ALOHIDA HIMOYAGA MUXTOJLAR VA ZAIF QATLAMLARNI
HIMOYA QILISH
1.
Ayollar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada
implementatsiya qilish.
2.
Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy darajada
implementatsiya qilish.
3.
Yoshlar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish
zarurati.
4.
Migrantlar huquqlari xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi sifatida.
5.
Nogironlar huquqlari
1. Ayollar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy
darajada implementatsiya qilish
Ayollar huquqlari - bu ayollarning ijtimoiy-iqtisodiy, fuqarolik va siyosiy
mavqeini
mustahkamlaydigan
huquqlardir.
Ular
ayollarni
jinsga
qarab
kamsitishlardan himoya qilish uchun mo‘ljallangan.
Ayol huquqlari inson huquqlari sohasidagi ko‘plab xalqaro shartnomalar,
rezolyusiyalar, deklaratsiyalar va harakatlar dasturlarida kafolatlangan asosiy inson
huquqlaridan biridir. Xotin-qizlar huquqlari bo‘yicha asosiy xalqaro shartnoma
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha
shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiyasi (CEDAW) va uning fakultativ
protokoli hisoblanadi. Bundan tashqari, ayollar huquqlari BMTning boshqa
shartnomalarining, jumladan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik
va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Irqiy kamsitishga barham berish to‘g‘risidagi
konvensiya, Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya, singari muhim elementlardir.
O‘zbekiston Respublikasi ayollar huquqlarini har doim ta’minlashga alohida e’tibor
beradi. O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib BMTning ayollarga
nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida, Onalikni
himoya qilish to‘g‘risida, Mehnat va kasb sohasidagi kamsitish to‘g‘risidagi
konvensiyalari va boshqa xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qilgan.
Ayollar huquqlariga oid xalqaro huquqiy standartlar:
onalar salomatligi sohasida - 2019 yil 11 martda "Fuqarolarning reproduktiv
salomatligi to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, Unda ayollar va voyaga
yetmaganlarning reproduktiv huquqlari himoya qilinadi. Ayollar va erkaklarning
reproduktiv huquqlarini amalga oshirishda huquq va imkoniyatlarning tengligi,
farzandlarining tug‘ilishi bilan bog‘liq mustaqil qarorlar qabul qilish huquqi e’lon
qilinadi, xavfsiz va samarali texnologiyalardan foydalanish kafolatlanadi;
ayollarning mehnat va bandlik sohasidagi huquqlarini ta’minlash
sohasida - 2019 yil 7 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Mehnat
huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va ayollarning tadbirkorlik faoliyatini
qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni qabul qilindi. Unga
muvofiq ayollarni ayrim sohalar yoki kasblarga jalb qilish taqiqlari bekor qilindi;
ayollar sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan sohalar yoki kasblarning tavsiya
etiladigan yangi ro‘yxati tasdiqlandi;
mamlakatning siyosiy va ijtimoiy hayotida ayollarning rolini oshirish
sohasida - 2019 yil 2 sentyabrda "Ayollar va erkaklarning teng huquqliligi va
imkoniyatlarining kafolatlari to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, unda birinchi marta
"Jinsi asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamsitish" va "jinsi asosida bilvosita kamsitish"
tushunchalari ta’riflari kiritildi, majburiy huquqiy-huquqiy ekspertiza joriy etildi.
Gender tenglig prinsiplariga, ularni qo‘llash jarayonida kamsituvchi xususiyatga ega
bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni aniqlashga qaratilgan. Qonuniy xatti-
harakatlar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita aniqlangan normalarni hal qilish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.;
ayollarni zo‘ravonlikdan himoya qilish sohasidagi milliy qonunchilik
hujjatlarida o‘z aksini topgan va takomillashtirilib borilmoqda - 2019 yil 2
sentyabrda "Ayollarni zo‘ravonlik va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida"gi
qonun qabul qilindi, u ayollarni uyda, ish joyida, ta’lim muassasalarida
zo‘ravonlikdan himoya qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonunda
bir qator tushunchalar, masalan, "zulm", "zo‘ravonlik", "psixologik zo‘ravonlik",
"jismoniy zo‘ravonlik", "jinsiy zo‘ravonlik", "iqtisodiy zo‘ravonlik", "zo‘ravonlik
kabi tushunchalarga keng ta’rif berilgan".
2. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar va ularni milliy
darajada implementatsiya qilish
Bola huquqlari - bolaga nisbatan inson huquqlari toifasi, irqi, jinsi, tili, dini,
tug‘ilgan joyi, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiyligi, ijtimoiy mavqeidan
qat’i nazar, har bir bola ega bo‘lishi kerak bo‘lgan huquq va erkinliklar. Xalqaro
huquqda 18 yoshga etmaganlarning barchasi bola deb tan olingan.
Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro va milliy darajada ko‘plab maxsus hujjatlar
mavjud. Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro darajadagi asosiy hujjat Bola huquqlari
to‘g‘risidagi konvensiya hisoblanadi. Konvensiya Nyu-Yorkda 1989 yil 20
noyabrda qabul qilingan. Unda 54 ta moddadan iborat bo‘lib, ularda bolalarning
huquqlari. Konvensiyaga kiritilgan barcha huquqlar barcha bolalarga nisbatan
qo‘llaniladi.
Konvensiyada birinchi marta bola Konvensiyani ratifikatsiya qilgan davlatlar
"hurmat qilish va kafolatlash" talab qilinadigan huquqlarga ega bo‘lgan shaxs
sifatida ko‘rib chiqiladi. Ushbu qoida bola jamiyatning juda himoyasiz a’zosi
ekanligi va shuning uchun alohida himoyani talab qilishi va bunga loyiq ekanligini
ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasi Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani 1992 yil
9 dekabrda ratifikatsiya qildi.
O‘zbekiston ushbu Konvensiyani ratifikatsiya qilganidan beri qonun
chiqaruvchilar qonunlarni ushbu Konvensiyaga moslashtirish uchun samarali
harakatlarni amalga oshirmoqda.
O‘zbekistonda bola huquqlari quyidagi qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadi:
O‘zbekiston
Respublikasining
Konstitutsiyasi;
O‘zbekiston
Respublikasining Oila kodeksi; "Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida" gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; «Jinoyatlarning oldini olish to‘g‘risida» gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; «Vasiylik va homiylik to‘g‘risida» gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "Yoshlarga oid
davlat siyosati to‘g‘risida" gi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim
to‘g‘risida" gi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasida
nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida" gi qonuni.
Ayni paytda mamlakatimizda onalik va bolalikni qo‘llab-quvvatlash,
bolalarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi uchun sharoitlar yaratish, Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi talablariga rioya
etilishini ta’minlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda.
Shu bilan birga, bolalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish
va barkamol avlodni tarbiyalashni ta’minlashning institutsional va huquqiy
asoslarini tubdan takomillashtirish zarurati tobora ortib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.04.2019 yildagi "Bolalar
huquqlari kafolatlarini yanada mustahkamlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida" PQ-4296 sonli Farmoni bilan Ombudsmanning Bola huquqlari bo‘yicha
vakil lavozimi joriy etildi.
Bugungi kunda mamlakatdagi bolalarning 92% rivojlanish parametrlari
bo‘yicha JSST standartlariga javob beradi. "Save the children" xalqaro tashkiloti
tomonidan tuzilgan yosh avlod salomatligi eng yaxshi parvarishlanayotgan
mamlakatlar reytingida O‘zbekiston 161 mamlakat orasida 9-o‘rinni egalladi.
3. Yoshlar huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish
zarurati.
Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani ishlab chiqish tashabbusi
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoevga tegishli bo‘lib, bu taklif Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh assambleyasining 72-sessiyasida ilgari surilgan edi.
BMTning Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini qabul qilishning
qanday foydasi bor, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu muhim xalqaro hujjatga talab
va qiziqish kattaligining bir qator omillari mavjud.
Birinchidan, hozirgi dunyomizda yoshlar tarixda misli ko‘rilmagan darajada
eng ko‘p sonli navqiron avlod hisoblanadi. Shu ma’noda, yoshlarning barcha
huquqlarini, xususan, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, fuqarolik va siyosiy huquqlarni
himoya qilish va amalga oshirishni ta’minlash uchun yanada ko‘proq harakat qilish
zarur. Bu mas’uliyatli jarayonda faol ishtirok etmaslik va imkoniyatlarning
yetishmasligi yoshlar uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Ikkinchidan, hozirgi vaqtda yosh avlodda davlat va jamiyatning har
tomonlama qo‘llab-quvvatlashi, yoshlarning rivojlanishiga qaratilgan muhim
resurslar ajratilishi, inson huquqlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoshlarga doir davlat
siyosatining zamonaviy infratuzilmasi yaratilishiga nisbatan talab hamda ehtiyoj
kuchlidir.
Uchinchidan, ushbu sohada shu paytgacha majburiy mazmunga ega muayyan
xalqaro hujjat qabul qilinmagan. Bu esa yoshlarga oid davlat siyosatining zamonaviy
qonunchilik bazasini shakllantirishni murakkablashtirmoqda.
To‘rtinchidan, aholining yoshlar qismiga kimlar mansubligini aniqlash
bo‘yicha xalqaro mezonlarni ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Mazkur mezonlarni,
o‘z navbatida, yoshlarning huquqlarini ta’minlash bo‘yicha davlat majburiyatlarini
belgilovchi xalqaro hujjatda belgilab qo‘yish taqozo etiladi.
Dunyoda yoshlarning huquqlarini ta’minlash sohasidagi vaziyat tahlili shuni
ko‘rsatadiki, davlatlarning yoshlarga doir siyosati nafaqat inson huquqlarining
amaldagi xalqaro tizimiga, balki BMTning yoshlar huquqlariga taalluqli maxsus
hujjati — Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyada mustahkamlangan prinsip
va normalarga asoslanishi zarur.
Shu ma’noda, birinchidan, konvensiya xalqaro tahlil va davlatlar tomonidan
yoshlarga
oid
siyosatni
amalga
oshirishda
to‘plangan
ijobiy
tajribani
umumlashtirish, ikkinchidan, yoshlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha
umume’tirof etilgan prinsiplar va standartlarni ishlab chiqish natijasi bo‘lmish
yagona kodifikatsiyalashtirilgan xalqaro hujjat hisoblanadi.
4. Migrantlar huquqlari xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi
sifatida
Migratsiya – zamonaviy voqelikning hodisalaridan biridir. Bugungi kunda
millionlab kishilar jalb qilingan va xalqaro hamjamiyatning ko‘pgina davlatlariga
taalluqli bo‘lgan migratsiya hodisasining ahamiyati va qamrovi kengayib bormoqda.
Ishchi-migrantlar oqimining davlatga ta’siri, ishchi-migrantlar va ular oila
a’zolarining zaif holatini hisobga olib, ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining
murojaatlariga taalluqli asosiy prinsiplarni qabul qilish orqali davlatlarning
pozitsiyalarini muvofiqlashtirishga ko‘maklashishi mumkin bo‘lgan normalarni
belgilashga intilgan holda 1990 yilda Bosh Assambleya ishchi-migrantlarga
nisbatan kamsitishlarni cheklashga qaratilgan inson huquqlari bo‘yicha yangi
konvensiyani, ya’ni Barcha ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risida xalqaro konvensiyani qabul qildi.
Konvensiyaning 2-moddasi “ishchi-migrantlar va ularning oila a’zolari”
tushunchasini boshqa xalqaro hujjatlar bilan taqqoslaganda nisbatan kompleks
tarzda mustahkamlaydi. Shuningdek, ishchi-migrantlar turli toifalari huquqlarining
nisbatan to‘liqroq ro‘yxatini belgilaydi. Konvensiya:
- ham qonuniy, ham noqonuniy ishchi-migrantlar va ular oila a’zolarining
huquqlarini ko‘zda tutadi;
- ishchi-migrantlarni jamoaviy tarzda chiqarib yuborishni yoki ularning
shaxsini tasdiqlovchi hujjatlari, ishlash uchun ruxsatnomasi, pasportini yo‘q qilib
yuborishni taqiqlaydi;
- ishchi-migrantlarga mazkur mamlakat fuqarolariga berilgan hajmda
rag‘batlantirish, ijtimoiy nafaqa va tibbiy yordam olish, kasaba uyushmalariga a’zo
