Amaliy mashg‘ulot. Favqulodda vaziyatlar turlari va xususiyatlari Reja: 1. Zamonaviy qirg’in qurollari tasnifi. 2. Yadroviy qurollar, ularning ta’sir etish omillari. 3. Kimyoviy qurollar, ularning ta’sir etish omillari. 4. Biologik qurollar, ularning ta’sir etish omillari. Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar tinchlik davrida sodir bo’lishi mumkin bo’lsa, harbiy harakatlar va terroristik faoliyat natijasida ommaviy qirg’in qurollari qo’llanilishi mumkin. Ommaviy qirg‘in qurollari quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Yadroviy. 2. Kimyoviy. 3. Biologik (bakteriologik). Yadroviy qurollar va ularning xususiyatlari. Yadroviy qurollar keng miqyosda odamlarni, sanoat va turar joy markazlarini yo‘q qilish, inshootlarni, texnikalarni ishdan chiqarish uchun mo‘ljallangan. Yadroviy qurollar yadro zaryadidan, qurolni nishonga yo‘naltiruvchi qism va qurolni boshqaradigan qismlardan tashkil topgan. Yadroviy aslahalar raketa, bomba, mina, snaryad, torpedo va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Yadroviy qurollarning kuchi trotil ekvivalenti bilan o‘lchanadi. Bu degan so‘z oddiy portlovchi modda trotil (trinitrotoluol) portlaganda ajraladigan energiya miqdori o‘sha portlovchi moddaning portlash kuchiga ekvivalentdir. Trotil ekvivalenti tonna (t), kilotonna (kt) va mega tonna (Mt) bilan o‘lchanadi. 2 Yadro qurolidagi portlovchi moddaning quvvatiga qarab juda kichik (quvvati 1 kt-gacha), kichik (1-10 kt), o‘rtacha (10-100 kt), katta (100 kt- 1 Mt) va juda katta (1 Mt dan yuqori) turlariga bo‘linadi. Qo‘yilgan maqsadga ko‘ra, yadro portlatish er yuzida, er ostida, suv ostida va har xil balandlikdagi atmosferada amalga oshiriladi. Yadro qurolining hamma turdagi portlatishlarida quyidagi ta’sir etadigan omillar hosil bo‘ladi: 1. Zarb to‘lqini. 2. Yorug‘lik nurlanishi. 3. O‘tuvchi radiatsiya. 4. Radioaktiv zararlanish. 5. Elektromagnit impulsi. Bunda portlash energiyasining 50 foizi to‘lqin zarbasiga, 30-40 foizi yorug‘lik nurlanishga, 5 foizi radiatsiya nurlariga va 15 foizi radioaktiv changlarni hosil bo‘lishiga sarflanadi. Zarb to‘lqini. Yadro aslahasining asosiy shikastlantiruvchi omillardan biri hisoblanadi. To‘lqin zarbasi deganda yuqori haroratli, tovush tezligidan yuqori tezlikka ega bo‘lgan siqilgan muhit tushuniladi. Qurol portlatilgan muhitiga qarab, u havodagi, suvdagi va erdagi to‘lqin zarbalariga bo‘linadi. Havodagi to‘lqin zarbasining kuchi portlatish o‘chog‘idan uzoqlashishi bilan kuchsizlanib boradi. Masalan, 1000 m ga 1.4 soniyada, 2000 m. ga 4 soniyada, 3000 m ga 7 soniyada, 5000 m ga 12 soniyada etib keladi. Demak, bulardan ko‘rinadiki, yadro qurolini portlash belgisini ko‘rgan har bir fuqaro to‘lqin zarbasi omili kelguncha bekinuvchi inshootlarga etib borib, saqlanishlari mumkin. To‘lqin zarbasining shikastlantiruvchi ta’sirining asosiy ko‘rsatkichi uning ta’sir yo‘lida ortiqcha bosimni hosil bo‘lishidir. Yuqori bosim va katta energiyaga ega bo‘lgan to‘lqin zarbasi odamga urilganda, uning bosimi keskin ortib ketib, siqadi va tasodifan berilgan kuchni eslatadi. Ya’ni bamaylixotir turgan odamga juda qisqa vaqt mobaynida 100 kg li bolg‘a bilan to‘satdan urgandagi holatga o‘xshatish mumkin. Mana bunday ta’sir etishidan to‘lqin zarbasi odamlarni, inshootlarni, harbiy texnikalarni va ob’ektlarni shikastlantiradi. 3 Yorug‘lik nurlanishi deganda elektromagnit nurlar tushunilib, unga ultrabinafsha, infraqizil va ko‘rinadigan nurlar kiradi. Bunda nurlanishning manbaasi yadro portlaganda hosil bo‘ladigan yarqirashdan, ya’ni yuqori haroratli yadro zaryadi, havo, tuproq va toshdan iborat. Yorug‘lik nurlanishining ta’sir etish vaqti yadro qurolining quvvatiga bog‘liq. Quvvat oshgan sari bu omilning ta’siri ham ortib boradi. Yorug‘lik nurlanish omili ta’sirida odamlarning ochiq qolgan joylari kuyadi, ko‘zi xiralashadi, hayvonlarning junlari kuyadi va engil yonuvchan materiallar yonib ketadi. O‘tuvchi (singuvchi) radiatsiya - gamma nurlar va neytronlar oqimidan tashkil topgan. Radiatsiya nurining manbayi bo‘lib yadro aslahasi portlaganda kechadigan yadroviy reaksiya hamda yadrolarni radiaktiv parchalanishidan hosil bo‘ladi. Radiatsiya omilining ta’sir vaqti 15-25sekundni tashkil etadi. Bu omilni asosiy shikastlantiruvchi ta’siri-nurlantirish dozasi hisoblanadi. Radiatsiya omilining ta’siri ionlantirish xususiyatiga ega bo‘lganligidan nurlanish kasalligini keltirib chiqaradi. Radioaktiv zararlanish - boshqa shikastlovchi omillari ichida alohida o‘rin tutib, uning ta’sir doirasi nafaqat aslaha portlatilgan hudud, balki o‘nlab, yuzlab uzoqlikdagi joylarni o‘z ichiga oladi. Bu omil uzoq vaqt davomida katta hududni zararlab, insonlarga, hayvonot dunyosiga qattiq shikast etkazadi. Radioaktiv zararlanishning manbaasi yadroviy portlovchi moddaning parchalangan qismlari, parchalanmagan yadroviy zaryadlar, aktivlangan tosh, tuproqlardan tashkil topgan bulut hisoblanadi. Bularning hammasi atmosferaga ko‘tarilib, eng yuqori balandlikka etgandan so‘ng turg‘unlashadi va metereologik sharoitlarga qarab har xil uzoqlikka tarqalib erga tushadi va o‘sha erdagi jamiki narsalarni zararlaydi. Portlash bulutida 35 ta kimyoviy elementning 80 ga yaqin izotopi hosil bo‘lib, erga tushadi va ular ham o‘z navbatida parchalanib boradi. Radioaktiv bulut shamol tezligi va yo‘nalishiga qarab ellips ko‘rinishida tarqalib erga tushadi. Radioaktiv zarrachalarni erga tushgan miqdoriga qarab nisbiy 4 ta zararlangan hududga ajratish mumkin: kuchsiz, kuchli, xavfli va juda xavfli hudud. 4 Elektromagnit impulsi. Yadroviy portlashda atmosferada juda katta elektromagnit maydoni vujudga kelib, bunda to‘lqin uzunligi 1 dan 1000 m va undan ham uzun bo‘ladi. Mana shu paydo bo‘lgan elektromagnit maydonning kuchi elektromagnit impulsi deyiladi. Elektromagnit impulsining ta’sir etuvchi kuchi havodagi va er osti kabellaridagi elektr tokining qarshiligini, signalizatsiya, elektr o‘tkazuvchi va radio uzatkich antennalarining qarshiligini keskin oshirib yuborib, turli darajadagi falokatlarga olib keladi. Elektromagnit impulsining ta’sir darajasi, aslaha quvvatiga va portlash balandligiga, portlash markazidan uzoqligi hamda atrof-muhit xususiyatlariga bog‘liq. Yadroviy portlashning ikkilamchi ta’sir omillari. Yadroviy aslahalar shaharlarda yoki iqtisodiyot tarmoqlari joylashgan erlarga yaqin joylarda portlatilganda ikkilamchi ta’sir omillari hosil bo‘ladiki, bunda portlash (modda saqlanadigan idishlarni, tabiiy gaz kommunikatsiyasi va jihozlarning buzilishi), yong‘in (isitish asboblari, engil yonuvchan suyuqliklar saqlanadigan jihozlar hamda quvurlarning buzilishi), joylarni suv bosishi (gidroelektrostansiya platinalarini buzulishi, yashash joylari, suv saqlagichlarning zararlanishi (AES, KTZM-kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar saqlanadigan jihozlarni hamda texnologik jarayonlarni buzilishi), inshoot konstruksiyalarini to‘lqin zarbasi yoki erdagi seysmo-portlash to‘lqinlarining ta’sirida izdan chiqishi va hokazolar kuzatilishi mumkin. Ikkilamchi ta’sir omillarining eng xavfli manbasi katta yong‘in va yuqori portlovchi moddalar qo‘llaniladigan korxonalar hisoblanadi. Masalan, gaz va neftni qayta ishlaydigan tarmoqlari bor joylar. Bu tarmoqlarda texnologik jihozlar, idishlar, quvurlar, ularga molik inshootlar buzilsa, gaz holdagi yoki siqilgan uglevodorodlar chiqib havoda portlashi yoki yonishi mumkin. Kimyoviy qurollarning turlari va xususiyatlari. Kimyoviy qurollar - zaharli kimyoviy birikmalar bo‘lib, ular asosan zaharli moddalar hisoblanadi. Kimyoviy qurollarning kuchi, ularning zaharli xususiyatiga qarab belgilanadi. Kimyoviy qurollar himoyalanmagan odamlarni, hayvonlarni, o‘simlik, er, suv, havo, inshoot, texnika va jamiki ko‘rinadigan narsalarni zaharlaydi. Bunday qurollar asosan nafas yo‘li, teri, oshqozon-ichak va yaralangan joylarda qon yo‘li bilan ta’sir 5 qilishi mumkin. Zaharlovchi moddalarning kuchi uning zaharliligi, tez ta’sir etuvchanligi va chidamliligi bilan o‘lchanadi. Kimyoviy qurollar - nishonga tez va o‘ylangan maqsadga to‘la erishish darajasi bo‘yicha ta’sir etishiga qarab eng xavfli va qudratli qirg‘in qurol hisoblanadi. Chunki uning juda kichik dozasi ham juda qisqa vaqtda ta’sir etib, hamma narsani zaharlaydi. Yana uning zaharlilik kuchi ma’lum vaqt mobaynida havoda, suvda, erda hamda o‘simlik dunyosida saqlanib turadi. Kimyoviy qurollarning shikastlash xususiyatiga ko‘ra tasnifi: - Asabni falajlovchi - zarin, zoman, VX; - Terini zararlovchi (yiringlatuvchi) - iprit; - Umumiy zaharlovchi - sinil kislotasi, xlorsian; - bo‘g‘uvchi - fosgen, difosgen; - psixokimyoviy (ruxiyatga ta’sir etuvchi) – bi-zet; - qaltiratuvchi (achishtiruvchi, ko‘zdan yosh oqizuvchi) - xloratsetofenon, adamsit, SS, CR. Asabni falajlovchi zaharli moddalar. Bu guruhga fosfor-organik zaharli moddalar kiradi: zarin, zoman, VX. Ular hammasi rangsiz, hidsiz suyuqliklar bo‘lib, bir-biridan uchuvchanligi, turg‘unligi va zaharliligi bilan farqlanadi. Bu xususiyatlar ularning tuzilishi va fizik-kimyoviy xossalari turlicha bo‘lishligidadir. Lekin bu guruhga kiruvchi qurollarning hammasi bir umumiy ta’sir xususiyatiga ega. Ya’ni ular organizmga kirganda fermentlarni o‘ldirib, hamma asab impulslarini ingibirlaydi, ya’ni sekinlatib to‘xtatadi va natijada zaharlanish yuz berib organizm falajlanadi. Zarin - uchuvchan zaharli modda hisoblanib, zichligi 1.1, qaynash harorati 158oC, muzlash harorati esa -56oC. U suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Zarin kuchli zaharlovchi modda bo‘lib, uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 0.10 mg/l (1 daqiqa ichida). Uning par holdagisi kuchli ta’sir etadi, ayniqsa, ko‘z qorachig‘ini tez kichraytirib yuboradi. Zarindan zaharlanishning belgilari: mioz, nafas olishning og‘irlashuvi, ko‘krak qafasini og‘rishi. 6 VX - yomon uchuvchan, suvda yomon, ammo organik erituvchilarda yaxshi eriydigan, zaharli modda hisoblanadi. Uning zichligi 1.1, qaynash harorati esa 3000C, muzlash harorati 500C. VX tarqalgan joylarda turg‘unligi: yozda - bir haftagacha, qishda esa bir oy va undan ko‘p. Uning kuchli ta’siri aerozol holda kuzatiladi. VX nafas yo‘llari, teri, kiyim-kechaklar orqali ham ta’sir etib, odamlarni kuchli zaharlaydi. VXning o‘ldirish dozasi 1 minutda 0,01 mg/l, teri orqali ta’sir etganda 7 mg/l ni tashkil etadi. Zoman - xossalari jihatidan zarin bilan VXni oralig‘idagi o‘rinni egalab, suvda yomon eriydigan zaharli modda. Zaharliligi zarindan 5 marta kuchli, lekin VX dan kuchsiz hisoblanadi. Terini zaharlovchi xususiyatli qurollar guruhiga kiruvchi moddalar par va aerozol holda ishlatilib, ular asosan teri va nafas yo‘llari orqali ta’sir etadi. Iprit-rangsiz, moysimon suyuqlik bo‘lib, organik erituvchilarda yaxshi, ammo suvda yomon eriydi. Iprit har xil g‘ovak materiallarga, lak, moy qoplamalariga rezina mahsulotlariga yaxshi yutilib, ulardan chiqib ketishi juda qiyin. Ipritning zichligi 1.3, qaynash harorati 217oC ga teng. Iprit bilan zaharlangan uchastkalardan uning uchishi sekinlik bilan boradi. Shu sababdan u turg‘un zaharli modda hisoblanadi: ya’ni yozda 7-14 kungacha, qishda bir oy va undan yuqori muddatlarda saqlanib turadi. Uning kuchli ta’siri tomchi holda kuzatiladi. Iprit-teri, ko‘z, nafas organlari hamda oshqozon-ichak yo‘llarini zaharlaydi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi nafas yo‘li orqali ta’sir etganda -1,3 mg/l, teri orqali ta’sir etganda - 5 mg/l ga teng. Iprit ta’sirining belgilari: ikki-olti soat ichida terilar qizaradi, 24 soatdan keyin pufakchalar hosil bo‘ladi, 2-3 sutkadan keyin esa ular yoriladi. Ipritning antidoti yo‘q. Umumiy zaharlovchi zaharli moddalar. Bu guruh moddalari nafas organlarini ishdan chiqaradi. Odam organizmidagi to‘qimalarni oksidlanish jarayonlarini to‘xtatib qo‘yadi. Sinil kislotasi-rangsiz suyuqlik bo‘lib, achchiq bodom hidiga ega. Uning zichligi 0.7, qaynash harorati 260C, muzlash harorati esa -140C. Sinil kislotani zaharli darajasi asabni falajlovchi moddalardan kuchsiz hisoblanadi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 1 daqiqada 2 mg/l. Zaharlash belgilari: og‘izda metall mazasini hosil bo‘lishi, 7 tinka qurishi, bosh og‘rig‘i, organizm a’zolarining harakatini yo‘qolishi. Sinil kislotasini antidoti amilnitrit va propil nitrit hisoblanadi. Xlorsian - o‘ziga xos hidli rangsiz suyuqlik bo‘lib qaynash harorati 12.60C, muzlash harorati -6.50C, zichligi 1.22. Uning kuchli ta’siri par holdagisi. Bo‘g‘uvchi zaharli moddalar. Bu birikmalar nafas organlarini izdan chiqarib, o‘pkani zararlaydi. Fosgen - havodan 3,5 marta og‘ir bo‘lgan gazsimon modda. U asosan o‘pka to‘qimalarini ishdan chiqaradi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 1 daqiqada 3.2 mg/l. Zaharlash belgilari: ko‘zdan yosh oqizadi, bosh aylanadi, holsizlanish kuzatiladi. Fosgenni antidoti yo‘q. Psixokimyoviy (ruhiyatga ta’sir etuvchi) zaharli moddalar. Bu guruh moddalari asab sistemasiga muayyan ta’sir etib, insonni vaqtinchalik faoliyatini izdan chiqaradi. BZ - oq kristal kukun bo‘lib, uning zichligi 1.8, qaynash harorati 412oC, suyulish harorati 190oC. Uning kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida bo‘lib, nafas yo‘llari va oshqozon-ichak orqali ta’sir etadi. Zaharlash belgilari: qusish, gapira olmaslik, so‘ngra gallutsinatsiya va hayajonlanish. Qaltiratuvchi zaharli moddalar. Bunday xususiyatli moddalar - ko‘zning harakatchan qismini hamda nafas yo‘llarining yuqori qismini izdan chiqaradi. Bu guruhga kiruvchi moddalardan CS va CR muhim ahamiyatga ega. CS - oq kristal kukun bo‘lib, suvda yomon, atseton, benzollarda yaxshi eriydi. Uning qaynash harorati 3150C, suyulish harorati 950C, solishtirma og‘irligi 1.0 ga teng. Uning kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida. CSning havoda aerozol ko‘rinishidagi miqdori 510-3 mg/lda hamma odamlarni birdan izdan chiqaradi, yuqori konsentratsiyada esa terining ochiq joylarida kuyish sodir bo‘lib, nafas organlari falajlanadi. Zararlanish belgilari: ko‘zning, ko‘krak qafasining qizishi, og‘rishi, ko‘zdan yosh oqishi, yo‘tal va boshqalar. CR qattiq kristall modda bo‘lib, zaharliligi BZdan yuqori. CR ham inson terisini qattiq shikastlantiradi. Buning ham kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida bo‘ladi. 8 Biologik qurollar - bakterial vositalarga asoslangan (bakteriyalar, viruslar, zamburug‘ va ular faoliyatining zaharli mahsulotlari). Kasallik tarqatuvchilar (hasharotlar, kemiruvchilar) orqali yoki o‘q-doridagi suspenziya va kukunlar orqali ishlatiladi. Biologik vositalar qo‘llanishi oqibatida favqulodda epidemologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar yuzaga keladi. Ularning xususiyatlari: bakteriologik vositaning juda kichik miqdori bilan ommaviy kasalliklarning kelib chiqishi; kasallikning yashirin davri; kasallik ta’sirining uzoq muddatligi; germetik berkitilmagan joylarga kira olish qobiliyati. Quyidagi jadvalda ba’zi yuqumli kasalliklarning xususiyatlari keltirilgan: Kasallik turi Kasallikning tarqalishi YAshirin kasallik davri, kun Ish faoliyatini yo‘qotish muddati, kun O‘lat Kasallangan bemorlardan havo orqali, qurt- qumursqalardan yuqishi orqali 3 7-14 Sibir yarasi Kasallangan hayvon juni, terisi ushlanganda, zararlangan go‘shtdan 2-3 7-14 Sapa Yuqoridagiga o‘xshash 3 20-30 Tularemiya Zararlangan suvdan foydalanganda, kasallangan kemiruvchilar bilan munosabatdan 3-6 40-60 Vabo Zararlangan suv, ovqatdan 3 5-30 Sariq bezgagi Chivin chaqqanda, kasallangan odam, hayvondan 4-6 10-14 Suvchechak Zararlangan narsa-buyumdan, kasallangan odam bilan muloqatda 12 12-24 Botulizm Zaharlangan oziq-ovqatlarni iste’mol qilganda 0,5-1,5 40-60 O‘lat - odam va qishloq xo‘jaligi hayvonlarining eng xavfli yuqumli kasalligi hisoblanib, uning tarqatuvchisi odam organizmidan tashqarida yashash davri qisqa hisoblanadi. Lekin odam so‘lagi bilan chiqqan mikrob 10 kungacha yashashi 9 mumkin. O‘lat bilan kasallangan bemorning quvvati ketib, boshi og‘riydi, harorati ko‘tariladi va ho‘l yo‘talish paydo bo‘ladi. Vabo - bu ham juda xavfli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo bilan kasallangan bemorni ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to‘zib ketadi. Agar kasallik davolanmasa, tezda o‘ladi. Sibir yarasi - buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo‘li, oshqozon ichak yo‘li bilan kirib, o‘zini ta’sirini ko‘rsatadi. Agar u teriga tushsa, avval dog‘ hosil bo‘ladi, so‘ngra u shishib ichiga qon to‘ladi va yorilib, yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo‘lgan tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi. Botulizm - bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi. Masalan, uning 0,00000012 g kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm kasalligi oshqozon-ichak yo‘li bilan tarqatilib, asosan asosiy asab tizimining, yurak asablarini izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og‘rib, ko‘rish qobiliyati pasayadi. Til muskullari falajlanadi. Kasalning harorati normal odam haroratidan ancha past bo‘ladi va bu kasallik o‘z vaqtida davolanmasa o‘lim bilan tugaydi. Bakteriologik qurollar ishlatilganda suyuq yoki kukun holda erga, o‘simliklarga va suvga tarqatiladi. Bularni esa qurt-qumursqalar tezlikda atrofga tarqatib, biologik qurolning zararlash miqyosi kengayishiga sabab bo‘ladi. Zamonaviy qirg‘in vositalaridan muhofazalanish tadbirlari majmui: 1. Aholini favqulodda vaziyatlardan muhofazalanishga tayyorlash (zamonaviy qirg‘in vositalarini bilish; ulardan muhofazalana olish, birinchi tibbiy yordamni ko‘rsata olish). 2. FVDT rahbarlari tomonidan aholi muhofazasiga doimiy rahbarlikni amalga oshirish. 3. O‘z vaqtida va haqqoniy xabar berish va axborot uzatish. 4. Evakuatsiya (oldindan o‘tkaziladigan, qisman va to‘la). 5. Muhofaza vositalari (jamoa va shaxsiy, ro‘yxatdagi va qo‘l ostidagi)dan mohirona foydalanish. 6. Maxsus tadbirlar (ma’muriy, tibbiy-ma’muriy, epidemiyaga qarshi, profilaktik, sanitar-gigienik, davolash-evakuatsiya)ni o‘tkazish. 10 7. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni o‘tkazish. Zamonaviy qirg‘in vositalaridan muhofazani tashkil qilishda raqib tomonidan u yoki bu qurolni qo‘llash ehtimolligini aniq bilish zarur. Har bir shikastlovchi omildan esa maqsadga muvofiq keladigan usullarni, vositalar va muhofazalanish bo‘yicha harakatlarni qidirib topish kerak. Muhofaza uchun ham ro‘yhatdagi, ham qo‘l ostidagi muhofaza vositalaridan foydalanish lozim. Aholini muhofaza qilishda birinchi tibbiy yordamning o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rsatilishi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.