ALOHIDA OLINGAN SO`ZLAR GURUHI

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

18,9 KB


ALOHIDA OLINGAN SO`ZLAR GURUHI Reja: 1. Modal so`zlar 2. Undov so`zlar haqida ma’lumot 3. Taqlid so`zlar Modal so`zlar So`zlovchining o`z fikriga bo`lgan munosabatini bildiradigan so`zlar modal so`zlar deyiladi: Ehtimol, bugun etib kelar. Modal so`zlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Fikrning aniqligini ifodalaydigan modal so`zlar: 1) fikrning rostligi tasdiqlanadi: darhaqiqat, haqiqatan, haqiqatda, filhaqiqat (arx.); 2) fikrning qat’iyligi ta’kidlanadi: shubhasiz, shaksiz, so`zsiz 3) ishonch: albatta 4) anglatilayotgan voqelikning yuzaga kelishi tabiiy ekanligini bildiradi: tabiiy, o`z- o`zidan, 5) fikrning chinligi eslatiladi: to`g`ri, xoynaxoy, muhaqqaq (arxaik), aslida, darvoqe, rostdan. 2. Fikrning noaniqligini ifodalaydigan modal so`zlar: 1) fikrning taxminiyligini bildiradi: shekilli, chamasi, chog`i; 2) fikrning gumonli ekanligini bildiradi: ehtimol, balki; 3) fikrning tusmolli ekanini bildiradi: aftidan; 4) fikrning chinligiga gumon ham, ishonch ham bildiradigan: har holda, har qalay. 3. Fikrning tartibi: avvalo, avvalambor, birinchidan, ikkinchidan. 4. Fikrning dalillanishi: masalan, jumladan. 5. Xulosa: xullas, demak, nihoyat, xullas kalom. 6. Achinish: afsus, attang, esiz. 7. Zaruriyat: kerak, zarur, lozim. ALOHIDA OLINGAN SO`ZLAR GURUHI Reja: 1. Modal so`zlar 2. Undov so`zlar haqida ma’lumot 3. Taqlid so`zlar Modal so`zlar So`zlovchining o`z fikriga bo`lgan munosabatini bildiradigan so`zlar modal so`zlar deyiladi: Ehtimol, bugun etib kelar. Modal so`zlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Fikrning aniqligini ifodalaydigan modal so`zlar: 1) fikrning rostligi tasdiqlanadi: darhaqiqat, haqiqatan, haqiqatda, filhaqiqat (arx.); 2) fikrning qat’iyligi ta’kidlanadi: shubhasiz, shaksiz, so`zsiz 3) ishonch: albatta 4) anglatilayotgan voqelikning yuzaga kelishi tabiiy ekanligini bildiradi: tabiiy, o`z- o`zidan, 5) fikrning chinligi eslatiladi: to`g`ri, xoynaxoy, muhaqqaq (arxaik), aslida, darvoqe, rostdan. 2. Fikrning noaniqligini ifodalaydigan modal so`zlar: 1) fikrning taxminiyligini bildiradi: shekilli, chamasi, chog`i; 2) fikrning gumonli ekanligini bildiradi: ehtimol, balki; 3) fikrning tusmolli ekanini bildiradi: aftidan; 4) fikrning chinligiga gumon ham, ishonch ham bildiradigan: har holda, har qalay. 3. Fikrning tartibi: avvalo, avvalambor, birinchidan, ikkinchidan. 4. Fikrning dalillanishi: masalan, jumladan. 5. Xulosa: xullas, demak, nihoyat, xullas kalom. 6. Achinish: afsus, attang, esiz. 7. Zaruriyat: kerak, zarur, lozim. 8. Quvonch: xayriyat. 9. Mavjudlik va mavjud emaslik: bor, yo`q. Bulardan tashqari: binobarin, zero, holbuki, vaholanki kabi modal so`zlar ham mavjud. Modal so`zlarning ko`pchiligi mustaqil so`zlardan o`sib chiqqandir. 1) ot turkumidan: aftidan, haqiqatan, mazmuni, ehtimol, darhaqiqat; 2) sifatdan: yaxshi(ki), to`g`ri, so`zsiz, shubhasiz, tabiiy; 3) ravishdan: albatta; 4) fe’ldan: xoyna- xoy (tojikcha xohi-naxohi so`zidan); 4) bog`lovchidan: balki; 5) so`z birikmasidan: har qalay, har holda; 6) gapning modal so`zga aylanishi: holbuki (Hol buki); 7) so`z tushirish natijasida hosil bo`lgan: o`z-o`zidan (aniq so`zi tushib qoladi). Modal so`zlar sof va vazifadosh modal so`zlarga bo`linadi. Haqiqatan, darhaqiqat, afsuski, attang, albatta, shekilli, avvalo, xullas, masalan, umuman, taxminan so`zlari sof modal so`zlar hisoblansa, modal ma’noda ham qo`llanadigan aftidan, chamasi, balki, ehtimol, shubhasiz kabi so`zlar vazifadosh modal so`zlar hisoblanadi. Modal so`zlar gap tarkibidagi so`zlardan vergul bilan ajratiladi va ko`pincha kirish so`z vazifasini bajarib keladi. Undov so`zlar haqida ma’lumot His-hayajon, tuyg`uni, haydash-chaqirishni bildiradigan so`zlar turkumi undov deyiladi: eh, uh, o, e, uf, voy, ura, barakalla, ofarin, salom, xayr, xo`sh, rahmat, balli, bay-bay, voy-bo`y, a, ax, ohho, obbo, ey, ehhe, i, ie, o`h, o`hho`, hm, him, be, tuf, hah, ho, hay-hay, eh, o`, ha, iyi. Bu so`zlar mustaqil so`zlarga ham yordamchi so`zlarga ham kirmaydigan ayrim so`z turkumidir. Undovlar yakka holda, juft holda yoki takrorlanib qo`llanishi mumkin: oh, voy, oh- voh, dod-voy, bay-bay, hay-hay. Juft va takrorlangan undovlar chiziqcha bilan yoziladi. Undovlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: 1. His-hayajon undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1) shafqat, mehribonlik: ie, o, voy, voy-ey, eh; 2) sevinch, xursandchilik, zavqlanish: ho, o`h-ho`, ehe; 3) qoyil qolish, rohatlanish: hay-hay (takrorlansa), oh-oh; 4) 8. Quvonch: xayriyat. 9. Mavjudlik va mavjud emaslik: bor, yo`q. Bulardan tashqari: binobarin, zero, holbuki, vaholanki kabi modal so`zlar ham mavjud. Modal so`zlarning ko`pchiligi mustaqil so`zlardan o`sib chiqqandir. 1) ot turkumidan: aftidan, haqiqatan, mazmuni, ehtimol, darhaqiqat; 2) sifatdan: yaxshi(ki), to`g`ri, so`zsiz, shubhasiz, tabiiy; 3) ravishdan: albatta; 4) fe’ldan: xoyna- xoy (tojikcha xohi-naxohi so`zidan); 4) bog`lovchidan: balki; 5) so`z birikmasidan: har qalay, har holda; 6) gapning modal so`zga aylanishi: holbuki (Hol buki); 7) so`z tushirish natijasida hosil bo`lgan: o`z-o`zidan (aniq so`zi tushib qoladi). Modal so`zlar sof va vazifadosh modal so`zlarga bo`linadi. Haqiqatan, darhaqiqat, afsuski, attang, albatta, shekilli, avvalo, xullas, masalan, umuman, taxminan so`zlari sof modal so`zlar hisoblansa, modal ma’noda ham qo`llanadigan aftidan, chamasi, balki, ehtimol, shubhasiz kabi so`zlar vazifadosh modal so`zlar hisoblanadi. Modal so`zlar gap tarkibidagi so`zlardan vergul bilan ajratiladi va ko`pincha kirish so`z vazifasini bajarib keladi. Undov so`zlar haqida ma’lumot His-hayajon, tuyg`uni, haydash-chaqirishni bildiradigan so`zlar turkumi undov deyiladi: eh, uh, o, e, uf, voy, ura, barakalla, ofarin, salom, xayr, xo`sh, rahmat, balli, bay-bay, voy-bo`y, a, ax, ohho, obbo, ey, ehhe, i, ie, o`h, o`hho`, hm, him, be, tuf, hah, ho, hay-hay, eh, o`, ha, iyi. Bu so`zlar mustaqil so`zlarga ham yordamchi so`zlarga ham kirmaydigan ayrim so`z turkumidir. Undovlar yakka holda, juft holda yoki takrorlanib qo`llanishi mumkin: oh, voy, oh- voh, dod-voy, bay-bay, hay-hay. Juft va takrorlangan undovlar chiziqcha bilan yoziladi. Undovlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: 1. His-hayajon undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1) shafqat, mehribonlik: ie, o, voy, voy-ey, eh; 2) sevinch, xursandchilik, zavqlanish: ho, o`h-ho`, ehe; 3) qoyil qolish, rohatlanish: hay-hay (takrorlansa), oh-oh; 4) mamnuniyat, faxrlanish, mag`rurlanish, xayrihohlik: e-ha, eh, ha-ya, o`; 5) undash, ogohlantirish, tasdiq: ha. Undovlar yozuvda gap bo`laklaridan vergul bilan ajratiladi. Agar undov kuchli bo`lsa, his-hayajon bilan aytilsa, undov belgisi qo`yiladi: Eh! Havo naqadar sof va musaffo! Undovlarning asosiy qismi yasama emas, lekin mustaqil so`zlardan undovlarga ko`chgan so`zlar ham mavjud: 1) olmoshdan : qani; 2) fe’llardan: kel, hormang, yo`qol, bor-ey, yashang, kechirasiz: Kel, bir bahslashaylik! His-hayajon undovlari, odatda, gap bo`lagi vazifasini bajarmaydi. Ular yo kirish so`z, yoki so`z-gap bo`lib kelishi mumkin: Ie, men kimni ko`ryapman? - Dod! - ichkaridan dodlagan ovoz eshitildi. 2. Buyruq-xitob undovlari ikki xil bo`ladi: 1) odamlarga qaratilgan undovlar: a) kishilarning diqqatini tortish uchun qo`llanadigan: hoy, hay (bir marta aytilsa), hey, allo, ey; b) ta’kid, buyurish uchun qo`llanadigan: ma, tss, jim, marsh; 2) hayvonlarga yoki boshqa jonivorlarga qaratilgan undovlar: a) hayvon va jonivorlarni chaqirish uchun qo`llanadigan: kisht, bah-bah, mosh-mosh, tu-tu-tu, kuch-kuch, gah, chuh, beh-beh, qurey-qurey; b) hayvon va parrandalarni biror harakatdan to`xtatish uchun qo`llanadigan: ishsh, ho`k, tak; v) hayvon va parrandalarni biror ishni bajarishga undash uchun ishlatiladigan: pisht, drr, xix, hov-hov, cho`k, tek, hayt, chu. 3. Ko`rsatish, ta’kid undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1) ko`rsatish: hu, huv, hovv; 2) javob, tasdiq, ta’kid, mulohaza: ha-ha-ha, xo`sh, labbay, ha. Bulardan tashqari, quyidagi undovlarni urf-odat undovlari (ayrim darsliklarda nutqiy odat undovlari deb ataladi: (25; 100.) tarzida ajratish mumkin: rahmat, marhamat, salom, xayr, barakalla, ofarin, balli, yashang, hormang, qulluq va b. Undovlar odatda deb so`zi bilan qo`llanib, hol (U “voy” deb yonboshiga yiqildi), degan so`zi bilan qo`llanib, gapda ko`pincha sifatlovchi-aniqlovchi (Ko`chada “dod” degan ovoz eshitildi) bo`lib keladi. Undovlar otlashishi mumkin, bunda ular ega (Ularning dod-voyi osmoni falakka chiqdi.), kesim (Endi uning holiga voy) to`ldiruvchi (Uning oh-vohiga kim quloq soladi?), qaratqich-aniqlovchi (Dod- voyning foydasi yo`q.) vazifalarini bajaradi. mamnuniyat, faxrlanish, mag`rurlanish, xayrihohlik: e-ha, eh, ha-ya, o`; 5) undash, ogohlantirish, tasdiq: ha. Undovlar yozuvda gap bo`laklaridan vergul bilan ajratiladi. Agar undov kuchli bo`lsa, his-hayajon bilan aytilsa, undov belgisi qo`yiladi: Eh! Havo naqadar sof va musaffo! Undovlarning asosiy qismi yasama emas, lekin mustaqil so`zlardan undovlarga ko`chgan so`zlar ham mavjud: 1) olmoshdan : qani; 2) fe’llardan: kel, hormang, yo`qol, bor-ey, yashang, kechirasiz: Kel, bir bahslashaylik! His-hayajon undovlari, odatda, gap bo`lagi vazifasini bajarmaydi. Ular yo kirish so`z, yoki so`z-gap bo`lib kelishi mumkin: Ie, men kimni ko`ryapman? - Dod! - ichkaridan dodlagan ovoz eshitildi. 2. Buyruq-xitob undovlari ikki xil bo`ladi: 1) odamlarga qaratilgan undovlar: a) kishilarning diqqatini tortish uchun qo`llanadigan: hoy, hay (bir marta aytilsa), hey, allo, ey; b) ta’kid, buyurish uchun qo`llanadigan: ma, tss, jim, marsh; 2) hayvonlarga yoki boshqa jonivorlarga qaratilgan undovlar: a) hayvon va jonivorlarni chaqirish uchun qo`llanadigan: kisht, bah-bah, mosh-mosh, tu-tu-tu, kuch-kuch, gah, chuh, beh-beh, qurey-qurey; b) hayvon va parrandalarni biror harakatdan to`xtatish uchun qo`llanadigan: ishsh, ho`k, tak; v) hayvon va parrandalarni biror ishni bajarishga undash uchun ishlatiladigan: pisht, drr, xix, hov-hov, cho`k, tek, hayt, chu. 3. Ko`rsatish, ta’kid undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1) ko`rsatish: hu, huv, hovv; 2) javob, tasdiq, ta’kid, mulohaza: ha-ha-ha, xo`sh, labbay, ha. Bulardan tashqari, quyidagi undovlarni urf-odat undovlari (ayrim darsliklarda nutqiy odat undovlari deb ataladi: (25; 100.) tarzida ajratish mumkin: rahmat, marhamat, salom, xayr, barakalla, ofarin, balli, yashang, hormang, qulluq va b. Undovlar odatda deb so`zi bilan qo`llanib, hol (U “voy” deb yonboshiga yiqildi), degan so`zi bilan qo`llanib, gapda ko`pincha sifatlovchi-aniqlovchi (Ko`chada “dod” degan ovoz eshitildi) bo`lib keladi. Undovlar otlashishi mumkin, bunda ular ega (Ularning dod-voyi osmoni falakka chiqdi.), kesim (Endi uning holiga voy) to`ldiruvchi (Uning oh-vohiga kim quloq soladi?), qaratqich-aniqlovchi (Dod- voyning foydasi yo`q.) vazifalarini bajaradi. Taqlid so`zlar Tovushga va holatga taqlidni bildirgan so`zlar taqlid so`zlar deyiladi. Bunday so`zlar ma’no jihatidan ikki turga bo`linadi: 1. Tovushga taqlid bildiradigan so`zlar: gumbur-gumbur, dup-dup, duk-duk, shiq- shiq, qiy-chuv, taq-tuq, g`arch-g`urch, inga-inga, pix-pix, qult-qult, bidir-bidir, vov, uv, irr, mo`o`, maa, baa, mee, ing-ing, ang-ang, miyov, vaq-vaq, vish-vish, qu-qu, qa-qa, g`a-g`a, qag`-qag`, pit-pildiq, parr, viz-viz. 2. Holatga taqlid bildirgan so`zlar: yalt-yult, apil-tapil, g`uj-g`uj, yarq-yurq, jimir- jimir, milt-milt, lip-lip, pildir-pildir, hang-mang, jilpang-jilpang, alang-jalang, mo`lt-mo`lt, lop, likang-likang, qilpang-qilpang, salang-salang, g`ivir-g`ivir, dik- dik, lik-lik, hilp-hilp, duv-duv, pir-pir, lang, dang, hil-hil kabi. Taqlid so`zlar yakka holda, juft holda va takrorlangan holda qo`llanadi. Juft va takrorlangan taqlid so`zlar orasiga chiziqcha qo`yiladi. Taqlid so`zlar mustaqil so`zlar kabi gap bo`lagi bo`la oladi: Shamol g`ir-g`ir (hol) esmoqda. Tovushga taqlid so`zlar ba’zan otlashib, ko`plik, egalik va kelishik qo`shimchalarini qabul qiladi va ega, qaratqich aniqlovchi hamda to`ldiruvchi vazifalarini bajaradi: Odamlarning g`ovur-g`ovuri bosildi. YUragining duk-dukini eshitdi. CHug`ur-chug`urning to`xtashi amri mahol. Taqlid so`zlar Tovushga va holatga taqlidni bildirgan so`zlar taqlid so`zlar deyiladi. Bunday so`zlar ma’no jihatidan ikki turga bo`linadi: 1. Tovushga taqlid bildiradigan so`zlar: gumbur-gumbur, dup-dup, duk-duk, shiq- shiq, qiy-chuv, taq-tuq, g`arch-g`urch, inga-inga, pix-pix, qult-qult, bidir-bidir, vov, uv, irr, mo`o`, maa, baa, mee, ing-ing, ang-ang, miyov, vaq-vaq, vish-vish, qu-qu, qa-qa, g`a-g`a, qag`-qag`, pit-pildiq, parr, viz-viz. 2. Holatga taqlid bildirgan so`zlar: yalt-yult, apil-tapil, g`uj-g`uj, yarq-yurq, jimir- jimir, milt-milt, lip-lip, pildir-pildir, hang-mang, jilpang-jilpang, alang-jalang, mo`lt-mo`lt, lop, likang-likang, qilpang-qilpang, salang-salang, g`ivir-g`ivir, dik- dik, lik-lik, hilp-hilp, duv-duv, pir-pir, lang, dang, hil-hil kabi. Taqlid so`zlar yakka holda, juft holda va takrorlangan holda qo`llanadi. Juft va takrorlangan taqlid so`zlar orasiga chiziqcha qo`yiladi. Taqlid so`zlar mustaqil so`zlar kabi gap bo`lagi bo`la oladi: Shamol g`ir-g`ir (hol) esmoqda. Tovushga taqlid so`zlar ba’zan otlashib, ko`plik, egalik va kelishik qo`shimchalarini qabul qiladi va ega, qaratqich aniqlovchi hamda to`ldiruvchi vazifalarini bajaradi: Odamlarning g`ovur-g`ovuri bosildi. YUragining duk-dukini eshitdi. CHug`ur-chug`urning to`xtashi amri mahol.