Amaliy mashg‘ulot. Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish

Yuklangan vaqt

2024-07-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

390,5 KB


Amaliy mashg‘ulot. Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish Reja: 1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillarini tahlil qilish. 2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullarini o’rganish. 3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari va ulardan foydalanishni organish. 1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari (prinsiplari) ularni amalga oshirish belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfga bo‘linadi: 1. Yo‘naltiruvchi (taxminiy) tamoyil 2. Texnik tamoyil 3. Tashkiliy tamoyil 4. Boshqaruv tamoyili Taxminiy tamoyillar o‘zida xavfsiz yechimlarni topuvchi yo‘nalishni aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo‘lib, xizmat qiluvchi, asos soluvchi g‘oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi tamoyillar kiradi: operatorning aktivligi, faoliyatni inson talablariga moslashtirish, strukturani o‘zgartirish, operatorni almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish, tizimlilik va boshqalar. Texnik tamoyil xavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga yo‘naltirilgan. Texnik tamoyillar fizik qonunlarni ishlatishga asoslangan. Bunga quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, qattiqligini oshirish, blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, havo kirmaydigan qilish, passiv zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizatsiyalash va yeta olmaslik tamoyillari. Amaliy mashg‘ulot. Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish Reja: 1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillarini tahlil qilish. 2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullarini o’rganish. 3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari va ulardan foydalanishni organish. 1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari (prinsiplari) ularni amalga oshirish belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfga bo‘linadi: 1. Yo‘naltiruvchi (taxminiy) tamoyil 2. Texnik tamoyil 3. Tashkiliy tamoyil 4. Boshqaruv tamoyili Taxminiy tamoyillar o‘zida xavfsiz yechimlarni topuvchi yo‘nalishni aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo‘lib, xizmat qiluvchi, asos soluvchi g‘oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi tamoyillar kiradi: operatorning aktivligi, faoliyatni inson talablariga moslashtirish, strukturani o‘zgartirish, operatorni almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish, tizimlilik va boshqalar. Texnik tamoyil xavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga yo‘naltirilgan. Texnik tamoyillar fizik qonunlarni ishlatishga asoslangan. Bunga quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, qattiqligini oshirish, blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, havo kirmaydigan qilish, passiv zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizatsiyalash va yeta olmaslik tamoyillari. Boshqaruv tamoyillari deb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining alohida bosqich va etaplari orasida o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni aniqlovchi tamoyillarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta aloqali, samarali, javobgarlik, rag‘batlantirish, ierarxik, bir ma`noli, adekvatli tamoyillar kiradi. Tashkiliy tamoyillarga xavfsizlik maqsadida mehnatni ilmiy tashkil qilish qoidalarini amalga oshiruvchi tamoyillar kiradi. Ularga vaqt bo‘yicha himoyalash, ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni tanlash, ketma-ketlik, ergonomik. mehnatni ratsional tashkil qilish va zidlik tamoyillari kiradi. Bir vaqtda ayrim tamoyillar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari tizimlarni xosil qiladi va bir vaqtning o‘zida har bir tamoyil nisbatan mustaqillik kashf qiladi. 2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullari. Xavfsizlik - hayot faoliyati xavfsizligining asosiy o‘zagini tashkil etadi, u inson faoliyatining holati hisoblanadi. Bu holatda insonlar ma’lum ehtimollikda yuzaga kelayotgan xavflarni bartaraf qilishga harakat qiladi. Xavfsizlik usullarini o‘rganishdan oldin, biz quyidagi yangi tushunchalarni kiritamiz. Ko‘rilayotgan faoliyat jarayonida insonning turgan joyi gomosfera deyiladi. Har doim va davriy ravishda sodir bo‘lib turadigan xavfli joy noksosfera deyiladi. Bu sferalarni xavfsizlik nuqtai nazardan qo‘shish mumkin emas. Xavfsizlikni ta’minlash usullari 3 xil turga bo‘linadi: A - metodi, gomosfera bilan noksosferani bir-biridan joy yoki vaqt jihatidan ajratish usuli. Bu usul ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, jihozlarni masofadan boshqarish, manipulyator va robotlarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. B - metodi xavfsizlik prinsiplarini qo‘llab, xavflarni yo‘q qilish va noksosferani (ishlab chiqarish muhitini) normallashtirish, hamda noksosfera tavsiflarini inson tavsiflariga moslashtirishga asoslanadi. Bu usul insonlarni Boshqaruv tamoyillari deb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining alohida bosqich va etaplari orasida o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni aniqlovchi tamoyillarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta aloqali, samarali, javobgarlik, rag‘batlantirish, ierarxik, bir ma`noli, adekvatli tamoyillar kiradi. Tashkiliy tamoyillarga xavfsizlik maqsadida mehnatni ilmiy tashkil qilish qoidalarini amalga oshiruvchi tamoyillar kiradi. Ularga vaqt bo‘yicha himoyalash, ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni tanlash, ketma-ketlik, ergonomik. mehnatni ratsional tashkil qilish va zidlik tamoyillari kiradi. Bir vaqtda ayrim tamoyillar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari tizimlarni xosil qiladi va bir vaqtning o‘zida har bir tamoyil nisbatan mustaqillik kashf qiladi. 2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullari. Xavfsizlik - hayot faoliyati xavfsizligining asosiy o‘zagini tashkil etadi, u inson faoliyatining holati hisoblanadi. Bu holatda insonlar ma’lum ehtimollikda yuzaga kelayotgan xavflarni bartaraf qilishga harakat qiladi. Xavfsizlik usullarini o‘rganishdan oldin, biz quyidagi yangi tushunchalarni kiritamiz. Ko‘rilayotgan faoliyat jarayonida insonning turgan joyi gomosfera deyiladi. Har doim va davriy ravishda sodir bo‘lib turadigan xavfli joy noksosfera deyiladi. Bu sferalarni xavfsizlik nuqtai nazardan qo‘shish mumkin emas. Xavfsizlikni ta’minlash usullari 3 xil turga bo‘linadi: A - metodi, gomosfera bilan noksosferani bir-biridan joy yoki vaqt jihatidan ajratish usuli. Bu usul ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, jihozlarni masofadan boshqarish, manipulyator va robotlarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. B - metodi xavfsizlik prinsiplarini qo‘llab, xavflarni yo‘q qilish va noksosferani (ishlab chiqarish muhitini) normallashtirish, hamda noksosfera tavsiflarini inson tavsiflariga moslashtirishga asoslanadi. Bu usul insonlarni shovqin, chang, gaz, jarohatlanish va hokazo xavfli omillardan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hamda qisman xavfsiz texnikani yaratish bilan amalga oshiriladi. Agar A va B metodlarni qo‘llash bilan talab qilingan xavfsizlik darajasiga erishish ta’minlanmaganda, C metod qo‘llaniladi. C - metodi tegishlicha himoya vositalari yordamida insonlarning himoyalanish xususiyatlarini oshirishga hamda insonni noksosferaga moslashtirishga asoslangan. Bu usul kasbiy tanlash, o‘qitish, instruksiyalar berish, psixologik ta’sir qilish va shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi. C-metodni amalga oshirishda noksosfera tavsiflarini o‘zgartirish uchun har xil vositalar qo‘llaniladi. Real sharoitlarda yuqorida keltirilgan usullarning bittasi yordamida zarur xavfsizlik darajasini har doim ta’minlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday holatlarda yuqorida keltirilgan usullar majmuasini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari. Ishlovchilarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini kamaytirish yoki oldini olish hamda ommaviy qirg’in qurollarining zararli va xavfli ta’siridan saqlash uchun himoya vositalari qo‘llaniladi. Ishlovchilarning himoya vositalari inson organizmiga eng ma’qul sharoitlarni yaratish va quyidagilarni ta’minlashi lozim: - ish zonasidan xavfli va zararli moddalar miqdorini kamaytirish, ularning ta’sirini uzoqlashtirish yoki haydash; zararli omillar miqdorini belgilangan darajadagi sanitar normagacha kamaytirish; ishlovchilarni qabul qilingan texnologiyalar va ish sharoitlarida xamroh bo‘lgan zararli va xavfli ishlab chiqarish omillaridan himoya qilish; texnologik jarayon buzilganda paydo bo‘ladigan salbiy omillardan himoya qilish. Himoya vositalarini tanlash har bir alohida holatlarda mehnat xavfsizligi talablariga asosan amalga oshiriladi.Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari va usullarini gavdalantirishda har xil himoya vositalari qo‘llaniladi. shovqin, chang, gaz, jarohatlanish va hokazo xavfli omillardan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hamda qisman xavfsiz texnikani yaratish bilan amalga oshiriladi. Agar A va B metodlarni qo‘llash bilan talab qilingan xavfsizlik darajasiga erishish ta’minlanmaganda, C metod qo‘llaniladi. C - metodi tegishlicha himoya vositalari yordamida insonlarning himoyalanish xususiyatlarini oshirishga hamda insonni noksosferaga moslashtirishga asoslangan. Bu usul kasbiy tanlash, o‘qitish, instruksiyalar berish, psixologik ta’sir qilish va shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi. C-metodni amalga oshirishda noksosfera tavsiflarini o‘zgartirish uchun har xil vositalar qo‘llaniladi. Real sharoitlarda yuqorida keltirilgan usullarning bittasi yordamida zarur xavfsizlik darajasini har doim ta’minlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday holatlarda yuqorida keltirilgan usullar majmuasini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari. Ishlovchilarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini kamaytirish yoki oldini olish hamda ommaviy qirg’in qurollarining zararli va xavfli ta’siridan saqlash uchun himoya vositalari qo‘llaniladi. Ishlovchilarning himoya vositalari inson organizmiga eng ma’qul sharoitlarni yaratish va quyidagilarni ta’minlashi lozim: - ish zonasidan xavfli va zararli moddalar miqdorini kamaytirish, ularning ta’sirini uzoqlashtirish yoki haydash; zararli omillar miqdorini belgilangan darajadagi sanitar normagacha kamaytirish; ishlovchilarni qabul qilingan texnologiyalar va ish sharoitlarida xamroh bo‘lgan zararli va xavfli ishlab chiqarish omillaridan himoya qilish; texnologik jarayon buzilganda paydo bo‘ladigan salbiy omillardan himoya qilish. Himoya vositalarini tanlash har bir alohida holatlarda mehnat xavfsizligi talablariga asosan amalga oshiriladi.Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari va usullarini gavdalantirishda har xil himoya vositalari qo‘llaniladi. Himoya vositalarining qo‘llanilish xarakteri bo‘yicha kollektiv himoya vositalari (KHV) va shaxsiy himoya vositalariga (ShHV) bo‘linadi. Har biri vazifasiga ko‘ra sinflarga bo‘linadi. Mehnatni muhofaza qilish sohasida KHV zararli va xavfli omillarga bog‘liq holda shovqindan, titrashdan, elektrostatik zaryadlardan himoyalash vositalariga sinflanadi. ShHV asosan himoyalanadigan inson a’zosi yoki a’zolar guruhiga qarab: nafas a’zolarini, qo‘l, bosh, bet (yuzni), ko‘zni va eshitish a’zolarini himoya qilish vositalariga bo‘linadi. KHV texnik tayyorlanishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: to‘siqlar, blokirovkalar, tormozlar, saqlovchi moslamalar, yorug‘lik va ovoz signallari, xavfsizlik asboblari, signal ranglari, xavfsizlik belgilari, avtomatik nazorat qurilmalari, masofadan boshqarish vositalari, elektr jihozlarini yerga ulash va nollash qurilmalari, shamollatish (ventilyasiya), yoritish, isitish, sovutish (konditsionerlash), izolyasiyalash, germetizatsiyalash vositalari kiradi. Sanoatda va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan ShHV quyidagicha guruhlarga ajratilishi mumkin: - chegaralovchi kostyumlar (pnevmokostyumlar, nam o‘tkazmaydigan kastyumlar, skafandrlar); - korjomalar (kombinezon, kurtka, shim, xalat, plash, fartuk, nimchalar); - maxsus poyabzal (etik, botinka, tufli, kalish); - qo‘llarni muhofaza qilish vositalari (turli qo‘lqoplar); - yuzni muhofaza qilish vositalari (niqoblar); - ko‘zni muhofaza qilish vositalari (muhofaza ko‘zoynaklari); - eshitish organlarini muhofaza qilish vositalari; - ehtiyot moslamalari (xavfsizlik belbog‘lari, qo‘l changaklari va boshqa asbob uskunalar); - muhofazalovchi dermatologik vositalar (pasta, krem, moylar). Fuqaro muhofazasi sohasida himoya vositalari asosan 3 turga bo’linadi: 1. Ommaviy himoya inshoatlari. Himoya vositalarining qo‘llanilish xarakteri bo‘yicha kollektiv himoya vositalari (KHV) va shaxsiy himoya vositalariga (ShHV) bo‘linadi. Har biri vazifasiga ko‘ra sinflarga bo‘linadi. Mehnatni muhofaza qilish sohasida KHV zararli va xavfli omillarga bog‘liq holda shovqindan, titrashdan, elektrostatik zaryadlardan himoyalash vositalariga sinflanadi. ShHV asosan himoyalanadigan inson a’zosi yoki a’zolar guruhiga qarab: nafas a’zolarini, qo‘l, bosh, bet (yuzni), ko‘zni va eshitish a’zolarini himoya qilish vositalariga bo‘linadi. KHV texnik tayyorlanishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: to‘siqlar, blokirovkalar, tormozlar, saqlovchi moslamalar, yorug‘lik va ovoz signallari, xavfsizlik asboblari, signal ranglari, xavfsizlik belgilari, avtomatik nazorat qurilmalari, masofadan boshqarish vositalari, elektr jihozlarini yerga ulash va nollash qurilmalari, shamollatish (ventilyasiya), yoritish, isitish, sovutish (konditsionerlash), izolyasiyalash, germetizatsiyalash vositalari kiradi. Sanoatda va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan ShHV quyidagicha guruhlarga ajratilishi mumkin: - chegaralovchi kostyumlar (pnevmokostyumlar, nam o‘tkazmaydigan kastyumlar, skafandrlar); - korjomalar (kombinezon, kurtka, shim, xalat, plash, fartuk, nimchalar); - maxsus poyabzal (etik, botinka, tufli, kalish); - qo‘llarni muhofaza qilish vositalari (turli qo‘lqoplar); - yuzni muhofaza qilish vositalari (niqoblar); - ko‘zni muhofaza qilish vositalari (muhofaza ko‘zoynaklari); - eshitish organlarini muhofaza qilish vositalari; - ehtiyot moslamalari (xavfsizlik belbog‘lari, qo‘l changaklari va boshqa asbob uskunalar); - muhofazalovchi dermatologik vositalar (pasta, krem, moylar). Fuqaro muhofazasi sohasida himoya vositalari asosan 3 turga bo’linadi: 1. Ommaviy himoya inshoatlari. 2. Shaxsiy himoya vositalari. 3. Shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalari. Himoya inshoatlari aholini turli avariya, halokat va tabiiy ofatlar oqibatlaridan, ommaviy qirg‘in qurollarining shikastlovchi omillaridan va ularning ikkilamchi ta’sir etish omillaridan saqlaydigan inshoatlar hisoblanadi. Fuqaro muhofazasi boshpanalari yashirin joylar, ish yoki yashash joylari yaqinida joylashadi. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda aholini fuqaro muhofazasi himoya inshoatlarida yashirish kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ko‘plab yo‘qotishlarni oldini oluvchi eng samarali usuldir. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganida fuqaro muhofazasining “Havo trevogasi”, “Radiatsiyaviy xavf” yoki “Kimyoviy trevoga” komandalari berilishi mumkin. Ommaviy ximoya inshootlari turlari: 1. Muhofaza qilish xususiyatlariga ko‘ra - maxsus boshpanalar (panajoylar), radiatsiyadan yashirinish joylari va eng oddiy yashirinish joylariga (yerto‘la, handaqlar) bo‘linadi. Maxsus boshpanalar - germetik holda qurilgan bo‘lib, yadro zaryadi portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi omillardan hamda kimyoviy zaharlovchi moddalar va bakterial vositalardan to‘liq himoya qiladi. Radiatsiyaga qarshi boshpanalar - aholini radiatsion zararlanishdan himoya qiladi. Metropoliten hamda alohida uchastkalarda joylashgan chuqurlashtirilgan temir-beton germetik qurilmalaridan foydalanish mumkin. Eng oddiy yashirinish joylari – maxsus yoki radiatsiyaga qarshi boshpanalar yetarli bo‘lmaganda, ulargacha bo‘lgan masofa uzoqlik qilganda aholini favqulodda vaziyatlardan vaqtinchalik himoya qiladi. Yadroviy portlashda yorug‘lik nurlanishidan himoya qiladi, zarb to‘lqini va o‘tuvchi(singuvchi) radiatsiya ta’sirini kamaytiradi. Yerto‘lalar, handaqlar, binolarning pastki ratlari, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash uchun qurilgan omborlar va boshqa qurilmalar moslashtiriladi. Ular qurilish konstruksiyasiga ko‘ra, oddiy himoya inshootlariga kiradi. Oddiy boshpanalar ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi. 2. Shaxsiy himoya vositalari. 3. Shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalari. Himoya inshoatlari aholini turli avariya, halokat va tabiiy ofatlar oqibatlaridan, ommaviy qirg‘in qurollarining shikastlovchi omillaridan va ularning ikkilamchi ta’sir etish omillaridan saqlaydigan inshoatlar hisoblanadi. Fuqaro muhofazasi boshpanalari yashirin joylar, ish yoki yashash joylari yaqinida joylashadi. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda aholini fuqaro muhofazasi himoya inshoatlarida yashirish kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ko‘plab yo‘qotishlarni oldini oluvchi eng samarali usuldir. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganida fuqaro muhofazasining “Havo trevogasi”, “Radiatsiyaviy xavf” yoki “Kimyoviy trevoga” komandalari berilishi mumkin. Ommaviy ximoya inshootlari turlari: 1. Muhofaza qilish xususiyatlariga ko‘ra - maxsus boshpanalar (panajoylar), radiatsiyadan yashirinish joylari va eng oddiy yashirinish joylariga (yerto‘la, handaqlar) bo‘linadi. Maxsus boshpanalar - germetik holda qurilgan bo‘lib, yadro zaryadi portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi omillardan hamda kimyoviy zaharlovchi moddalar va bakterial vositalardan to‘liq himoya qiladi. Radiatsiyaga qarshi boshpanalar - aholini radiatsion zararlanishdan himoya qiladi. Metropoliten hamda alohida uchastkalarda joylashgan chuqurlashtirilgan temir-beton germetik qurilmalaridan foydalanish mumkin. Eng oddiy yashirinish joylari – maxsus yoki radiatsiyaga qarshi boshpanalar yetarli bo‘lmaganda, ulargacha bo‘lgan masofa uzoqlik qilganda aholini favqulodda vaziyatlardan vaqtinchalik himoya qiladi. Yadroviy portlashda yorug‘lik nurlanishidan himoya qiladi, zarb to‘lqini va o‘tuvchi(singuvchi) radiatsiya ta’sirini kamaytiradi. Yerto‘lalar, handaqlar, binolarning pastki ratlari, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash uchun qurilgan omborlar va boshqa qurilmalar moslashtiriladi. Ular qurilish konstruksiyasiga ko‘ra, oddiy himoya inshootlariga kiradi. Oddiy boshpanalar ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi. 2. Vazifasiga ko‘ra - aholini muhofaza qilish va fuqaro muhofazasi boshqaruv organlarini (boshqaruv punktlari, aloqa uzellari) joylashtirish uchun. 3. Joylashish o‘rniga ko‘ra - bino bilan birga va alohida qurilgan. 4. Qurilish muddatiga ko‘ra - oldindan qurib qo‘yiladigan va tez quriladigan. 5. Filtr-shamollatish uskunalari bilan ta’minlanishiga ko‘ra - shamollatish rejimida, filtr-shamollatish rejimida va butunlay izolyasiya (regeneratsiya va «zich havo») rejimida ishlovchi. 6. Sig‘imiga ko‘ra – kichik (150-300 kishi), o‘rta (300-600 kishi) va katta (600 dan ko‘p). Boshpanani qurishda qo‘yiladigan talablar: - aholini 3 sutkadan kam bo‘lmagan muddatda saqlay olishi; - suv bosmaydigan joylarda qurish; - oqar suvlardan, kanalizatsiya hamda qurilish kommunikatsiyalaridan uzoqroq joylarda qurish; - kirish va chiqish eshiklarining bo‘lishi. Boshpananing avtonomligi: - energiya (elektr, issiqlik) ta’minoti; - suv ta’minoti (ichimlik va texnik suv); - kanalizatsiya tizimi; - aloqa (asosiy va dublyor) tizimi bilan ta’minlanadi. Shaxsiy ximoya vositalari nafas a’zolarini, ko‘z va teri qavatlarini radioaktiv moddalar(RM), zaharli moddalar (ZM), bakteriologik vositalar (BV), va kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) ta’siridan saqlaydi. Shaxsiy himoya vositalari turlari: 1. Himoya xususiyatiga ko‘ra - filtrlovchi va ayiruvchi (izolyasiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi vositalarning himoyalash xususiyati havoni filtrlovchi materiallar orqali o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, unda havo RM, ZM, BV va KTZMdan tozalanadi. Izolyasiyalovchi vositalarning himoyalash xususiyati odam organizmini tashqi muhitdan to‘liq ajratishga qaratilgan bo‘ladi. 2. Vazifasiga ko‘ra - aholini muhofaza qilish va fuqaro muhofazasi boshqaruv organlarini (boshqaruv punktlari, aloqa uzellari) joylashtirish uchun. 3. Joylashish o‘rniga ko‘ra - bino bilan birga va alohida qurilgan. 4. Qurilish muddatiga ko‘ra - oldindan qurib qo‘yiladigan va tez quriladigan. 5. Filtr-shamollatish uskunalari bilan ta’minlanishiga ko‘ra - shamollatish rejimida, filtr-shamollatish rejimida va butunlay izolyasiya (regeneratsiya va «zich havo») rejimida ishlovchi. 6. Sig‘imiga ko‘ra – kichik (150-300 kishi), o‘rta (300-600 kishi) va katta (600 dan ko‘p). Boshpanani qurishda qo‘yiladigan talablar: - aholini 3 sutkadan kam bo‘lmagan muddatda saqlay olishi; - suv bosmaydigan joylarda qurish; - oqar suvlardan, kanalizatsiya hamda qurilish kommunikatsiyalaridan uzoqroq joylarda qurish; - kirish va chiqish eshiklarining bo‘lishi. Boshpananing avtonomligi: - energiya (elektr, issiqlik) ta’minoti; - suv ta’minoti (ichimlik va texnik suv); - kanalizatsiya tizimi; - aloqa (asosiy va dublyor) tizimi bilan ta’minlanadi. Shaxsiy ximoya vositalari nafas a’zolarini, ko‘z va teri qavatlarini radioaktiv moddalar(RM), zaharli moddalar (ZM), bakteriologik vositalar (BV), va kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) ta’siridan saqlaydi. Shaxsiy himoya vositalari turlari: 1. Himoya xususiyatiga ko‘ra - filtrlovchi va ayiruvchi (izolyasiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi vositalarning himoyalash xususiyati havoni filtrlovchi materiallar orqali o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, unda havo RM, ZM, BV va KTZMdan tozalanadi. Izolyasiyalovchi vositalarning himoyalash xususiyati odam organizmini tashqi muhitdan to‘liq ajratishga qaratilgan bo‘ladi. 2. Foydalanilishiga ko‘ra - umumharbiy, maxsus, fuqarolar uchun mo‘ljallangan va sanoatda qo‘llaniladigan himoya vositalariga bo‘linadi. 3. Vazifasiga ko‘ra - nafas olish organlarini himoyalovchi, terini himoyalovchi, shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalariga bo‘linadi. Nafas olish organlarini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalariga protivogazlar (gazniqoblar), resperatorlar, matoli niqoblar va paxta-dokali bog‘lagichlar kiradi. Protivogazlar nafas olish organlarini, yuz va ko‘zni har xil zaharli ta’sirlardan saqlashga mo‘ljalangan. Protivogazlar filtrlovchi va izolyasiyalovchi turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi protivogazlarga GP-4, GP-5, GP-5M, GP-7, GP-7V; bolalar uchun mo‘ljallangan PDF-D, PDF-SH, PDF-2D, PDF-2Sh; chaqaloqlar uchun himoya kameralari KZD-4, KZD-6 kiradi. Izolyasiyalovchi protivogazlarga IP-4, IP-6, IP-46, KIP-5, KIP-7, KIP-8 va boshqalar kiradi. GP-5 protivogazi komplekti shlem-niqob, filtrlovchi-yutuvchi quticha va sumkadan iborat. Protivogaz komplektiga qo‘shimcha sifatida oynaning ichki tomoniga qo‘yiladigan, terlatmaydigan plyonkalar solingan metall quticha kiradi. Protivogaz niqobi tabiiy yoki sun’iy kauchuk asosida olingan rezina materialdan tayyorlanib, unga ko‘rish uchun oynak, nafas olish va nafas chiqarish klapanlari o‘rnatiladi. Filtrlovchi-yutuvchi quticha metalldan ishlangan bo‘lib, uning ichi ikki bo‘linmadan iborat. Qutichaning pastki tomonida chang va tutunga qarshi filtr, yuqori qismida maxsus kimyoviy moddalar bilan ishlov berilgan aktivlashtirilgan ko‘mir qatlami o‘rnatilgan. Filtr havoni aerozollardan tozalash uchun xizmat qiladi, aktivlashtirilgan ko‘mir kimyoviy neytrallash usuli bilan zaharli moddalarni yutish uchun mo‘ljallangan. Protivogazlarning o‘lchami 2 xil usulda aniqlanadi: - yuzning o‘lchamini aniqlash orqali; - dahan bilan qosh suyagi orasidagi masofani o‘lchash orqali. 2. Foydalanilishiga ko‘ra - umumharbiy, maxsus, fuqarolar uchun mo‘ljallangan va sanoatda qo‘llaniladigan himoya vositalariga bo‘linadi. 3. Vazifasiga ko‘ra - nafas olish organlarini himoyalovchi, terini himoyalovchi, shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalariga bo‘linadi. Nafas olish organlarini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalariga protivogazlar (gazniqoblar), resperatorlar, matoli niqoblar va paxta-dokali bog‘lagichlar kiradi. Protivogazlar nafas olish organlarini, yuz va ko‘zni har xil zaharli ta’sirlardan saqlashga mo‘ljalangan. Protivogazlar filtrlovchi va izolyasiyalovchi turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi protivogazlarga GP-4, GP-5, GP-5M, GP-7, GP-7V; bolalar uchun mo‘ljallangan PDF-D, PDF-SH, PDF-2D, PDF-2Sh; chaqaloqlar uchun himoya kameralari KZD-4, KZD-6 kiradi. Izolyasiyalovchi protivogazlarga IP-4, IP-6, IP-46, KIP-5, KIP-7, KIP-8 va boshqalar kiradi. GP-5 protivogazi komplekti shlem-niqob, filtrlovchi-yutuvchi quticha va sumkadan iborat. Protivogaz komplektiga qo‘shimcha sifatida oynaning ichki tomoniga qo‘yiladigan, terlatmaydigan plyonkalar solingan metall quticha kiradi. Protivogaz niqobi tabiiy yoki sun’iy kauchuk asosida olingan rezina materialdan tayyorlanib, unga ko‘rish uchun oynak, nafas olish va nafas chiqarish klapanlari o‘rnatiladi. Filtrlovchi-yutuvchi quticha metalldan ishlangan bo‘lib, uning ichi ikki bo‘linmadan iborat. Qutichaning pastki tomonida chang va tutunga qarshi filtr, yuqori qismida maxsus kimyoviy moddalar bilan ishlov berilgan aktivlashtirilgan ko‘mir qatlami o‘rnatilgan. Filtr havoni aerozollardan tozalash uchun xizmat qiladi, aktivlashtirilgan ko‘mir kimyoviy neytrallash usuli bilan zaharli moddalarni yutish uchun mo‘ljallangan. Protivogazlarning o‘lchami 2 xil usulda aniqlanadi: - yuzning o‘lchamini aniqlash orqali; - dahan bilan qosh suyagi orasidagi masofani o‘lchash orqali. Birinchi usul bilan protivogazlar 5 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi. Kerakli razmerni aniqlash uchun santimetr lentasi bilan bosh o‘lchanadi: aylanasiga engak orqali o‘tib, boshning tepa qismida yana engakka qaytiladi. O‘lchash natijasi (sm) Shlem-niqobning kerakli o‘lchami 63 gacha 63,5-65,6 66-68 68,5-70,5 71 dan yuqori 0 1 2 3 4 Ikkinchi usul bilan 3 xil o‘lchamdagi protivogazlar ishlab chiqariladi: 1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha; 2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha; 3-o‘lcham 119 mm dan katta. Protivogaz sumkada sharoitga ko‘ra 3 xil holatda olib yurilishi mumkin: "safar", "tayyorgarlik", "jangovar" holatda. Izolyasiyalovchi protivogazlardan kimyoviy zaharli moddalar konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan va tutun bosgan joylarda qutqarish ishlari olib borilganda foydalaniladi. IP-46 (yoki IP-46M) izolyasiyalovchi protivogazlari quyidagi asosiy qismlardan iborat: - yuz qismi; - natriy peroksid to‘ldirilgan regenerativ patron; - regenerativ patronnish u neonga o‘rnatilgan briket va kislotali ampuladan iborat ishga soluvchi moslama; - kislorod uchun rezina xalta; - dyuralyuminiydan ishlangan korkas (g‘ilof); - sumka. Natriy peroksidi kimyoviy bog‘langan kislorodni ajratib, ajralib chiqarayotgan havodagi karbonat angidridni va suv bug‘larini yutadi. Atmosferada Birinchi usul bilan protivogazlar 5 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi. Kerakli razmerni aniqlash uchun santimetr lentasi bilan bosh o‘lchanadi: aylanasiga engak orqali o‘tib, boshning tepa qismida yana engakka qaytiladi. O‘lchash natijasi (sm) Shlem-niqobning kerakli o‘lchami 63 gacha 63,5-65,6 66-68 68,5-70,5 71 dan yuqori 0 1 2 3 4 Ikkinchi usul bilan 3 xil o‘lchamdagi protivogazlar ishlab chiqariladi: 1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha; 2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha; 3-o‘lcham 119 mm dan katta. Protivogaz sumkada sharoitga ko‘ra 3 xil holatda olib yurilishi mumkin: "safar", "tayyorgarlik", "jangovar" holatda. Izolyasiyalovchi protivogazlardan kimyoviy zaharli moddalar konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan va tutun bosgan joylarda qutqarish ishlari olib borilganda foydalaniladi. IP-46 (yoki IP-46M) izolyasiyalovchi protivogazlari quyidagi asosiy qismlardan iborat: - yuz qismi; - natriy peroksid to‘ldirilgan regenerativ patron; - regenerativ patronnish u neonga o‘rnatilgan briket va kislotali ampuladan iborat ishga soluvchi moslama; - kislorod uchun rezina xalta; - dyuralyuminiydan ishlangan korkas (g‘ilof); - sumka. Natriy peroksidi kimyoviy bog‘langan kislorodni ajratib, ajralib chiqarayotgan havodagi karbonat angidridni va suv bug‘larini yutadi. Atmosferada bug‘uvchi gazlar (masalan, is gazi) bo‘lsa, gopkalipt patronidan foydalanish kerak. Unda is gazi karbonat angidridga aylanadi. Resperatorlar asosan nafas olish organlarini radioaktiv va mexanik changlaridan himoya qiladi. Hozirgi vaqtda R-2, R-2D, RU-60M va ShB-1 "lepestok" resperatorlari keng qo‘llanilmoqda. R-2 filtrlovchi yarim niqob 2 ta nafas olish, 1 ta nafas chiqarish klapanlari, burun qisqichi va tasmalari mavjud. U yuzga kiyiladi, engak va burun uning ichida qolishi kerak, tasmalar boshga tortiladi. ShB-1 resperatori "lepestok" - sintetik filtrlovchi materialdan tayyorlangan bo‘lib, bir marta foydalanish uchun mo‘ljalangan. Uni kiyish uchun resperator paketdan olinib, rezina shnuri kerak bo‘lgan uzunlikda cho‘zib bog‘lanadi, engakdan boshlab yuzga kiyiladi, alyuminiy plastinka qisiladi va tasmalar ensaga bog‘lanadi. R-2 resperatori 3 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi: 1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha; 2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha; 3-o‘lcham 119 mm dan katta. Matoli niqoblar nafas organlarini saqlovchi vositalarning asosiylaridan hisoblanib, u radioaktiv va biologik moddalardan himoya qiladi. Lekin bu vosita zaharli moddalardan saqlay olmaydi. Changga qarshi matoli niqoblar oynali korpusdan va bog‘ichdan iborat. Niqob qalin matodan tayyorlanadi yoki oddiy matodan 4-5 qavat qilib tikiladi, ko‘rish uchun mo‘ljallangan teshiklarga o‘lchovi 5,5x4,5 sm li oyna qo‘yiladi, bog‘ich 35x70 sm qilib tikiladi. Niqobning cheti peshanaga, chakkaga, yonoqqa va engakka zich yonishib turishi kerak. Buning uchun uning choklariga rezina qo‘yilib tikiladi. Paxta-dokali bog‘lagich. Buning uchun 100x50 sm li doka olinib, o‘rtasiga eni va bo‘yi 20x30 sm va qalinligi 1-2 sm qilib paxta solinadi, so‘ng u doka bilan o‘raladi. Dokaning uchlarini 35 sm dan kesib bog‘ich ulanadi, bog‘lam engak, bug‘uvchi gazlar (masalan, is gazi) bo‘lsa, gopkalipt patronidan foydalanish kerak. Unda is gazi karbonat angidridga aylanadi. Resperatorlar asosan nafas olish organlarini radioaktiv va mexanik changlaridan himoya qiladi. Hozirgi vaqtda R-2, R-2D, RU-60M va ShB-1 "lepestok" resperatorlari keng qo‘llanilmoqda. R-2 filtrlovchi yarim niqob 2 ta nafas olish, 1 ta nafas chiqarish klapanlari, burun qisqichi va tasmalari mavjud. U yuzga kiyiladi, engak va burun uning ichida qolishi kerak, tasmalar boshga tortiladi. ShB-1 resperatori "lepestok" - sintetik filtrlovchi materialdan tayyorlangan bo‘lib, bir marta foydalanish uchun mo‘ljalangan. Uni kiyish uchun resperator paketdan olinib, rezina shnuri kerak bo‘lgan uzunlikda cho‘zib bog‘lanadi, engakdan boshlab yuzga kiyiladi, alyuminiy plastinka qisiladi va tasmalar ensaga bog‘lanadi. R-2 resperatori 3 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi: 1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha; 2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha; 3-o‘lcham 119 mm dan katta. Matoli niqoblar nafas organlarini saqlovchi vositalarning asosiylaridan hisoblanib, u radioaktiv va biologik moddalardan himoya qiladi. Lekin bu vosita zaharli moddalardan saqlay olmaydi. Changga qarshi matoli niqoblar oynali korpusdan va bog‘ichdan iborat. Niqob qalin matodan tayyorlanadi yoki oddiy matodan 4-5 qavat qilib tikiladi, ko‘rish uchun mo‘ljallangan teshiklarga o‘lchovi 5,5x4,5 sm li oyna qo‘yiladi, bog‘ich 35x70 sm qilib tikiladi. Niqobning cheti peshanaga, chakkaga, yonoqqa va engakka zich yonishib turishi kerak. Buning uchun uning choklariga rezina qo‘yilib tikiladi. Paxta-dokali bog‘lagich. Buning uchun 100x50 sm li doka olinib, o‘rtasiga eni va bo‘yi 20x30 sm va qalinligi 1-2 sm qilib paxta solinadi, so‘ng u doka bilan o‘raladi. Dokaning uchlarini 35 sm dan kesib bog‘ich ulanadi, bog‘lam engak, og‘iz va burun berkiladigan qilib tikiladi. Bog‘ich uchlari boshning tepa suyagi va ensa ustidan bog‘lanadi. Nafas a’zolarini himoyalash uchun yuqorida ko‘rsatilgan vositalardan birortasi topilmaganda dastro‘mol, sharf, sochiq va shunga o‘xshash vositalar bilan og‘iz va burunni berkitish kerak. Terini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalari himoyalash xususiyatiga qarab filtrlovchi va ayiruvchi (izolyasiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Terini izolyasiyalovchi himoya vositalari havo o‘tkazmaydigan materiallardan tayyorlanadi. Ular zich yopiladigan (germetik) va zich yopilmaydigan (nogermetik) bo‘lishi mumkin. Zich yopiladigan vositalar kishi tanasini to‘liq berkitadi va zaharlovchi moddalarning bug‘i va tomchilaridan himoya qiladi. Zich yopilmaydigan vositalar esa faqat tomchi holidagi zaharlovchi moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari, bu vositalar kishi terisini bevosita radioaktiv na bakterial vositalar ta’siridan ham himoya qiladi. Terini himoyalovchi filtrlovchi vositalar ip - gazlamadan tayyorlangan bo‘lib, unga maxsus kimyoviy modda shimdiriladi. Bunda matoning havo o‘tkazuvchanligi saqlanib qoladi, zaxarlovchi moddalar iplar orasidan o‘tayotgan vaqtda yutiladi va neytrallanadi. Fuqaro muhofazasida shaxsiy terini himoyalovchi asosiy vositalarga umumqo‘shin himoya to‘plami (OZK) va L-1 yengil himoya kostyumi kiradi. OZK va L-1 kostyumi himoya ta’siri qoidasiga ko‘ra terini, kiyim kechaklarni va oyoq kiyimlarini zaharlovchi moddalar, radioaktiv moddalar va bakterial vositalar ta’siridan ajratishga asoslangan bo‘ladi. Umumqo‘shin himoya to‘plami himoya plashi, himoya paypog‘i hamda himoya qo‘lqoplaridan iborat bo‘ladi. Himoya plashi rezinali materialdan tayyorlanib, ishlashga qulay bo‘lishi hamda qo‘lga zich yopishib turishi uchun yengining uchiga rezina tasma tikilgan bo‘ladi. Qalpoqchani katta kichik qilish uchun cho‘ziladigan tasma o‘rnatiladi. og‘iz va burun berkiladigan qilib tikiladi. Bog‘ich uchlari boshning tepa suyagi va ensa ustidan bog‘lanadi. Nafas a’zolarini himoyalash uchun yuqorida ko‘rsatilgan vositalardan birortasi topilmaganda dastro‘mol, sharf, sochiq va shunga o‘xshash vositalar bilan og‘iz va burunni berkitish kerak. Terini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalari himoyalash xususiyatiga qarab filtrlovchi va ayiruvchi (izolyasiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Terini izolyasiyalovchi himoya vositalari havo o‘tkazmaydigan materiallardan tayyorlanadi. Ular zich yopiladigan (germetik) va zich yopilmaydigan (nogermetik) bo‘lishi mumkin. Zich yopiladigan vositalar kishi tanasini to‘liq berkitadi va zaharlovchi moddalarning bug‘i va tomchilaridan himoya qiladi. Zich yopilmaydigan vositalar esa faqat tomchi holidagi zaharlovchi moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari, bu vositalar kishi terisini bevosita radioaktiv na bakterial vositalar ta’siridan ham himoya qiladi. Terini himoyalovchi filtrlovchi vositalar ip - gazlamadan tayyorlangan bo‘lib, unga maxsus kimyoviy modda shimdiriladi. Bunda matoning havo o‘tkazuvchanligi saqlanib qoladi, zaxarlovchi moddalar iplar orasidan o‘tayotgan vaqtda yutiladi va neytrallanadi. Fuqaro muhofazasida shaxsiy terini himoyalovchi asosiy vositalarga umumqo‘shin himoya to‘plami (OZK) va L-1 yengil himoya kostyumi kiradi. OZK va L-1 kostyumi himoya ta’siri qoidasiga ko‘ra terini, kiyim kechaklarni va oyoq kiyimlarini zaharlovchi moddalar, radioaktiv moddalar va bakterial vositalar ta’siridan ajratishga asoslangan bo‘ladi. Umumqo‘shin himoya to‘plami himoya plashi, himoya paypog‘i hamda himoya qo‘lqoplaridan iborat bo‘ladi. Himoya plashi rezinali materialdan tayyorlanib, ishlashga qulay bo‘lishi hamda qo‘lga zich yopishib turishi uchun yengining uchiga rezina tasma tikilgan bo‘ladi. Qalpoqchani katta kichik qilish uchun cho‘ziladigan tasma o‘rnatiladi. Plashlar bo‘yi 166 sm gacha bo‘lgan kishilar uchun - birinchi, 166 sm dan 172 sm gacha - ikkinchi, 172 sm dan 178 sm gacha - uchinchi, 178 sm dan 184 sm gacha va undan yuqorisi - to‘rtinchi o‘lchamda bo‘ladi. Himoya paypoqlari ham rezina qo‘shilgan matodan tayyorlanadi, asosi qalin rezinadan iborat. Ular oyoq kiyimi ustidan kiyiladi va oyoqqa maxsus tikilgan tasma yordamida mahkamlanadi. Belga taqiladigan kamarga esa tasmalar yordamida birlashtiriladi. Himoya paypoqlarining 40-poyafzal uchun birinchi, 41- 42 poyafzal uchun ikkinchi, 43 va undan katta poyafzal kiyuvchilar uchun uchinchi o‘lcham to‘g‘ri keladi. Himoya qo‘lkoplari ikki xilda tayyorlangan bo‘lib, qishda kiyish uchun ikki panjali va yozda besh panjali bo‘ladi. Qishki qo‘lqoplar ichiga issiq saqlash uchun astar kiygiziladi va tugma qadaladi. L-1 yengil himoya kostyumi teri qavatlarini va kiyimlarni kimyoviy, radioktiv moddalar hamda bakterial vositalardan zararlanishdan himoya qilishga mo‘ljallangan. U rezina matodan tayyorlangan bo‘lib, kapyushonli kurtka, paypoqli shim, podshlemnik va ikki barmoqli himoya qo‘lkoplaridan iborat. Paypoqli shimning yuqori qismiga ikkita yelka tasmasi va paypoqni oyoqqa zich qilib bog‘lash uchun bog‘ichlar tikilgan. Kapyushonli kurtkaning orqa qismiga chok orqasidan o‘tadigan belbog‘ tikilgan bo‘lib, kurtkaning oldi tomonidagi tugmaga o‘tkaziladi. L-1 yengil himoya kostyumi 3 o‘lchovda, bo‘yi 165 sm gacha bo‘lganlarga birinchi, 165 sm dan 172 gacha bo‘lganlarga ikkinchi, 172 sm dan yuqori bo‘lganlarga uchinchi o‘lchovda tayyorlangan bo‘ladi. L-1 yengil himoya kostyumi ish qobiliyatini yaxshiroq saqlash uchun 10°C dan yuqori haroratda ishchi kiyim ustidan, 0°C dan - 10°C gacha haroratda yozgi kiyim ustidan, 0°C dan past haroratda esa qishki kiyim ustidan kiyiladi. Shuningdek, terini himoya qilishda har qanday vositalardan keng foydalanish mumkin. Bunda suv o‘tmaydigan gazmoldan tikilgan nakidka, plash, paxtali kurtka Plashlar bo‘yi 166 sm gacha bo‘lgan kishilar uchun - birinchi, 166 sm dan 172 sm gacha - ikkinchi, 172 sm dan 178 sm gacha - uchinchi, 178 sm dan 184 sm gacha va undan yuqorisi - to‘rtinchi o‘lchamda bo‘ladi. Himoya paypoqlari ham rezina qo‘shilgan matodan tayyorlanadi, asosi qalin rezinadan iborat. Ular oyoq kiyimi ustidan kiyiladi va oyoqqa maxsus tikilgan tasma yordamida mahkamlanadi. Belga taqiladigan kamarga esa tasmalar yordamida birlashtiriladi. Himoya paypoqlarining 40-poyafzal uchun birinchi, 41- 42 poyafzal uchun ikkinchi, 43 va undan katta poyafzal kiyuvchilar uchun uchinchi o‘lcham to‘g‘ri keladi. Himoya qo‘lkoplari ikki xilda tayyorlangan bo‘lib, qishda kiyish uchun ikki panjali va yozda besh panjali bo‘ladi. Qishki qo‘lqoplar ichiga issiq saqlash uchun astar kiygiziladi va tugma qadaladi. L-1 yengil himoya kostyumi teri qavatlarini va kiyimlarni kimyoviy, radioktiv moddalar hamda bakterial vositalardan zararlanishdan himoya qilishga mo‘ljallangan. U rezina matodan tayyorlangan bo‘lib, kapyushonli kurtka, paypoqli shim, podshlemnik va ikki barmoqli himoya qo‘lkoplaridan iborat. Paypoqli shimning yuqori qismiga ikkita yelka tasmasi va paypoqni oyoqqa zich qilib bog‘lash uchun bog‘ichlar tikilgan. Kapyushonli kurtkaning orqa qismiga chok orqasidan o‘tadigan belbog‘ tikilgan bo‘lib, kurtkaning oldi tomonidagi tugmaga o‘tkaziladi. L-1 yengil himoya kostyumi 3 o‘lchovda, bo‘yi 165 sm gacha bo‘lganlarga birinchi, 165 sm dan 172 gacha bo‘lganlarga ikkinchi, 172 sm dan yuqori bo‘lganlarga uchinchi o‘lchovda tayyorlangan bo‘ladi. L-1 yengil himoya kostyumi ish qobiliyatini yaxshiroq saqlash uchun 10°C dan yuqori haroratda ishchi kiyim ustidan, 0°C dan - 10°C gacha haroratda yozgi kiyim ustidan, 0°C dan past haroratda esa qishki kiyim ustidan kiyiladi. Shuningdek, terini himoya qilishda har qanday vositalardan keng foydalanish mumkin. Bunda suv o‘tmaydigan gazmoldan tikilgan nakidka, plash, paxtali kurtka va shim, sport kostyumlari, ish kambinzonlari, charmdan tikilgan kurtka va plashlar, qattiq gazmoldan tikilgan kapyushonkalardan foydalanish mumkin. Oyoqqa rezina charm etik, kalish kiyish kerak. Qo‘lga charm yoki rezina qo‘lqop kiyiladi. Bo‘yin va boshni himoya qilish uchun qalin gazmoldan kapyushon tikib olinadi. Sport kastyumiga, kombinizonga yoki boshqa kostyumlarga sovun yog‘ emulsiyasini yoki yuvuvchi moddalar eritmasini shimdirish mumkin. Shaxsiy tibbiyot vositalari ham fuqarolar muhofazasida muhim o‘rin tutadi. Ionlantiruvchi nurlardan, zaharlovchi moddalardan, bakterial vositalardan hamda kuyishdan saqlashda shaxsiy doriqutilardan (ShD-2) foydalaniladi. Bu vosita 130 gr bo‘lib, saqlanish muddati - 3 yil. Doriqutiga dori moddalar va qirg‘in qurollari ta’siriga qarshi kurashadigan protektorlar joylashtirilgan: - shaxsiy tibbiyot doriqutisiga og‘riq qoldiradigan shprits-tyubik ninasi bilan joylashtirilgan; - fosfor organik zaharli moddalar bilan zaharlanganda ishlatiladigan taren-6 tabletka dorisi bor. Bu dori kimyoviy ogohlantirishda 1 ta tabletkadan ichiladi; - baktereologik vositalarga qarshi ishlatiladigan dori - «№ 1» (oq shishada - tetratsiklin gidroxlorid) joylashgan. Bu doridan baktereologik qurol ishlatilganda, jarohatlar olganda va kuyganda foydalaniladi. Bunda bir yo‘la 5 ta tabletka ichiladi va 6 soatdan keyin yana 5 tasi ichiladi (vabo, o‘lat, Sibir yarasi). - biologik ta’sirlarga qarshi ishlatiluvchi sulfodometoksin (5 tabletka) dorisi qo‘yilgan. Bu dorini oshqozon-ichak kasalligi boshlanganda bir yo‘la 7 ta tabletkasi va keyingi kunlarda 4 tadan ichiladi; - radiosaqlovchi vosita № 1 (sistamin) joylashgan bo‘lib, u nurlanish yuz berganda bir yo‘la 6 ta tabletka ichiladi. Shaxsiy bog‘lov paketi (ShBP). Ommaviy shikastlanishlarda dala sharoitida birlamchi bog‘lam sifatida shaxsiy bog‘lov paketi keng qo‘llaniladp. Paket ikkita va shim, sport kostyumlari, ish kambinzonlari, charmdan tikilgan kurtka va plashlar, qattiq gazmoldan tikilgan kapyushonkalardan foydalanish mumkin. Oyoqqa rezina charm etik, kalish kiyish kerak. Qo‘lga charm yoki rezina qo‘lqop kiyiladi. Bo‘yin va boshni himoya qilish uchun qalin gazmoldan kapyushon tikib olinadi. Sport kastyumiga, kombinizonga yoki boshqa kostyumlarga sovun yog‘ emulsiyasini yoki yuvuvchi moddalar eritmasini shimdirish mumkin. Shaxsiy tibbiyot vositalari ham fuqarolar muhofazasida muhim o‘rin tutadi. Ionlantiruvchi nurlardan, zaharlovchi moddalardan, bakterial vositalardan hamda kuyishdan saqlashda shaxsiy doriqutilardan (ShD-2) foydalaniladi. Bu vosita 130 gr bo‘lib, saqlanish muddati - 3 yil. Doriqutiga dori moddalar va qirg‘in qurollari ta’siriga qarshi kurashadigan protektorlar joylashtirilgan: - shaxsiy tibbiyot doriqutisiga og‘riq qoldiradigan shprits-tyubik ninasi bilan joylashtirilgan; - fosfor organik zaharli moddalar bilan zaharlanganda ishlatiladigan taren-6 tabletka dorisi bor. Bu dori kimyoviy ogohlantirishda 1 ta tabletkadan ichiladi; - baktereologik vositalarga qarshi ishlatiladigan dori - «№ 1» (oq shishada - tetratsiklin gidroxlorid) joylashgan. Bu doridan baktereologik qurol ishlatilganda, jarohatlar olganda va kuyganda foydalaniladi. Bunda bir yo‘la 5 ta tabletka ichiladi va 6 soatdan keyin yana 5 tasi ichiladi (vabo, o‘lat, Sibir yarasi). - biologik ta’sirlarga qarshi ishlatiluvchi sulfodometoksin (5 tabletka) dorisi qo‘yilgan. Bu dorini oshqozon-ichak kasalligi boshlanganda bir yo‘la 7 ta tabletkasi va keyingi kunlarda 4 tadan ichiladi; - radiosaqlovchi vosita № 1 (sistamin) joylashgan bo‘lib, u nurlanish yuz berganda bir yo‘la 6 ta tabletka ichiladi. Shaxsiy bog‘lov paketi (ShBP). Ommaviy shikastlanishlarda dala sharoitida birlamchi bog‘lam sifatida shaxsiy bog‘lov paketi keng qo‘llaniladp. Paket ikkita 17-32 sm li steril paxta-dokali yostiqchalardan iborat bo‘lib, eni 10 sm, uzunligi 7 metr bo‘lgan bintga bog‘langan. Yostiqchalarning biri qattiq mahkamlangan, ikkinchisi esa ko‘zg‘aluvchan bo‘lib, uni kerak bo‘lgan joyga qo‘yish mumkin. Yostiqchaning bir tarafi rangli ip bilan tikilgan, bog‘lov qo‘yadigan vaqtda shu tarafidan ushlansa bo‘ladi. Bog‘lov materiali oq qog‘ozga o‘rab qo‘yilgan va ustidan rezinali materialdan tayyorlangan qobiq bilan germetik qilib berkitilgan. Oq qog‘oz ichiga bint oxirini mahkamlash uchun tug‘nog‘ich solib qo‘yilgan. Paket steril holatda ishlab chiqariladi. Shaxsiy bog‘lov paketidan foydalanish vaqtida rezinalangan qobiq yirtib ochiladi. Zararsizlantirish vositalari (IPP-8, IPP-9). Terining ochiq joylariga tushgan zaharlovchi moddalarni va terining ochiq joyiga tegib turadigan (bo‘yin, yuz, qo‘llar) kiyim-kechak yengini, yoqasini hamda protivogazning yuz qismini zararsizlantirish uchun mo‘ljallangan. Bundan tashqari, ushbu vosita jangovar holatlarda zarur bo‘lib qolgan vaqtda shaxsiy qurol va harbiy texnikaning ayrim qismlari, kishilar tegadigan joylarni zararsizlantirish uchun ishlatiladi. IPP-8 shaxsiy paket polietilen xaltadan iborat bo‘lib, uning ichiga degazatsiya qiluvchi suyuqlik solingan shisha flakon va to‘rtta paxta-dokali tampon solingan. Zaharlovchi moddalar teriga tushgan vaqtda tezlik bilan shaxsiy paketlar chap qo‘lga olinadi; IPP-8 paketining shisha idishi qopqog‘i ochiladi; teridagi suyuq- tomchi holidagi zazarlovchi moddalar asta-sekinlik bilan quruq paxta-dokali tamponga shimdirib olinadi; paxta-dokali tomponning ikkinchisi olingan va degazatsiya qiluvchi suyuklikka xo‘llanib zaharlovchi modda tushgan joylar va protivogazning yuz qismi sinchiklab artib chiqiladi (odamning yuz qismi artilayotgan vaqtda ko‘zga suyuqlik tushmasligiga harakat qilish kerak) ishlov o‘tkazib bo‘lingandan so‘ng shisha flakon qopqog‘i maxkam qilib yopiladi va protivogaz sumkasiga solinadi. 17-32 sm li steril paxta-dokali yostiqchalardan iborat bo‘lib, eni 10 sm, uzunligi 7 metr bo‘lgan bintga bog‘langan. Yostiqchalarning biri qattiq mahkamlangan, ikkinchisi esa ko‘zg‘aluvchan bo‘lib, uni kerak bo‘lgan joyga qo‘yish mumkin. Yostiqchaning bir tarafi rangli ip bilan tikilgan, bog‘lov qo‘yadigan vaqtda shu tarafidan ushlansa bo‘ladi. Bog‘lov materiali oq qog‘ozga o‘rab qo‘yilgan va ustidan rezinali materialdan tayyorlangan qobiq bilan germetik qilib berkitilgan. Oq qog‘oz ichiga bint oxirini mahkamlash uchun tug‘nog‘ich solib qo‘yilgan. Paket steril holatda ishlab chiqariladi. Shaxsiy bog‘lov paketidan foydalanish vaqtida rezinalangan qobiq yirtib ochiladi. Zararsizlantirish vositalari (IPP-8, IPP-9). Terining ochiq joylariga tushgan zaharlovchi moddalarni va terining ochiq joyiga tegib turadigan (bo‘yin, yuz, qo‘llar) kiyim-kechak yengini, yoqasini hamda protivogazning yuz qismini zararsizlantirish uchun mo‘ljallangan. Bundan tashqari, ushbu vosita jangovar holatlarda zarur bo‘lib qolgan vaqtda shaxsiy qurol va harbiy texnikaning ayrim qismlari, kishilar tegadigan joylarni zararsizlantirish uchun ishlatiladi. IPP-8 shaxsiy paket polietilen xaltadan iborat bo‘lib, uning ichiga degazatsiya qiluvchi suyuqlik solingan shisha flakon va to‘rtta paxta-dokali tampon solingan. Zaharlovchi moddalar teriga tushgan vaqtda tezlik bilan shaxsiy paketlar chap qo‘lga olinadi; IPP-8 paketining shisha idishi qopqog‘i ochiladi; teridagi suyuq- tomchi holidagi zazarlovchi moddalar asta-sekinlik bilan quruq paxta-dokali tamponga shimdirib olinadi; paxta-dokali tomponning ikkinchisi olingan va degazatsiya qiluvchi suyuklikka xo‘llanib zaharlovchi modda tushgan joylar va protivogazning yuz qismi sinchiklab artib chiqiladi (odamning yuz qismi artilayotgan vaqtda ko‘zga suyuqlik tushmasligiga harakat qilish kerak) ishlov o‘tkazib bo‘lingandan so‘ng shisha flakon qopqog‘i maxkam qilib yopiladi va protivogaz sumkasiga solinadi.