Amaliy mashg‘ulot. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni tashkil etish Reja: 1. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni tashkil etish. 2. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuch va vositalari. 3. Zararsizlantirish ishlari turlari va ularni o‘tkazish. 1. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni tashkil etish. Qutqaruv xizmati — faoliyati bo‘yicha yagona tizimga birlashtirilgan, asosini professional qutqaruv tuzilmalari tashkil etgan, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishga doir vazifalarni hal qilish uchun mo‘ljallangan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmui. Qutqaruv tuzilmasi — favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish ishlarini olib borish uchun mo‘ljallangan, asosini maxsus texnika, asbob-uskunalar, aslaha-anjomlar va boshqa qutqaruv vositalari bilan ta'minlangan qutqaruvchilar bo‘linmalari tashkil etgan mustaqil tuzilma yoki qutqaruv xizmati tarkibiga kiruvchi tuzilma; Qutqaruv ishlari — favqulodda vaziyatlar zonasida odamlarning hayotini asrab qolish va sog‘lig‘ini saqlash, yuridik hamda jismoniy shaxslarning mol- mulkini, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish va ularga xos bo‘lgan xavfli omillar ta'sirini yo‘qotish yoki imkon qadar kamaytirishga qaratilgan harakatlar. Qutqaruv ishlariga avariya-qutqaruv, qidiruv-qutqaruv, tog‘-kon qutqaruv, suv-qutqaruv, gaz-qutqaruv ishlari, shuningdek yong‘inlarni o‘chirish hamda boshqa tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish bilan bog‘liq ishlar kiradi. Avariya-qutqaruv ishlarining turlari: - harakat marshrutlari va ish uchastkalari (ob’ektlari) razvedkasi; - harakat marshrutlari va ish uchastkalari (ob’ektlari)dagi yong‘inlarni cheklash va bartaraf etish; - jabrlanganlarni qidirib topish va ularni vayron bo‘lgan, zararlangan, yonayotgan binolardan, suv, gaz, tutun bosgan bino hamda vayrona uyumlari orasidan olib chiqish; - jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordamni ko‘rsatish hamda ularni shifoxonalarga joylashtirish; - aholini xavfsiz joylarga ko‘chirish; - epidemiya yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida zarur sanitariya- gigiena choralari va epidemiyaga qarshi tadbirlarni tashkil etish; - aholini suv, oziq-ovqat va eng zarur narsalar bilan ta’minlash; Kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlarning turlari: - vayrona uyumlari orasida va zararlangan hududlarda kolonna yo‘llarni tayyorlash, ya’ni piyodalar va transport vositalari uchun yo‘l ochish; - qutqaruv ishlarini olib borish uchun sharoit yaratish maqsadida gaz, energetika, vodoprovod, maishiy chiqindi va texnologik tarmoqlardagi avariyalarni cheklash; - imorat va inshootlarning bosib tushish xavfi bo‘lgan harakat xavfsizligiga hamda avariya-qutkaruv ishlarini olib borishga halaqit beradigan konstruksiyalarini mustahkamlash yoki buzib tashlash; - qutqaruv ishlarini o‘tkazishni ta’minlash maqsadida, zararlangan aloqa yo‘llarini va kommunal-energetika tarmoqlarini tuzatish yoki qayta tiklash. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga quyidagicha erishiladi: - razvedka ishlarini o‘z vaqtida va doimiy tashkil etish; - boshqaruvni doimiy va qat’iyat bilan tashkil etish; - fuqaro muhofazasi kuch va vositalaridan guruhlarni tezkorlik bilan tashkil etish, ularni favqulodda vaziyat sodir bo‘lgan hududlarga olib kelish; - boshqaruv organlari va tuzilmalarning ma’naviy-ruhiy tayyorligi; - favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda fuqaro mohofazasi kuch va vositalarining ishlashini uzviy bog‘liq holda olib borish; - favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan ob’ektda yoki hududlarda komendantlik xizmatini tashkil etish; - favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda, avariya-qutqaruv ishlarini amalga oshirishda FVDT kuchlarini moddiy hamda transport vositalari bilan ta’minlash; - favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish uchun avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni amalga oshirishda texnika xavfsizligi qoidalarini bilish va ularga amal qilish. Zilziladan so‘ng: - avvalo vayrona uyumlari ostida qolgan, qulab tushishi ehtimoli mavjud bo‘lgan hamda yonayotgan binolar va inshootlarda odamlarni qutqarish ishlari vayrona ostida qolib ketgan odamlar chiqarayotgan tovushlarni ushlay oladigan maxsus elektron geofon uskunalari yordamida amalga oshiriladi; - ikki millionga yaqin hidni ajrata oladigan maxsus o‘rgatilgan itlardan foydalaniladi. SHu sababli ular qor, yer qatlamlari, vayronalar ostida qolib ketgan insonlarni qidirish uchun mo‘ljallangan eng zamonaviy elektron uskunalardan ham samaraliroqdir. Suv toshqinida odamlarni qutqarish, suv bosgan hududlarda qolib ketgan odamlarni qidirish, ularni suzish vositalari yoki vertolyotlarga joylashtirish va xavfsiz joyga evakuatsiya qilishdan iborat bo‘ladi. Sel oqimlari yoki ko‘chki hodisasi xavfi tug‘ilganida va vaqt yetarli bo‘lganida aholi xavfli hududlardan xavfsiz joylarga evakuatsiya qilinadi. Odamlar bilan birgalikda moddiy boyliklar, qishloq xo‘jaligi hayvonlari ham ko‘chiriladi. Ishlab chiqarish halokatlari va yirik avariyalarida zudlik bilan xabar berish, ishchi-xizmatchilar, avvalo xavf-xatar tahdid qilayotgan yaqin atrofda yashovchi aholi muhofazasini tashkil etish zarur. Birinchi navbatda odamlarni qutqarish bo‘yicha ishlarni olib borish, ularga 1- tibbiy yordamni ko‘rsatish va shifoxonalarga olib borish kerak. Ob’ektning zararlangan hududlarini o‘rganib chiqib, yong‘inlarni cheklash va o‘chirish, shikastlovchi omillarning oldini olish va cheklash lozim. 2. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuch va vositalari. Avariya va halokatlarning oqibatlarini tezroq bartaraf etish uchun, odatda, anchagina katta kuch va vositalar talab etiladi. Favqulodda vaziyat oqibatlarini bartaraf etishda tuzilmalar, turli maqsadlarda tuzilgan shtatdagi bo‘linmalar, zaruriyat tug‘ilsa ob’ektning ishchi-xizmatchilari, shuningdek yaqin atrofda yashovchi aholi ishtirok etadi. Qutqaruv ishlariga jalb etilganlarning barchasi xavfsizlik qoidalari bilan tanish bo‘lishlari va ushbu qoidalarga qat’iy amal qilishlari zarur. Avariya-qutqaruv ishlarini o‘tkazish haqida tezda qaror qabul qilish bilan birga vazifalarni ijrochilarga o‘z vaqtida yetkazilishining ham, ular bajarilishini aniq tashkil etishning ham ahamiyati katta. Tasarrufdagi fuqaro muhofazasi organlariga, tuzilmalar komandirlariga, biriktirilgan qismlar (bo‘linmalar)ga vazifalar fuqaro muhofazasi boshlig‘ining shaxsan o‘zi tomonidan yoki fuqaro muhofazasi organlari orqali buyruqlar yoki farmoyishlar shaklida beriladi. Fuqaro muhofazasi boshlig‘i tasarrufidagi fuqaro muhofazasi kuchlarini boshqarish va ular tomonidan qo‘yilgan vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi uchun to‘la javobgardir. Fuqaro muhofazasi boshlig‘ining qarorini to‘la amalga oshirishga imkon beruvchi boshqaruvning to‘liq, samarali va moslashuvchan tizimisiz favqulodda vaziyatlar sharoitida murakkab vazifalarni bajarish mumkin emas. Qutqaruv tuzilmasi – favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish ishlarini olib borish uchun mo‘ljallangan, asosini maxsus texnika, asbob- uskunalar, aslaqa-anjomlar va boshqa qutqaruv vositalari bilan ta’minlangan qutqaruvchilar bo‘linmalari tashkil etgan mustaqil tuzilma yoki qutqaruv xizmati tarkibiga kiruvchi tuzilma. Qutqaruv xizmati – faoliyati bo‘yicha yagona tizimga birlashtirilgan, asosini professional qutqaruv tuzilmalari tashkil etgan, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishga doir vazifalarni hal qilish uchun mo‘ljallangan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmui. Qutqaruv vositalari – qutqaruv ishlarini olib borish uchun mo‘ljallangan texnik, ilmiy-texnik va intellektual mahsulot, shu jumladan maxsus aloqa va boshqaruv vositalari, texnika, asbob-uskunalar, aslaha-anjomlar, mol-mulk, qutqaruv ishlarini bajarish texnologiyasiga doir uslubiy materiallar, videomateriallar, fotomateriallar, elektron hujjatlar, shuningdek elektron-hisoblash mashinalari uchun dasturiy mahsulotlar va ma’lumotlar bazalari va h.k. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 24 avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi 242-sonli qarorida FVDT ning favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish uchun tashkil etiladigan kuch va vositalar belgilab berilgan. FVDTning favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuch va vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - fuqaro muhofazasi qo‘shinlari; - Favqulodda vaziyatlar vazirligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hamda tezkor bo‘ysinuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari; - vazirliklar va idoralarning professional ixtisoslashtirilgan bo‘linmalari va tuzilmalari, respublika, mahalliy va ob’ektlar darajasida FVDT tegishli hududiy va funksional quyi tizimlarining qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari, xizmatlari va tuzilmalari; - Qizil Yarim oy Jamiyati ko‘ngillilar otryadlari (komandalari, guruhlari) va «Vatanparvar» mudofaaga ko‘maklashuvchi tashkiloti. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysinuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari professional mutaxassislar bilan to‘ldirilgan va jahon stantartlariga javob beruvchi maxsus qidiruv asboblari hamda qutqarish uskunalari bilan jihozlangan, shuningdek energiya ta’minoti, maxsus kiyim-boshlarning mustaqil manbalari, yetarlicha suv, oziq-ovqat hamda qidiruv-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni avtonom rejimda kamida 72 soat ichida ta’minlashni hisob-kitob qilinib chiqarilgan xarajat materiallariga ega bo‘lgan doimiy tayyorgarlikdagi avariya-qutqaruv va qidiruv-qutqaruv tuzilmalarini o‘z ichiga oladi. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysinuvchi tuzilmalar: - Tez harakat qilish respublika ko‘p tarmoqli markazi; - Tez harakat qilish maxsus otryadi; - «Qamchiq» va «Rezak» qidiruv-qutqaruv otryadlari - favqulodda vaziyatlar boshqarmalarining avariya-qutqaruv otryadlaridan iborat. Ularning asosiy vazifalari: - favqulodda vaziyatga tezkor kirishish, favqulodda vaziyatlarni cheklash va oqibatlarini bartaraf etishda samarali harakatlarga shay turish; - razvedka o‘tkazish, vaziyatni baholash va Favqulodda vaziyatlar vazirligiga tezkor ma’lumot yuborish; - jarohatlanganlarni, moddiy boyliklarni qidirib topish, qidiruv-qutqaruv ishlarini o‘tkazish. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga tezkor bo‘ysinuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari: - Respublika yong‘inga qarshi harbiylashgan maxsus otryadi; - Sog‘liqni saqlash vazirligining respublika tezkor tibbiy yordam respublika ilmiy markazi; - «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasining aviaotryadi; - O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligining hamda «Toshshahartransxizmat» uyushmasining avtotransport va avtosanitariya otryadlari; - vazirliklar va idoralarning favqulodda vaziyatlarni tugatish va FVDT kuchlari harakatlarini va tadbirlarini ta’minlash uchun mo‘ljallangan boshqa tarkibiy bo‘linmalari. Vazirlik va idoralarning harbiylashtirilgan va professional ixtisoslashtirilgan bo‘linmalari idoraga qarashli ob’ektlarda ishlab chiqarish – texnologiya avariyalari va halokatlar bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, shuningdek epidemiyalar, epizootiyalar va epifitotiyalar yuzaga kelganda maxsus vazifalarni hal etish uchun mo‘ljallangan. Hududiy quyi tizimlarda (Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda) qurilish, qurilish-montaj, avtokorxonalar va boshqa tashkilotlar negizida mahalliy boshqaruv organlarining hududiy avariya-qutqaruv va avariya- tiklash tuzilmalari, shuningdek Favqulodda vaziyatlar vazirligining viloyat (shahar, tuman) avtootryadlari, tezkor tibbiy yordam markazlari, qutqaruv komandalari tashkil etiladi. Korxonalar rahbarlarining qarorlari bilan kuchli xavfli ob’ektlarda mavjud ixtisoslashtirilgan xizmatlar va bo‘linmalar (qurilish, kimyo, tibbiy va boshq.) negizida bevosita ob’ektlarda shtatsiz ixtisoslashtirilgan avariya-qutqarish va avariya-tiklash tuzilmalari tuziladi. FVDT tarkibiga kiruvchi hududiy, maxsus va ob’ekt tuzilmalari O‘zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri - Fuqaro muhofazasi boshlig‘ining 2007 yil 10 noyabrdagi 3-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan Nizom asosida tashkil etiladi. Umumiy yo‘nalishdagi fuqaro muhofazasi tuzilmalari – tegishli hududlar hamda ob’ektlarda favqulodda vaziyatlarda qidiruv-qutqaruv boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni olib borish uchun tashkil etiladi: shahar va tumanlarning mexanizatsiya ishlari yig‘ma otryadlari (komandalari), xavfli hududlarda joylashgan qishloq (mahalla fuqarolar yig‘inlarining yig‘ma komandalari (guruhlari), ob’ektlarning umumiy yo‘nalishdagi otryadlari (komandalari, guruhlari). Fuqaro muhofazasi xizmat tuzilmalari – hududlar va ob’ektlarda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlar yuzaga kelganda maxsus ishlarni bajarish hamda umumiy yo‘nalishdagi fuqaro muhofazasi tuzilmalari oldiga qo‘yilgan vazifalarni hal etishda yordam ko‘rsatish maqsadida tashkil etiladigan tuzilmalar: - razvedka guruhlari, radiatsion va kimyo nazorat zvenolari va postlari; - aloqa komandalari, guruhlari va zvenolari; - tibbiyot otryadlari, guruhlari, sanitar drujinalar va postlar; - yong‘in xavfsizligi komandalari, bo‘linmalari va zvenolari; - muhandislik komandalari, guruhlari va zvenolari; - avariya-texnik komandalari; - avtomobil otryadlari; - jamoat tartibini saqlash komandalari va guruhlari; - savdo va oziq-ovqat bilan ta’minlash bo‘linmalari; - ko‘chma avto yoqilg‘i quyish stansiyalari; - suv tashish zvenolari; - texnik ta’minot bo‘linmalari (ko‘chma ta’mirlash-tiklash guruhlari); - hayvonlarni muhofazalash bo‘yicha guruhlar va zvenolar; - qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini muhofazalash bo‘yicha guruhlar va zvenolar. Ob’ekt tuzilmalari barcha iqtisodiyot ob’ektlarida tuziladi. Ular umumiy yo‘nalishdagi (ixtisoslashgan) va ob’ekt xizmat tuzilmalariga bo‘linadi: - razvedka guruhlari, zvenolari; - aloqa va xabar berish guruhlari, zvenolari; - qutqaruv komandalari yoki guruhlari; - sanitar drujinalari yoki sanitar postlari; - jamoat tartibini saqlash guruhlari; - yong‘in xavfsizligi guruhlari (bo‘linma, zvenolari); - himoya inshootlariga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha guruhlar yoki zvenolar); - avariya-texnik guruhlar; - radiatsion-kimyoviy nazorat postlari va boshqa tuzilmalar. FVDT kuch va vositalaridan foydalanish tartibi. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish ular balansida turadigan avariya ob’ektlari, vazirliklar va idoralarning, hududida favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan hokimliklarning kuchlari va vositalari bilan amalga oshiriladi. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish ob’ektlarning, vazirliklar (idoralar) va hokimliklarning tezkor guruhlari (mutaxassislari) rahbarlarining bevosita rahbarligi ostida amalga oshiriladi. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda, agar bu birlashmalarning qutqaruvchilari attestatsiya tartibida tasdiqlangan tegishli tayyorgarlikdan o‘tgan bo‘lsa, jamoat birlashmalari ham ishtirok etishlari mumkin. Qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarini favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 5 yanvar kuni qabul qilingan 2-sonli «Qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarini favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida»gi qarori bilan belgilanadi. Qutqaruv xizmatlarini favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilish quyidagicha amalga oshiriladi: - xizmat ko‘rsatilayotgan ob’ektlar va hududlarda favqulodda vaziyatlarning oldini olish hamda ularni bartaraf etishga joir harakatlar rejasiga muvofiq; - favqulodda vaziyatlar ro‘y bergan va ularning ko‘lami kengaya boshlagan taqdirda belgilangan tartibda; - mazkur qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari faoliyatiga rahbarlik qilayotgan yoki buning uchun qonun hujjatlarida belgilangan vakolatlarga ega bo‘lgan davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, tashkilotlar, shu jumladan jamoat birlashmalari mansabdor shaxslarining qaroriga binoan. Yirik ko‘lamli tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlar ro‘y berganda shoshilinch qutqaruv ishlarini bajarish va jabrlangan aholiga yordam ko‘rsatish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining muhandislik-sapyorlik bo‘linmalari, kimyoviy himoya bo‘linmalari va boshqa harbiy bo‘linmalari, harbiy transport aviatsiyasi va va harbiy-tibbiy xizmat muassasalari jalb etilishi mumkin. Qutqaruv xizmatlarini O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb etish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan amalga oshiriladi. Favqulodda vaziyatlarning turi va ko‘lamlariga qarab qutqaruv xizmatlarining o‘zaro hamkorligini muvofiqlashtirish: - respublika darajasida – O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan tuzilmasida qutqaruv xizmatlari mavjud bo‘lgan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari bilan birgalikda; - mahalliy va ob’ekt darajasida – mahalliy davlat hokimiyati organlari va favqulodda vaziyatlar bo‘yicha hududiy boshqarmalar tomonidan idoraviy mansub hududlardagi tashkilotlar va ob’ektlarning qutqaruv xizmatlari bilan birgalikda amalga oshiriladi. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilinadigan va unda qatnashadigan qutqaruv xizmatlari favqulodda vaziyatni bartaraf etish ishlari tegishli rahbarining tezkor bo‘ysinishiga jalb qilinadi. 3. Zararsizlantirish ishlari turlari va ularni o‘tkazish Ommaviy qirg‘in qurollarining qo‘llanishi yoki ayrim texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar oqibatida insonlar, atrof-muxit, suv, oziq-ovqatlar, texnika, transport vositalari va inshoatlar radioaktiv zarrachalar, zaxarli kimyoviy yoki bakterial moddalar bilan zararlanishi mumkin. Aholini shu kabi zararlanishlardan himoya qilish maqsadida maxsus ishlov berish tadbirlari amalga oshiriladi. Maxsus ishlov berish – ommaviy qirg‘in qurollari talofatlarini yo‘qotish jarayonining asosiy qismini tashkil etib u qutqaruv va tiklash ishlarini olib borishda kompleks vazifalarni o‘z ichiga oladi. Maxsus ishlov berish omili to‘liq va qisman ishlov berish turlariga bo‘linadi To‘liq ishlov berish omili deyilganda qo‘yilgan vazifalarni bajarishda hech qanday ximoya vositalarisiz amalga oshirish ya’ni xavfsiz sharoit yaratish tushuniladi. Qisman ishlov berish omillarida esa qo‘yilgan vazifalarni faqat terini ximoyalovchi vositalarsiz amalga oshirish sharoiti tushuniladi. Maxsus ishlov berish omili - atrof muxitni zararsizlantirish va fuqarolarni sanitar qayta ishlov berishdan tashkil topgan. Fuqarolarni sanitar ishlovdan o‘tkazish xammom, dushxona va boshqa maxsus yuvinish joylarida amalga oshiriladi. Texnika hamda transport vositalarini zararsizlantirish avtoservis va boshqa tamirlovchi korxonalarda amalga oshiriladi. Zararsizlantirish omiliga asosan dezaktivatsiya, degazatsiya va dezinfeksiya jarayonlari kiradi. Dezaktivatsiya - zararlangan vositalar (kiyim-kechak, ximoya vositalari, suv, texnika, transport vositalari) va inshoatlardagi radioaktiv moddalarning faolligini yo‘qotish tadbirlaridir. Dezaktivatsiyaning to‘liq va qisman turlari mavjud bo‘lib u asosan mexanik va fizik-kimyoviy usul bilan amalga oshiriladi. Mexanik usulda radioaktiv moddalar bilan zararlangan sirt yuzalarini artish orqali, fizik-kimyoviy usulda esa turli xildagi kimyoviy modda eritmalari bilan yuvish orqali amalga oshiriladi. Dezaktivatsiyada asosan suv ishlatilib radioaktiv moddalarning yuviluvchanligini oshirishda turli kislotalar va ishqorlar ishlatiladi. Masalan, SF-2, OR-7, OR-10, Na3RO4 trilon V, shavel, limon kislotalari va uning tuzlari. Degazatsiya – kimyoviy zaxarlovchi moddalarni parchalab, zararsiz moddalar xosil qilish va ularning miqdorini kamaytirish uchun qo‘llaniladi. Degazatsiya omili maxsus texnikalar yordamida amalga oshiriladi. Degazatsiya qiluvchi moddalarga kimyoviy moddalar, ularni oksidlovchi xlorli birikmalar (gipoxloridlar, xloramin) va ishqorli birikmalar (NaON) soda, ammiak, ammiakli tuzlar) kiradi. Bu birikmalarning hammasi eritma holida ishlatiladi. Erituvchi sifatida asosan suv, dixloretan, trixloretan, benzin ishlatiladi. Degazatsiya qiluvchi eritma 1,5% li geksaxlormelamin yoki 10% li dixloramin eritmasi iprit va boshqa kimyoviy moddalarni zararsizlantirishda ishlatiladi. Degazatsiya qiluvchi eritma 2,2% li NaON, 5% li monoetanolamin va 20% li ammiakli suv eritmasidan tashkil topib, zoman tipidagi zaxarlovchi moddalarni zaxarsizlantiradi. Terini zararlovchi va asabni falajlovchi zaxarli moddalarni zararsizlantirishda xlorli ohak eritmasi ishlatiladi. Kimyoviy qurollar bilan zararlangan atrof muxit kimyoviy yoki mexanik usulda degazatsiya qilinadi. Kimyoviy usul bo‘yicha yuqorida aytilganidek, degazatsiyalovchi modda eritmalari bilan qayta ishlanadi. Mexanik usulda esa zararlangan joylarning ustki qisimlari (7-8 sm qalinlikda) olib tashlanadi yoki o‘sha joyning ustini qalin somon, taxtalar bilan berkitilib, ximoya qilinadi. Dezaktivatsiya va degazatsiya omillarining tozaligi dozimetrik va kimyoviy nazorat asboblar bilan tekshiriladi. Dezinfeksiya - biologik shikastlanish o‘chog‘ida olib boriladigan zararsizlantirish tadbirlari hisoblanadi. Dezinfeksiya o‘tkazishda maxsus dezinfeksiyalovchi vositalar fenol, krezol, lizol va boshqa degazatsiyalovchi ishqorlar ham ishlatiladi. Dezinfeksiya omillarining tozaligi bakteriologik usul orqali nazorat qilinadi. Dezinseksiya bu xashoratlarga qarshi kurash va ularni yuqotish, qirish ishlaridir. Bu ishlarda mexanik, kimiyoviy, fizikaviy, biologik va tabiy usullardan foydalaniladi. Derratizatsiya – kemiruvchilarga qarshi kurash. Sanitar qayta ishlash maxsus qayta ishlov berish usulining asosini tashkil etib, u fuqarolarni radioaktiv, kimyoviy va bakterialogik moddalar bilan zararlanishining oldini olishda qo‘llaniladigan omillardan tashkil topgan. Sanitar qayta ishlash qisman va to‘liq turlarga bo‘linadi. Qisman sanitar qayta ishlash - barcha kiyim-kechak, shaxsiy ximoya vositalari, terining ochiq qolgan qismlarini mexanik usulda tozalash xisoblanadi. To‘liq sanitar qayta ishlash deganda tana a’zolarini zararsizlantiruvchi usullarni qo‘llash (yuvish dezinfeksiya qilish) tushuniladi. Bu barcha tana a’zolarimizni, kiyim-kechak, ximoya vositalari va boshqalarni zararsizlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Bu usul bo‘yicha shikastlangan xududdan chiqqan fuqarolar, ishchi-xizmatchilar, tuzilmalar jalb qilinadi. To‘liq sanitar qayta ishlash omili maxsus qurilgan yuvinish shaxobchalarida amalga oshiriladi. Bunda fuqarolar bir tomondan kirib, kiyim-kechak, ximoya vositalarini yechib, yuvinib, og‘iz, ko‘z ichlarini zararsizlantirib, ikkinchi tomondan dozimetrik, kimyoviy tekshiruvdan o‘tib, so‘ngra toza kiyim-kechak kiyishadi va ikkinchi dozimetrik ko‘rikdan o‘tishadi. Zararlangan kiyimlar, ximoya vositalari, maxsus usullar yordamida zararsizlantiriladi. Shikastlangan xududdan chiqishda yuqorida aytilgan muolajalar yuqori saviyada o‘tkazilsa, zararlanish ko‘lami shuncha kichik va talofatlar ko‘payishining oldi olingan bo‘ladi.