda 18 yoshga etmaganlarning barchasi bola deb tan olingan. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro va milliy darajada ko‘plab maxsus hujjatlar mavjud. Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro darajadagi asosiy hujjat Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya hisoblanadi. Konvensiya Nyu-Yorkda 1989 yil 20 noyabrda qabul qilingan. Unda 54 ta moddadan iborat bo‘lib, ularda bolalarning huquqlari. Konvensiyaga kiritilgan barcha huquqlar barcha bolalarga nisbatan qo‘llaniladi. Konvensiyada birinchi marta bola Konvensiyani ratifikatsiya qilgan davlatlar "hurmat qilish va kafolatlash" talab qilinadigan huquqlarga ega bo‘lgan shaxs sifatida ko‘rib chiqiladi. Ushbu qoida bola jamiyatning juda himoyasiz a’zosi ekanligi va shuning uchun alohida himoyani talab qilishi va bunga loyiq ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani 1992 yil 9 dekabrda ratifikatsiya qildi. O‘zbekiston ushbu Konvensiyani ratifikatsiya qilganidan beri qonun chiqaruvchilar qonunlarni ushbu Konvensiyaga moslashtirish uchun samarali harakatlarni amalga oshirmoqda. O‘zbekistonda bola huquqlari quyidagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi; "Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida" gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; «Jinoyatlarning oldini olish to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; «Vasiylik va homiylik to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida" gi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risida" gi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida" gi qonuni. Ayni paytda mamlakatimizda onalik va bolalikni qo‘llab-quvvatlash, bolalarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi uchun sharoitlar yaratish, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi talablariga rioya etilishini ta’minlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Shu bilan birga, bolalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish va barkamol avlodni tarbiyalashni ta’minlashning institutsional va huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirish zarurati tobora ortib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.04.2019 yildagi "Bolalar huquqlari kafolatlarini yanada mustahkamlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" PQ-4296 sonli Farmoni bilan Ombudsmanning Bola huquqlari bo‘yicha vakil lavozimi joriy etildi. Bugungi kunda mamlakatdagi bolalarning 92% rivojlanish parametrlari bo‘yicha JSST standartlariga javob beradi. "Save the children" xalqaro tashkiloti tomonidan tuzilgan yosh avlod salomatligi eng yaxshi parvarishlanayotgan mamlakatlar reytingida O‘zbekiston 161 mamlakat orasida 9-o‘rinni egalladi. 3. Yoshlar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish zarurati. Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani ishlab chiqish tashabbusi O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoevga tegishli bo‘lib, bu taklif Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh assambleyasining 72-sessiyasida ilgari surilgan edi. BMTning Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini qabul qilishning qanday foydasi bor, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu muhim xalqaro hujjatga talab va qiziqish kattaligining bir qator omillari mavjud. Birinchidan, hozirgi dunyomizda yoshlar tarixda misli ko‘rilmagan darajada eng ko‘p sonli navqiron avlod hisoblanadi. Shu ma’noda, yoshlarning barcha huquqlarini, xususan, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, fuqarolik va siyosiy huquqlarni himoya qilish va amalga oshirishni ta’minlash uchun yanada ko‘proq harakat qilish zarur. Bu mas’uliyatli jarayonda faol ishtirok etmaslik va imkoniyatlarning yetishmasligi yoshlar uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, hozirgi vaqtda yosh avlodda davlat va jamiyatning har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi, yoshlarning rivojlanishiga qaratilgan muhim resurslar ajratilishi, inson huquqlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoshlarga doir davlat siyosatining zamonaviy infratuzilmasi yaratilishiga nisbatan talab hamda ehtiyoj kuchlidir. Uchinchidan, ushbu sohada shu paytgacha majburiy mazmunga ega muayyan xalqaro hujjat qabul qilinmagan. Bu esa yoshlarga oid davlat siyosatining zamonaviy qonunchilik bazasini shakllantirishni murakkablashtirmoqda. To‘rtinchidan, aholining yoshlar qismiga kimlar mansubligini aniqlash bo‘yicha xalqaro mezonlarni ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Mazkur mezonlarni, o‘z navbatida, yoshlarning huquqlarini ta’minlash bo‘yicha davlat majburiyatlarini belgilovchi xalqaro hujjatda belgilab qo‘yish taqozo etiladi. Dunyoda yoshlarning huquqlarini ta’minlash sohasidagi vaziyat tahlili shuni ko‘rsatadiki, davlatlarning yoshlarga doir siyosati nafaqat inson huquqlarining amaldagi xalqaro tizimiga, balki BMTning yoshlar huquqlariga taalluqli maxsus hujjati — Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyada mustahkamlangan prinsip va normalarga asoslanishi zarur. Shu ma’noda, birinchidan, konvensiya xalqaro tahlil va davlatlar tomonidan yoshlarga oid siyosatni amalga oshirishda to‘plangan ijobiy tajribani umumlashtirish, ikkinchidan, yoshlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha umume’tirof etilgan prinsiplar va standartlarni ishlab chiqish natijasi bo‘lmish yagona kodifikatsiyalashtirilgan xalqaro hujjat hisoblanadi. 4. Migrantlar huquqlari xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi sifatida Migratsiya – zamonaviy voqelikning hodisalaridan biridir. Bugungi kunda millionlab kishilar jalb qilingan va xalqaro hamjamiyatning ko‘pgina davlatlariga taalluqli bo‘lgan migratsiya hodisasining ahamiyati va qamrovi kengayib bormoqda. Ishchi-migrantlar oqimining davlatga ta’siri, ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining zaif holatini hisobga olib, ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining murojaatlariga taalluqli asosiy prinsiplarni qabul qilish orqali davlatlarning pozitsiyalarini muvofiqlashtirishga ko‘maklashishi mumkin bo‘lgan normalarni belgilashga intilgan holda 1990 yilda Bosh Assambleya ishchi-migrantlarga nisbatan kamsitishlarni cheklashga qaratilgan inson huquqlari bo‘yicha yangi konvensiyani, ya’ni Barcha ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida xalqaro konvensiyani qabul qildi. Konvensiyaning 2-moddasi “ishchi-migrantlar va ularning oila a’zolari” tushunchasini boshqa xalqaro hujjatlar bilan taqqoslaganda nisbatan kompleks tarzda mustahkamlaydi. Shuningdek, ishchi-migrantlar turli toifalari huquqlarining nisbatan to‘liqroq ro‘yxatini belgilaydi. Konvensiya: - ham qonuniy, ham noqonuniy ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining huquqlarini ko‘zda tutadi; - ishchi-migrantlarni jamoaviy tarzda chiqarib yuborishni yoki ularning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlari, ishlash uchun ruxsatnomasi, pasportini yo‘q qilib yuborishni taqiqlaydi; - ishchi-migrantlarga mazkur mamlakat fuqarolariga berilgan hajmda rag‘batlantirish, ijtimoiy nafaqa va tibbiy yordam olish, kasaba uyushmalariga a’zo bo‘lish yoki uning yig‘ilishlarida qatnashish, mehnat bitimi tugaganidan so‘ng ish haqlarini, omonatlari va shaxsiy buyumlarini olib chiqib ketish huquqini taqdim etadi; - ishchi-migrantlarining farzandlari uchun tug‘ilish va fuqarolikni ro‘yxatga olish, shuningdek ta’lim olish imkoniyatini kafolatlaydi. 5. Nogironlar huquqlari So‘nggi yillarda butun dunyoda nogironligi bor odamlarning barchaga teng tenglik, huquq va qadr-qimmatga ega bo‘lishini himoya qilish va ta’minlashdagi kamchiliklarni bartaraf etishda inqilobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. 2006 yilda qabul qilingan va 2008 yilda kuchga kirgan "Nogironlar huquqlari to‘g‘risida" gi konvensiya nogironlikka an’anaviy yondashuvdan xayriya va tibbiyotga asoslangan huquqqa asoslangan yondashuvdan "paradigma o‘zgarishini" belgilab berdi. Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya nogironlarning fuqarolik, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarini qamrab olish, tenglik va kamsitmaslik asosida himoya qilish uchun yetarli standartlarni taklif etadi. Bu nogironlarning o‘z jamoalarida mustaqil yashash, tanlov qilish va jamiyatda faol rol o‘ynash huquqiga egaligini aniq ko‘rsatib turibdi. Konvensiyaga Fakultativ Protokol Konvensiya bilan bir vaqtning o‘zida kuchga kirdi. U qo‘mitaga qo‘shimcha vakolatlar beradi. Qo‘mita shaxslarning shikoyatlarini qabul qilishi va ko‘rib chiqishi mumkin, inson huquqlarining qo‘pol va muntazam ravishda buzilishi holatlarida tergov ishlarini boshlashi mumkin. Konvensiya va uning Ixtiyoriy protokoli xalqaro hamjamiyat tomonidan tez va keng qo‘llab-quvvatlandi. Ularning qabul qilinishi chinakam qamrab oluvchi va umumbashariy inson huquqlari tizimiga sodiqligining isboti sifatida olqishlandi. Nogironlar huquqlari bo‘yicha qo‘mita (KRPD) Konvensiyani ilgari surish va amalga oshirishni nazorat qiluvchi 18 mustaqil ekspertlardan iborat guruhdir. Ekspertlar alohida davlatlar tomonidan tayinlanadi va keyinchalik ushbu Konvensiyani ratifikatsiya qilgan davlatlar tomonidan tanlanadi. Barcha davlatlar Konvensiyada mustahkamlangan huquqlar har bir mamlakatda qanday amalga oshirilayotgani to‘g‘risida muntazam ravishda Qo‘mitaga hisobot berib turishlari shart. Qo‘mita, o‘z navbatida, har bir hisobot asosida kelgusida ishlash uchun sharh va takliflarni tayyorlaydi. Sharhda fuqarolik jamiyati tashkilotlari va inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar ham ishtirok etmoqda. Qo‘mita Konvensiyani talqin qilish uchun javobgardir va shu maqsadda ba’zi moddalarga tushuntirishlar va ko‘rsatmalar beradigan umumiy izohlarni nashr etadi. Nogironlarning jamiyatda ishtirok etish va ularning manfaatlarini himoya qilish huquqlari O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik, iqtisodiy, siyosiy va boshqa konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini amalga oshirishda ularga boshqa fuqarolar bilan teng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan 80 dan ortiq qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida mustahkamlangan. "Ta’lim to‘g‘risida", "Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida" qonunlarda, "Nogironlarning ijtimoiy ta’minoti to‘g‘risida", "Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida", "Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida", "Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida", "Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida", "Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida", O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va boshqalar. 2018 yilda nogironlarni qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish va ularning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini amalga oshirishga qaratilgan bir qator me’yoriy- huquqiy hujjatlar qabul qilindi, xususan: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Nogironlarning statistik tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori. 2018 yil 22 martda qabul qilingan, "Yolg‘iz qariyalar va nogironlarning parvarishi zarur bo‘lgan shaxslar ro‘yxatini tuzish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash to‘g‘risida", Prezidentning 2018 yil 5 apreldagi qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 11 iyundagi "Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini ish bilan ta’minlashni rag‘batlantirishning tashkiliy chora- tadbirlari to‘g‘risida", O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Protez- ortopediya buyumlari va texnik reabilitatsiya uskunalarini ishlab chiqarishni rivojlantirish, shuningdek tibbiy va tibbiy-texnik bazasini yanada mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi farmoni ijtimoiy muassasalar 06.06.2016 yildagi qaroriga binoan 2018-2022 yillarda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj toifalariga tibbiy-ijtimoiy yordamni yanada chuqurlashtirish va kengaytirish bo‘yicha chora- tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Asosiy adabiyotlar: 1. Yuldasheva G., Borsieva Z., Gafurova N. Inson huquqlari. Darslik. – T.: TDYuU, 2014. – B. 156-168. 2. Mo‘minov A.R., Tillaboev M.A. Inson huquqlari: darslik. – T.: Adolat, 2013. – B. 359-396. 3. Prava cheloveka: uchebnoe posobie. Pod red. d.yu.n., prof. I.V.Goncharova. – M.: Prospekt, 2020. – S. 140-150. 4. Prava cheloveka: ucheb. posobie / S. A. Balashenko [i dr.]; nauchn. red.: S.A. Balashenko, Ye. A. Deykalo. – Minsk: Yunipak, 2015. – 200 s. 5. Prava jenщin – eto prava cheloveka. Upravlenie Verxovnogo Komissara OON. - Nyu-York i Jeneva, 2014 god. 6. Zaщita prav lis bez grajdanstva – UNHCR, 2019. 7. Daniel Moeckli et al., International human rights law (Oxford Univ. Press 2018).