REJA:
1. Fuqaroning muomala layoqatini cheklash va muomalaga
layoqatsiz deb lopish to‘g‘risidagi ishlar
2. Mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish to‘g‘risidagi ishlar
3. Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda,
ular bo‘yicha huquqlarni tiklash to‘g‘risidagi ishlar (chaqirib ish
yuritish)
4. G‘ayriixtiyoriy tartibda psixiatriya statsionariga yotqizish
to‘g‘risidagi ishlar
Fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega
bo’lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik
burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati
(muomala layoqati) u voyaga yetgach, ya’ni o‘n sakkiz
yoshga to’lgach to’la hajmda vujudga keladi (FKning 22-
moddasi).
Muomala layoqatiga ega bo’lishning sharti shundan iboratki,
muomala layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar aqli rasolik bilan
o‘z harakatlarining oqibatlarini tushunib harakat qiladilar.
Qonunda nazarda tutilgan hollar va tartibdan tashqari hech
kimning huquq Iayoqati yoki muomala layoqati cheklanishi
mumkin emas (FKning 23-moddasi).
0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 30-moddasiga ko‘ra, ruhiy kasalligi
yoki aqli zaifligi oqibatida o‘z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan
yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab
qo'yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday
fuqaroga vasiylik belgilanadi. Agar spirtli ichimliklami yoki giyohvandlik vositalarini
suiiste'mol qilish natijasida o‘z oilasini og‘ir moddiy ahvolga solib qo‘yayotgan
fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun
hujjatlarida beigilangan tartibda cheklab qo'yilishi mumkin. Unga homiylik
belgilanadi (FKning 31-moddasi).
Spirtli ichimliklar, giyohvand moddalari va psixotrop moddalar suiiste'mol qilish
natijasida fuqaroni muomalaga layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi yoki
fuqaroni ruhiy holati buzilganligi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) tufayli
muomalaga layoqatsiz deb topish haqidagi ish uning oila a’zolari, vasiylik va
homiylik organlari, prokuror, davolash muassasalari va boshqa davlat organ- lari,
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda jamoat birlashmalari bergan
ariza bo‘yicha qo‘zg‘atilishi mumkin (FPKning 291-moddasi).
Arizada fuqaroni muomalaga layoqati cheklangan deb topish haqidagi
arizada spirtli ichimliklarni yoki narkotik moddani suiiste'mol qiluvchi shaxs o‘z
oilasini moddiy jihatdan og‘ir ahvolga solib qo‘yayotganligini isbotlovchi
holatlar ko‘rsatilishi kerak. Ariza sud tomonidan qabul qilinganidan so'ng
ishni sudda ko'rishga tayyorlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi.
Ishni sudda ko‘rishga tayyorlashda sudya fuqaroning spirtli ichimliklar,
giyohvand moddalari va psixotrop moddalarni iste'mol qilishini tasdiqlovchi
dalillar (ichki ishlar tomonidan tuzilgan dalolatnomalar, mayda bezorilik
uchun javobgarlikka tortilganligi haqida sudning qarori, tibbiy
hushyorxonalar ma'lumotnomasi, spirtli ichimliklar iste'mol qilgan holda ishga
kelganligi sababli ishdan chetlashtirilganligi yoki ishdan bo‘shatganligi
haqida buyruq va boshq.), o‘z oilasini moddiy jihatdan qiyin ahvolga solib
qo'yganligini tasdiqlovchi ma'lumotlar, muomala layoqati chek- langanligi
haqida ish qo‘zg‘atilgan shaxsning mulkiy ahvoli to‘g‘ri- sida ma'lumotnoma
(xususan, ish haqi, nafaqa, mavjud mulklar, oila a’zolarining soni va
qaramog'ida bo‘lgan shaxslar to‘g‘risida ma’lumotnoma)lami talab qilib
oladi'.
Sudya ishni sudda ko‘rishga tayyorlab bo’lganidan keyin ishni sudda
ko‘rishga yetarli asoslar mavjud bo’lsa, ishni sudda ko'rishga tayinlash
to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Fuqaroni muomala layoqati cheklangan deb
topish to‘g‘risidagi ishlar sud tomonidan, albatta, shu shaxsning o‘zi, vasiylik
va homiylik organlari vakili ishtirokida ko‘rib chiqadi. Shuningdek, ushbu
ishlarda Fuqarolik protsessual kodeksining 294-moddasi va 0‘zbekiston
Respublikasi Bosh prokurorining 2004-yildagi 22-buyrug‘iga ko‘ra, prokuror
ishtirok etishi shart'. Agar fuqaro (javobgar) sud majlisiga kelmasa, Fuqarolik
protsessual kodeksining 261-moddasiga ko‘ra, sud majlisiga majburiy
keltiriladi.
Mazkur ishlar sud tomonidan ko‘rib chiqilganidan so‘ng hal qiluv qarori
chiqariladi. Sudning fuqaroni muomala layoqati cheklangan deb topish
to‘g‘risidagi hal qiluv qarori chiqarilishi muomala layoqati cheklangan
shaxsga homiy tayinlashi uchun asos bo‘tadi.
Sudya arizani olgach, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash tartibida,
fuqarolarning ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi to‘g‘risidagi manfaatdor shaxslar
tomonidan to'plangan va sudga taqdim etilgan hujjatlarni yetarli
bo‘lganida, uning ruhiy ahvolini aniqlash uchun sud ruhiy ekspertizasini
tayinlaydi.
Fuqarolami muomalaga layoqatsiz deb topish to‘g‘risidagi ishni sud
prokurorning vasiylik va homiylik organlari vakilining ishtiroki bilan ko'radi. Ishi
ko‘rilayotgan fuqarolaming sog‘lig‘i imkon bersa, u sudga chaqiriladi.
Sudning fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish to‘g‘risidagi hal qiluv
qarori muomalaga layoqatsiz shaxsga vasiy tayinlash uchun asos bo‘ladi.
Muomalaga layoqatsiz shaxslarga nisbatan vasiy tayinlanishi ulaming huquq
va manfaatlarini himoya qilish nazarda tutiladi. Homiylar va vasiylar o‘z
himoyalaridagi shaxslaming huquq va manfaatlarni har qanday shaxslar
bilan munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham maxsus vakolatnomasini
himoya qilishlari mumkin1
0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 191-moddasiga ko‘ra, egasi
bo'lmagan yoki egasi noma'lum bo'lgan ashyo egasiz ashyo hisoblanadi. Egasiz
ko‘chmas ashyolar tegishli davlat organi- ning yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish
organining arizasiga muvoftq ko‘chmas mol-mulkni davlat ro‘yxatiga oluvchi organ
tomonidan hisobga olinadi. Egasiz ko‘chmas ashyo, hisobga olingandan keyin uch
yil muddat o‘tgach, davlat mol-mulkini boshqarishga vakolati bo‘lgan organ yoki
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi bu ashyoni davlat mulkiga yoki
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi mulkiga kirgan deb hisoblash to‘g‘risidagi
talab bilan sudga murojaat etishi mumkin.
Yuqoridagi qoidadan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, mulk (ashyo)ni egasiz deb
topish sud orqali hal etiladi. Demak, 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual
kodeksining 298-moddasiga ko'ra, mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish haqidagi
ariza moliya organi tomonidan mol-mulk (ashyo) turgan joydagi sudga begani yoki
boshqariladi. Mulk joylashgan joydagi sudga ariza berilishi mustasno sudlovlilik
qoidasidan kelib chiqadi (FPKning 242-moddasi). Ushbu ishlar bo'yicha arizalar mulk
hisobga olingan kundan e'tiboran uch yil o'tgandan so‘ng berilishiga sudlar e'tibomi
qaratishi lozim.
Chunki, ushbu muddat o'tmasdan turib, ariza taqdim etiladigan bo‘lsa, sudya arizani
qabul qilishni rad etishi lozim. Mazkur muddatga rioya qilinmasligi moddiy huquq
normalarini buzilishi hisoblanib, oqibatda sud qarorini yuqori sudlar tomonidan bekor
bo'li shiga olib kelishi mumkin.
Sudya arizani qabul qilganidan so‘ng, ishni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko'rib
chiqish hamda hal qilish maqsadida uni sudda ko‘rishga tayyorlaydi va
Fuqarolik protsessual kodeksining 158—160-mod- dasida nazarda tutilgan
protsessual harakatlarni amalga oshiradi. Shundan keyin, mol-mulk (ashyo)
kimga tegishli ekanligi to‘g‘risida maMumot berishi mumkin bo‘lgan
shaxslarni (mol-mulk (ashyo)ning mulkdorlari, unga amalda egalik qilih
turganlar, qo'shnilar va boshqalarni) aniqlaydi, shuningdek, moliya organi
yoki fuqarolaming o‘zini o‘zi boshqarish organlaridan mol-mulkka doir
mavjud ma'lumotlami so‘raydi.
Shuningdek, amaliyot xodimlari ham ushbu ishlarni sudda ko‘rishga
tayyorlashda, mol-mulk to‘g‘risidagi hujjatlar, mahalladan mulkning egasi
vafot etganligi yoki egasi yo‘qligi to‘g‘risidagi hujjatlar, uy-joy
hoshqarmalardan mulkni ro‘yxatga olinganligi to‘g‘risidagi hujjat va
qonunda belgilangan muddatlarga e’tibor berish kerakligini ta'kidlashadi1.
Ishni tayyorlab bo’lganidan so‘ng, ishni sudda ko'rishga
tayinlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Mol-mulkni egasiz deb
topish to‘g‘risidagi ishlar ishda ishtirok etuvchi shaxslarni
xabardor qilgan holda ko'rib chiqiladi. Mazkur ishlami sudda
ko‘rib chiqish muddati aniq ko‘rsatilmaganligi bois, fuqarolik
protsessining umumiy qoidalaridan kelib chiqib, sud bir oylik
muddatda ishni ko‘rib chiqishi kerak (FPKning 131-moddasi).
Sud ish holatlaridan kelib chiqib, agar mol-mulk (ashyo)ning
mulkdori yo‘q yoki noma'lum deb topsa, mol-mulk (ashyo)ni
egasiz deb topish va uni davlat mulkiga o‘tkazish to‘g‘risida
hal qiluv qarori chiqaradi.
Alohida tartibda ko‘riladigan ishlarning bir turi sifatida taqdim
etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda, ular
bo‘yicha huquqlarni tiklash to‘g‘risidagi ishlar o‘zining sudda
ko'rib chiqilishidagi xususiyatlari bilan boshqa ishlardan ajralib
turadi.
0‘zbekiston Respuhlikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 301-
moddasiga ko‘ra, shaxs pul mablagMari qo‘yilganligi haqida
yoki qimmatli narsalar yoxud davlat zayomi obligatsiyalari
saqlash uchun topshirilganligi to‘g‘risida bank tomonidan
taqdim etuvchiga berilgan qiymatli hujjatni yo'qotgan taqdirda,
shuningdek, qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda,
suddan yo‘qolgan hujjatni haqiqiy emas deb topish va
yo‘qolgan hujjat bo'yicha huquqlarini tiklash to‘g‘risida iltimos
qilishi mumkin.
Shu o‘rinda aytish kerakki, 0‘zhekiston Respublikasi Oliy sudi
plenumi 1992-yil 13-noyabrdagi «Taqdim etuvchiga deb
berilgan hujjatlar yo‘qolgan taqdirda ularga bo‘lgan
huquqlarni tiklash (chaqirib ish yuritish) haqidagi arizalaming
sudlar tomonidan ko‘rilishi to‘g‘risida»gi qarorida
ko‘rsatilishicha, bunday huquqlarni tiklash bank tomonidan
taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlami, nafaqat
yo'qotilganida, balki hujjatlar befarq saqlangani natijasida
mab1ag‘ning hajmini aniqlash xususiyatini yo‘qotgan holda
va boshqa hollarda (omonat daftarchasida va nazorat
varaqasida raqam soni saqlanmagan holda omonat
daftarchasida mablag' qoldig‘i to‘la saqlanmaganida va
boshqa sabablaiga ko‘ra) amalga oshiriladi'.
Demak, yuqorida ko‘rsatilgan talablardan kelib chiqqan
holda ham shaxs sudga ushbu hujjatni tiklab berish to‘g‘risida
ariza berish huquqiga ega. Mazkur ishlar bo'yicha arizalar
taqdim etuvchiga deb hujjat bergan muassasa joylashgan
hududdagi sudga beriladi. Ushbu ariza ham Fuqarolik
protsessual kodeksining 149-moddasida ko‘rsatilgan umumiy
talablarga javob berishi kerak hamda Fuqarolik protsessual
kodeksining 301-moddasida belgilangan ma'lumotlar, ya’ni
hujjat qanday vaziyatda yo‘qolganligi, taqdim etuvchiga deb
hujjat bergan muassasaning, hujjatning nomi ko'rsatilishi,
hujjatning alohida belgilari va yo‘qolgan hujjatni haqiqiy emas
deb topish haqidagi iltimos bayon qilinishi va arizaga ilova
qilinadigan hujjatlar ro'yxati ko'rsatilishi kepak.
0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining «Taqdim etuvchiga deb
berilgan hujjatlar yo‘qo1gan taqdirda ularga bolgan huquqlarni tiklash
haqidagi arizalarning sudlar tomonidan ko'rilishi to‘g‘risida»gi qarorining 5-
punktida koTsatilishicha, FPKning 301-moddasida ko‘rsatilgan yo'qotilgan
hujjatning alohida belgilari deb hisob soni, nazorat varaqasi (talon)ning
soni, omonat qo‘yilgan kun, omonat bo‘yicha operatsiya amalga
oshirilgan kuni, omonatning miqdori yoki qolgan qismi, obligatsiya
raqamlari, saqlash uchun topshirilgan qimmatliklarning tavsifi va o‘ziga xos
xususiyatlari tushuniladi .
Agar arizada yuqorida ko‘rsatilgan talablaridan biri bo‘lmasa yoki davlat
boji to'lanmagan bo‘lsa, sudya arizani Fuqarolik protsessual kodeksining
154-moddasiga asosan harakatsiz qoldirish to'g'risida ajrim chiqaradi va
arizachiga bu haqda xabar berib, kamchiliklarni tuzatish uchun muhlat
beradi. Agar arizachi belgi- langan muddatda kamchiliklarni bartaraf etsa,
ariza sudga dastlab taqdim etilgan kuni berilgan hisoblanadi, aks holda
ariza qabul qilinmagan hisoblanib, arizachiga qaytariladi va bu haqda
ajrim chiqariladi.