MAVZU: Alohida tartibda ko'riladigan ishlar REJA: 1. Fuqaroning muomala layoqatini cheklash va muomalaga layoqatsiz deb lopish to‘g‘risidagi ishlar 2. Mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish to‘g‘risidagi ishlar 3. Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda, ular bo‘yicha huquqlarni tiklash to‘g‘risidagi ishlar (chaqirib ish yuritish) 4. G‘ayriixtiyoriy tartibda psixiatriya statsionariga yotqizish to‘g‘risidagi ishlar Fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo’lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati (muomala layoqati) u voyaga yetgach, ya’ni o‘n sakkiz yoshga to’lgach to’la hajmda vujudga keladi (FKning 22- moddasi). Muomala layoqatiga ega bo’lishning sharti shundan iboratki, muomala layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar aqli rasolik bilan o‘z harakatlarining oqibatlarini tushunib harakat qiladilar. Qonunda nazarda tutilgan hollar va tartibdan tashqari hech kimning huquq Iayoqati yoki muomala layoqati cheklanishi mumkin emas (FKning 23-moddasi).  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 30-moddasiga ko‘ra, ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o‘z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo'yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik belgilanadi. Agar spirtli ichimliklami yoki giyohvandlik vositalarini suiiste'mol qilish natijasida o‘z oilasini og‘ir moddiy ahvolga solib qo‘yayotgan fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlarida beigilangan tartibda cheklab qo'yilishi mumkin. Unga homiylik belgilanadi (FKning 31-moddasi).  Spirtli ichimliklar, giyohvand moddalari va psixotrop moddalar suiiste'mol qilish natijasida fuqaroni muomalaga layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi yoki fuqaroni ruhiy holati buzilganligi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) tufayli muomalaga layoqatsiz deb topish haqidagi ish uning oila a’zolari, vasiylik va homiylik organlari, prokuror, davolash muassasalari va boshqa davlat organ- lari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda jamoat birlashmalari bergan ariza bo‘yicha qo‘zg‘atilishi mumkin (FPKning 291-moddasi).  Arizada fuqaroni muomalaga layoqati cheklangan deb topish haqidagi arizada spirtli ichimliklarni yoki narkotik moddani suiiste'mol qiluvchi shaxs o‘z oilasini moddiy jihatdan og‘ir ahvolga solib qo‘yayotganligini isbotlovchi holatlar ko‘rsatilishi kerak. Ariza sud tomonidan qabul qilinganidan so'ng ishni sudda ko'rishga tayyorlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi.  Ishni sudda ko‘rishga tayyorlashda sudya fuqaroning spirtli ichimliklar, giyohvand moddalari va psixotrop moddalarni iste'mol qilishini tasdiqlovchi dalillar (ichki ishlar tomonidan tuzilgan dalolatnomalar, mayda bezorilik uchun javobgarlikka tortilganligi haqida sudning qarori, tibbiy hushyorxonalar ma'lumotnomasi, spirtli ichimliklar iste'mol qilgan holda ishga kelganligi sababli ishdan chetlashtirilganligi yoki ishdan bo‘shatganligi haqida buyruq va boshq.), o‘z oilasini moddiy jihatdan qiyin ahvolga solib qo'yganligini tasdiqlovchi ma'lumotlar, muomala layoqati chek- langanligi haqida ish qo‘zg‘atilgan shaxsning mulkiy ahvoli to‘g‘ri- sida ma'lumotnoma (xususan, ish haqi, nafaqa, mavjud mulklar, oila a’zolarining soni va qaramog'ida bo‘lgan shaxslar to‘g‘risida ma’lumotnoma)lami talab qilib oladi'.  Sudya ishni sudda ko‘rishga tayyorlab bo’lganidan keyin ishni sudda ko‘rishga yetarli asoslar mavjud bo’lsa, ishni sudda ko'rishga tayinlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Fuqaroni muomala layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi ishlar sud tomonidan, albatta, shu shaxsning o‘zi, vasiylik va homiylik organlari vakili ishtirokida ko‘rib chiqadi. Shuningdek, ushbu ishlarda Fuqarolik protsessual kodeksining 294-moddasi va 0‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2004-yildagi 22-buyrug‘iga ko‘ra, prokuror ishtirok etishi shart'. Agar fuqaro (javobgar) sud majlisiga kelmasa, Fuqarolik protsessual kodeksining 261-moddasiga ko‘ra, sud majlisiga majburiy keltiriladi.  Mazkur ishlar sud tomonidan ko‘rib chiqilganidan so‘ng hal qiluv qarori chiqariladi. Sudning fuqaroni muomala layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi hal qiluv qarori chiqarilishi muomala layoqati cheklangan shaxsga homiy tayinlashi uchun asos bo‘tadi.  Sudya arizani olgach, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash tartibida, fuqarolarning ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi to‘g‘risidagi manfaatdor shaxslar tomonidan to'plangan va sudga taqdim etilgan hujjatlarni yetarli bo‘lganida, uning ruhiy ahvolini aniqlash uchun sud ruhiy ekspertizasini tayinlaydi.  Fuqarolami muomalaga layoqatsiz deb topish to‘g‘risidagi ishni sud prokurorning vasiylik va homiylik organlari vakilining ishtiroki bilan ko'radi. Ishi ko‘rilayotgan fuqarolaming sog‘lig‘i imkon bersa, u sudga chaqiriladi.  Sudning fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish to‘g‘risidagi hal qiluv qarori muomalaga layoqatsiz shaxsga vasiy tayinlash uchun asos bo‘ladi. Muomalaga layoqatsiz shaxslarga nisbatan vasiy tayinlanishi ulaming huquq va manfaatlarini himoya qilish nazarda tutiladi. Homiylar va vasiylar o‘z himoyalaridagi shaxslaming huquq va manfaatlarni har qanday shaxslar bilan munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham maxsus vakolatnomasini himoya qilishlari mumkin1  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 191-moddasiga ko‘ra, egasi bo'lmagan yoki egasi noma'lum bo'lgan ashyo egasiz ashyo hisoblanadi. Egasiz ko‘chmas ashyolar tegishli davlat organi- ning yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining arizasiga muvoftq ko‘chmas mol-mulkni davlat ro‘yxatiga oluvchi organ tomonidan hisobga olinadi. Egasiz ko‘chmas ashyo, hisobga olingandan keyin uch yil muddat o‘tgach, davlat mol-mulkini boshqarishga vakolati bo‘lgan organ yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi bu ashyoni davlat mulkiga yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi mulkiga kirgan deb hisoblash to‘g‘risidagi talab bilan sudga murojaat etishi mumkin.  Yuqoridagi qoidadan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, mulk (ashyo)ni egasiz deb topish sud orqali hal etiladi. Demak, 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 298-moddasiga ko'ra, mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish haqidagi ariza moliya organi tomonidan mol-mulk (ashyo) turgan joydagi sudga begani yoki boshqariladi. Mulk joylashgan joydagi sudga ariza berilishi mustasno sudlovlilik qoidasidan kelib chiqadi (FPKning 242-moddasi). Ushbu ishlar bo'yicha arizalar mulk hisobga olingan kundan e'tiboran uch yil o'tgandan so‘ng berilishiga sudlar e'tibomi qaratishi lozim.  Chunki, ushbu muddat o'tmasdan turib, ariza taqdim etiladigan bo‘lsa, sudya arizani qabul qilishni rad etishi lozim. Mazkur muddatga rioya qilinmasligi moddiy huquq normalarini buzilishi hisoblanib, oqibatda sud qarorini yuqori sudlar tomonidan bekor bo'li shiga olib kelishi mumkin.  Sudya arizani qabul qilganidan so‘ng, ishni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko'rib chiqish hamda hal qilish maqsadida uni sudda ko‘rishga tayyorlaydi va Fuqarolik protsessual kodeksining 158—160-mod- dasida nazarda tutilgan protsessual harakatlarni amalga oshiradi. Shundan keyin, mol-mulk (ashyo) kimga tegishli ekanligi to‘g‘risida maMumot berishi mumkin bo‘lgan shaxslarni (mol-mulk (ashyo)ning mulkdorlari, unga amalda egalik qilih turganlar, qo'shnilar va boshqalarni) aniqlaydi, shuningdek, moliya organi yoki fuqarolaming o‘zini o‘zi boshqarish organlaridan mol-mulkka doir mavjud ma'lumotlami so‘raydi.  Shuningdek, amaliyot xodimlari ham ushbu ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlashda, mol-mulk to‘g‘risidagi hujjatlar, mahalladan mulkning egasi vafot etganligi yoki egasi yo‘qligi to‘g‘risidagi hujjatlar, uy-joy hoshqarmalardan mulkni ro‘yxatga olinganligi to‘g‘risidagi hujjat va qonunda belgilangan muddatlarga e’tibor berish kerakligini ta'kidlashadi1.  Ishni tayyorlab bo’lganidan so‘ng, ishni sudda ko'rishga tayinlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Mol-mulkni egasiz deb topish to‘g‘risidagi ishlar ishda ishtirok etuvchi shaxslarni xabardor qilgan holda ko'rib chiqiladi. Mazkur ishlami sudda ko‘rib chiqish muddati aniq ko‘rsatilmaganligi bois, fuqarolik protsessining umumiy qoidalaridan kelib chiqib, sud bir oylik muddatda ishni ko‘rib chiqishi kerak (FPKning 131-moddasi).  Sud ish holatlaridan kelib chiqib, agar mol-mulk (ashyo)ning mulkdori yo‘q yoki noma'lum deb topsa, mol-mulk (ashyo)ni egasiz deb topish va uni davlat mulkiga o‘tkazish to‘g‘risida hal qiluv qarori chiqaradi.  Alohida tartibda ko‘riladigan ishlarning bir turi sifatida taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda, ular bo‘yicha huquqlarni tiklash to‘g‘risidagi ishlar o‘zining sudda ko'rib chiqilishidagi xususiyatlari bilan boshqa ishlardan ajralib turadi.  0‘zbekiston Respuhlikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 301- moddasiga ko‘ra, shaxs pul mablagMari qo‘yilganligi haqida yoki qimmatli narsalar yoxud davlat zayomi obligatsiyalari saqlash uchun topshirilganligi to‘g‘risida bank tomonidan taqdim etuvchiga berilgan qiymatli hujjatni yo'qotgan taqdirda, shuningdek, qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda, suddan yo‘qolgan hujjatni haqiqiy emas deb topish va yo‘qolgan hujjat bo'yicha huquqlarini tiklash to‘g‘risida iltimos qilishi mumkin.  Shu o‘rinda aytish kerakki, 0‘zhekiston Respublikasi Oliy sudi plenumi 1992-yil 13-noyabrdagi «Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda ularga bo‘lgan huquqlarni tiklash (chaqirib ish yuritish) haqidagi arizalaming sudlar tomonidan ko‘rilishi to‘g‘risida»gi qarorida ko‘rsatilishicha, bunday huquqlarni tiklash bank tomonidan taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlami, nafaqat yo'qotilganida, balki hujjatlar befarq saqlangani natijasida mab1ag‘ning hajmini aniqlash xususiyatini yo‘qotgan holda va boshqa hollarda (omonat daftarchasida va nazorat varaqasida raqam soni saqlanmagan holda omonat daftarchasida mablag' qoldig‘i to‘la saqlanmaganida va boshqa sabablaiga ko‘ra) amalga oshiriladi'.  Demak, yuqorida ko‘rsatilgan talablardan kelib chiqqan holda ham shaxs sudga ushbu hujjatni tiklab berish to‘g‘risida ariza berish huquqiga ega. Mazkur ishlar bo'yicha arizalar taqdim etuvchiga deb hujjat bergan muassasa joylashgan hududdagi sudga beriladi. Ushbu ariza ham Fuqarolik protsessual kodeksining 149-moddasida ko‘rsatilgan umumiy talablarga javob berishi kerak hamda Fuqarolik protsessual kodeksining 301-moddasida belgilangan ma'lumotlar, ya’ni hujjat qanday vaziyatda yo‘qolganligi, taqdim etuvchiga deb hujjat bergan muassasaning, hujjatning nomi ko'rsatilishi, hujjatning alohida belgilari va yo‘qolgan hujjatni haqiqiy emas deb topish haqidagi iltimos bayon qilinishi va arizaga ilova qilinadigan hujjatlar ro'yxati ko'rsatilishi kepak.  0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining «Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qo1gan taqdirda ularga bolgan huquqlarni tiklash haqidagi arizalarning sudlar tomonidan ko'rilishi to‘g‘risida»gi qarorining 5- punktida koTsatilishicha, FPKning 301-moddasida ko‘rsatilgan yo'qotilgan hujjatning alohida belgilari deb hisob soni, nazorat varaqasi (talon)ning soni, omonat qo‘yilgan kun, omonat bo‘yicha operatsiya amalga oshirilgan kuni, omonatning miqdori yoki qolgan qismi, obligatsiya raqamlari, saqlash uchun topshirilgan qimmatliklarning tavsifi va o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi .  Agar arizada yuqorida ko‘rsatilgan talablaridan biri bo‘lmasa yoki davlat boji to'lanmagan bo‘lsa, sudya arizani Fuqarolik protsessual kodeksining 154-moddasiga asosan harakatsiz qoldirish to'g'risida ajrim chiqaradi va arizachiga bu haqda xabar berib, kamchiliklarni tuzatish uchun muhlat beradi. Agar arizachi belgi- langan muddatda kamchiliklarni bartaraf etsa, ariza sudga dastlab taqdim etilgan kuni berilgan hisoblanadi, aks holda ariza qabul qilinmagan hisoblanib, arizachiga qaytariladi va bu haqda ajrim chiqariladi.