Amaliy mashg‘ulot. Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish
Reja:
1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillarini tahlil qilish.
2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullarini o’rganish.
3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari va ulardan foydalanishni
organish.
1. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari.
Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari (prinsiplari) ularni amalga oshirish
belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfga bo‘linadi:
1. Yo‘naltiruvchi (taxminiy) tamoyil
2. Texnik tamoyil
3. Tashkiliy tamoyil
4. Boshqaruv tamoyili
Taxminiy tamoyillar o‘zida xavfsiz yechimlarni topuvchi yo‘nalishni
aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo‘lib, xizmat qiluvchi, asos soluvchi
g‘oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi tamoyillar kiradi: operatorning aktivligi,
faoliyatni inson talablariga moslashtirish, strukturani o‘zgartirish, operatorni
almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish, tizimlilik va
boshqalar.
Texnik tamoyil xavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga
yo‘naltirilgan. Texnik tamoyillar fizik qonunlarni ishlatishga asoslangan. Bunga
quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, qattiqligini oshirish,
blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, havo kirmaydigan qilish, passiv
zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizatsiyalash va yeta olmaslik tamoyillari.
Boshqaruv tamoyillari deb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining alohida
bosqich va etaplari orasida o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni aniqlovchi
tamoyillarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta
aloqali, samarali, javobgarlik, rag‘batlantirish, ierarxik, bir ma`noli, adekvatli
tamoyillar kiradi.
Tashkiliy tamoyillarga xavfsizlik maqsadida mehnatni ilmiy tashkil qilish
qoidalarini amalga oshiruvchi tamoyillar kiradi. Ularga vaqt bo‘yicha himoyalash,
ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni tanlash, ketma-ketlik,
ergonomik. mehnatni ratsional tashkil qilish va zidlik tamoyillari kiradi.
Bir vaqtda ayrim tamoyillar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni
ta’minlash tamoyillari tizimlarni xosil qiladi va bir vaqtning o‘zida har bir tamoyil
nisbatan mustaqillik kashf qiladi.
2. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullari.
Xavfsizlik - hayot faoliyati xavfsizligining asosiy o‘zagini tashkil etadi, u
inson faoliyatining holati hisoblanadi. Bu holatda insonlar ma’lum ehtimollikda
yuzaga kelayotgan xavflarni bartaraf qilishga harakat qiladi.
Xavfsizlik usullarini o‘rganishdan oldin, biz quyidagi yangi tushunchalarni
kiritamiz. Ko‘rilayotgan faoliyat jarayonida insonning turgan joyi gomosfera
deyiladi.
Har doim va davriy ravishda sodir bo‘lib turadigan xavfli joy noksosfera
deyiladi.
Bu sferalarni xavfsizlik nuqtai nazardan qo‘shish mumkin emas.
Xavfsizlikni ta’minlash usullari 3 xil turga bo‘linadi:
A - metodi, gomosfera bilan noksosferani bir-biridan joy yoki vaqt jihatidan
ajratish usuli. Bu usul ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va
avtomatlashtirish, jihozlarni masofadan boshqarish, manipulyator va robotlarni
qo‘llash bilan amalga oshiriladi.
B - metodi xavfsizlik prinsiplarini qo‘llab, xavflarni yo‘q qilish va
noksosferani (ishlab chiqarish muhitini) normallashtirish, hamda noksosfera
tavsiflarini inson tavsiflariga moslashtirishga asoslanadi. Bu usul insonlarni
shovqin, chang, gaz, jarohatlanish va hokazo xavfli omillardan himoya qilishga
qaratilgan tadbirlar majmuasi hamda qisman xavfsiz texnikani yaratish bilan
amalga oshiriladi.
Agar A va B metodlarni qo‘llash bilan talab qilingan xavfsizlik darajasiga
erishish ta’minlanmaganda, C metod qo‘llaniladi.
C - metodi tegishlicha himoya vositalari yordamida insonlarning
himoyalanish
xususiyatlarini
oshirishga
hamda
insonni
noksosferaga
moslashtirishga asoslangan.
Bu usul kasbiy tanlash, o‘qitish, instruksiyalar berish, psixologik ta’sir qilish
va shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi. C-metodni amalga
oshirishda noksosfera tavsiflarini o‘zgartirish uchun har xil vositalar qo‘llaniladi.
Real sharoitlarda yuqorida keltirilgan usullarning bittasi yordamida zarur
xavfsizlik darajasini har doim ta’minlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday holatlarda
yuqorida keltirilgan usullar majmuasini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari.
Ishlovchilarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini
kamaytirish yoki oldini olish hamda ommaviy qirg’in qurollarining zararli va
xavfli ta’siridan saqlash uchun himoya vositalari qo‘llaniladi.
Ishlovchilarning himoya vositalari inson organizmiga eng ma’qul
sharoitlarni yaratish va quyidagilarni ta’minlashi lozim:
- ish zonasidan xavfli va zararli moddalar miqdorini kamaytirish, ularning
ta’sirini uzoqlashtirish yoki haydash; zararli omillar miqdorini belgilangan
darajadagi sanitar normagacha kamaytirish; ishlovchilarni qabul qilingan
texnologiyalar va ish sharoitlarida xamroh bo‘lgan zararli va xavfli ishlab chiqarish
omillaridan himoya qilish; texnologik jarayon buzilganda paydo bo‘ladigan salbiy
omillardan himoya qilish.
Himoya vositalarini tanlash har bir alohida holatlarda mehnat xavfsizligi
talablariga asosan amalga oshiriladi.Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari va
usullarini gavdalantirishda har xil himoya vositalari qo‘llaniladi.
Himoya vositalarining qo‘llanilish xarakteri bo‘yicha kollektiv himoya
vositalari (KHV) va shaxsiy himoya vositalariga (ShHV) bo‘linadi. Har biri
vazifasiga ko‘ra sinflarga bo‘linadi.
Mehnatni muhofaza qilish sohasida KHV zararli va xavfli omillarga
bog‘liq holda shovqindan, titrashdan, elektrostatik zaryadlardan himoyalash
vositalariga sinflanadi.
ShHV asosan himoyalanadigan inson a’zosi yoki a’zolar guruhiga qarab:
nafas a’zolarini, qo‘l, bosh, bet (yuzni), ko‘zni va eshitish a’zolarini himoya qilish
vositalariga bo‘linadi.
KHV texnik tayyorlanishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: to‘siqlar,
blokirovkalar, tormozlar, saqlovchi moslamalar, yorug‘lik va ovoz signallari,
xavfsizlik asboblari, signal ranglari, xavfsizlik belgilari, avtomatik nazorat
qurilmalari, masofadan boshqarish vositalari, elektr jihozlarini yerga ulash va
nollash qurilmalari, shamollatish (ventilyasiya), yoritish, isitish, sovutish
(konditsionerlash), izolyasiyalash, germetizatsiyalash vositalari kiradi.
Sanoatda va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan ShHV quyidagicha
guruhlarga ajratilishi mumkin:
- chegaralovchi
kostyumlar
(pnevmokostyumlar, nam o‘tkazmaydigan
kastyumlar, skafandrlar);
- korjomalar (kombinezon, kurtka, shim, xalat, plash, fartuk, nimchalar);
- maxsus poyabzal (etik, botinka, tufli, kalish);
- qo‘llarni muhofaza qilish vositalari (turli qo‘lqoplar);
- yuzni muhofaza qilish vositalari (niqoblar);
- ko‘zni muhofaza qilish vositalari (muhofaza ko‘zoynaklari);
- eshitish organlarini muhofaza qilish vositalari;
- ehtiyot moslamalari (xavfsizlik belbog‘lari, qo‘l changaklari va boshqa
asbob uskunalar);
- muhofazalovchi dermatologik vositalar (pasta, krem, moylar).
Fuqaro muhofazasi sohasida himoya vositalari asosan 3 turga bo’linadi:
1. Ommaviy himoya inshoatlari.
2. Shaxsiy himoya vositalari.
3. Shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalari.
Himoya inshoatlari aholini turli avariya, halokat va tabiiy ofatlar
oqibatlaridan, ommaviy qirg‘in qurollarining shikastlovchi omillaridan va ularning
ikkilamchi ta’sir etish omillaridan saqlaydigan inshoatlar hisoblanadi.
Fuqaro muhofazasi boshpanalari yashirin joylar, ish yoki yashash joylari
yaqinida joylashadi.
Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda aholini fuqaro muhofazasi himoya
inshoatlarida yashirish kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ko‘plab yo‘qotishlarni oldini
oluvchi eng samarali usuldir. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganida fuqaro
muhofazasining “Havo trevogasi”, “Radiatsiyaviy xavf” yoki “Kimyoviy trevoga”
komandalari berilishi mumkin.
Ommaviy ximoya inshootlari turlari:
1. Muhofaza qilish xususiyatlariga ko‘ra - maxsus boshpanalar (panajoylar),
radiatsiyadan yashirinish joylari va eng oddiy yashirinish joylariga (yerto‘la,
handaqlar) bo‘linadi.
Maxsus boshpanalar - germetik holda qurilgan bo‘lib, yadro zaryadi
portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi omillardan hamda kimyoviy zaharlovchi
moddalar va bakterial vositalardan to‘liq himoya qiladi.
Radiatsiyaga qarshi boshpanalar - aholini radiatsion zararlanishdan himoya
qiladi. Metropoliten hamda alohida uchastkalarda joylashgan chuqurlashtirilgan
temir-beton germetik qurilmalaridan foydalanish mumkin.
Eng oddiy yashirinish joylari – maxsus yoki radiatsiyaga qarshi boshpanalar
yetarli bo‘lmaganda, ulargacha bo‘lgan masofa uzoqlik qilganda aholini
favqulodda vaziyatlardan vaqtinchalik himoya qiladi. Yadroviy portlashda
yorug‘lik nurlanishidan himoya qiladi, zarb to‘lqini va o‘tuvchi(singuvchi)
radiatsiya ta’sirini kamaytiradi. Yerto‘lalar, handaqlar, binolarning pastki ratlari,
qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash uchun qurilgan omborlar va boshqa
qurilmalar moslashtiriladi. Ular qurilish konstruksiyasiga ko‘ra, oddiy himoya
inshootlariga kiradi. Oddiy boshpanalar ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi.
2. Vazifasiga ko‘ra - aholini muhofaza qilish va fuqaro muhofazasi boshqaruv
organlarini (boshqaruv punktlari, aloqa uzellari) joylashtirish uchun.
3. Joylashish o‘rniga ko‘ra - bino bilan birga va alohida qurilgan.
4. Qurilish muddatiga ko‘ra - oldindan qurib qo‘yiladigan va tez quriladigan.
5. Filtr-shamollatish uskunalari bilan ta’minlanishiga ko‘ra - shamollatish
rejimida, filtr-shamollatish rejimida va butunlay izolyasiya (regeneratsiya va «zich
havo») rejimida ishlovchi.
6. Sig‘imiga ko‘ra – kichik (150-300 kishi), o‘rta (300-600 kishi) va katta
(600 dan ko‘p).
Boshpanani qurishda qo‘yiladigan talablar:
- aholini 3 sutkadan kam bo‘lmagan muddatda saqlay olishi;
- suv bosmaydigan joylarda qurish;
- oqar suvlardan, kanalizatsiya hamda qurilish kommunikatsiyalaridan
uzoqroq joylarda qurish;
- kirish va chiqish eshiklarining bo‘lishi.
Boshpananing avtonomligi:
- energiya (elektr, issiqlik) ta’minoti;
- suv ta’minoti (ichimlik va texnik suv);
- kanalizatsiya tizimi;
- aloqa (asosiy va dublyor) tizimi bilan ta’minlanadi.
Shaxsiy ximoya vositalari nafas a’zolarini, ko‘z va teri qavatlarini radioaktiv
moddalar(RM), zaharli moddalar (ZM), bakteriologik vositalar (BV), va kuchli
ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) ta’siridan saqlaydi.
Shaxsiy himoya vositalari turlari:
1. Himoya xususiyatiga ko‘ra - filtrlovchi va ayiruvchi (izolyasiyalovchi)
turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi vositalarning himoyalash xususiyati havoni
filtrlovchi materiallar orqali o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, unda havo RM, ZM,
BV va KTZMdan tozalanadi. Izolyasiyalovchi vositalarning himoyalash xususiyati
odam organizmini tashqi muhitdan to‘liq ajratishga qaratilgan bo‘ladi.
2. Foydalanilishiga ko‘ra - umumharbiy, maxsus, fuqarolar uchun
mo‘ljallangan va sanoatda qo‘llaniladigan himoya vositalariga bo‘linadi.
3. Vazifasiga ko‘ra - nafas olish organlarini himoyalovchi, terini
himoyalovchi, shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalariga bo‘linadi.
Nafas olish organlarini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalariga
protivogazlar (gazniqoblar), resperatorlar, matoli niqoblar va paxta-dokali
bog‘lagichlar kiradi.
Protivogazlar nafas olish organlarini, yuz va ko‘zni har xil zaharli ta’sirlardan
saqlashga mo‘ljalangan. Protivogazlar filtrlovchi va izolyasiyalovchi turlarga
bo‘linadi.
Filtrlovchi protivogazlarga GP-4, GP-5, GP-5M, GP-7, GP-7V; bolalar uchun
mo‘ljallangan PDF-D, PDF-SH, PDF-2D, PDF-2Sh; chaqaloqlar uchun himoya
kameralari KZD-4, KZD-6 kiradi.
Izolyasiyalovchi protivogazlarga IP-4, IP-6, IP-46, KIP-5, KIP-7, KIP-8 va
boshqalar kiradi.
GP-5 protivogazi komplekti shlem-niqob, filtrlovchi-yutuvchi quticha va
sumkadan iborat. Protivogaz komplektiga qo‘shimcha sifatida oynaning ichki
tomoniga qo‘yiladigan, terlatmaydigan plyonkalar solingan metall quticha kiradi.
Protivogaz niqobi tabiiy yoki sun’iy kauchuk asosida olingan rezina
materialdan tayyorlanib, unga ko‘rish uchun oynak, nafas olish va nafas chiqarish
klapanlari o‘rnatiladi. Filtrlovchi-yutuvchi quticha metalldan ishlangan bo‘lib,
uning ichi ikki bo‘linmadan iborat. Qutichaning pastki tomonida chang va tutunga
qarshi filtr, yuqori qismida maxsus kimyoviy moddalar bilan ishlov berilgan
aktivlashtirilgan ko‘mir qatlami o‘rnatilgan.
Filtr havoni aerozollardan tozalash uchun xizmat qiladi, aktivlashtirilgan
ko‘mir kimyoviy neytrallash usuli bilan zaharli moddalarni yutish uchun
mo‘ljallangan.
Protivogazlarning o‘lchami 2 xil usulda aniqlanadi:
- yuzning o‘lchamini aniqlash orqali;
- dahan bilan qosh suyagi orasidagi masofani o‘lchash orqali.
Birinchi usul bilan protivogazlar 5 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi. Kerakli
razmerni aniqlash uchun santimetr lentasi bilan bosh o‘lchanadi: aylanasiga engak
orqali o‘tib, boshning tepa qismida yana engakka qaytiladi.
O‘lchash natijasi (sm)
Shlem-niqobning kerakli o‘lchami
63 gacha
63,5-65,6
66-68
68,5-70,5
71 dan yuqori
0
1
2
3
4
Ikkinchi usul bilan 3 xil o‘lchamdagi protivogazlar ishlab chiqariladi:
1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha;
2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha;
3-o‘lcham 119 mm dan katta.
Protivogaz sumkada sharoitga ko‘ra 3 xil holatda olib yurilishi mumkin:
"safar", "tayyorgarlik", "jangovar" holatda.
Izolyasiyalovchi
protivogazlardan
kimyoviy
zaharli
moddalar
konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan va tutun bosgan joylarda qutqarish ishlari olib
borilganda foydalaniladi. IP-46 (yoki IP-46M) izolyasiyalovchi protivogazlari
quyidagi asosiy qismlardan iborat:
- yuz qismi;
- natriy peroksid to‘ldirilgan regenerativ patron;
- regenerativ patronnish u neonga o‘rnatilgan briket va kislotali ampuladan
iborat ishga soluvchi moslama;
- kislorod uchun rezina xalta;
- dyuralyuminiydan ishlangan korkas (g‘ilof);
- sumka.
Natriy
peroksidi
kimyoviy
bog‘langan
kislorodni
ajratib,
ajralib
chiqarayotgan havodagi karbonat angidridni va suv bug‘larini yutadi. Atmosferada
bug‘uvchi gazlar (masalan, is gazi) bo‘lsa, gopkalipt patronidan foydalanish kerak.
Unda is gazi karbonat angidridga aylanadi.
Resperatorlar asosan nafas olish organlarini radioaktiv va mexanik
changlaridan himoya qiladi. Hozirgi vaqtda R-2, R-2D, RU-60M va ShB-1
"lepestok" resperatorlari keng qo‘llanilmoqda.
R-2 filtrlovchi yarim niqob 2 ta nafas olish, 1 ta nafas chiqarish klapanlari,
burun qisqichi va tasmalari mavjud. U yuzga kiyiladi, engak va burun uning ichida
qolishi kerak, tasmalar boshga tortiladi.
ShB-1 resperatori "lepestok" - sintetik filtrlovchi materialdan tayyorlangan
bo‘lib, bir marta foydalanish uchun mo‘ljalangan. Uni kiyish uchun resperator
paketdan olinib, rezina shnuri kerak bo‘lgan uzunlikda cho‘zib bog‘lanadi,
engakdan boshlab yuzga kiyiladi, alyuminiy plastinka qisiladi va tasmalar ensaga
bog‘lanadi.
R-2 resperatori 3 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi:
1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha;
2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha;
3-o‘lcham 119 mm dan katta.
Matoli niqoblar nafas organlarini saqlovchi vositalarning asosiylaridan
hisoblanib, u radioaktiv va biologik moddalardan himoya qiladi. Lekin bu vosita
zaharli moddalardan saqlay olmaydi.
Changga qarshi matoli niqoblar oynali korpusdan va bog‘ichdan iborat.
Niqob qalin matodan tayyorlanadi yoki oddiy matodan 4-5 qavat qilib tikiladi,
ko‘rish uchun mo‘ljallangan teshiklarga o‘lchovi 5,5x4,5 sm li oyna qo‘yiladi,
bog‘ich 35x70 sm qilib tikiladi.
Niqobning cheti peshanaga, chakkaga, yonoqqa va engakka zich yonishib
turishi kerak. Buning uchun uning choklariga rezina qo‘yilib tikiladi.
Paxta-dokali bog‘lagich. Buning uchun 100x50 sm li doka olinib, o‘rtasiga
eni va bo‘yi 20x30 sm va qalinligi 1-2 sm qilib paxta solinadi, so‘ng u doka bilan
o‘raladi. Dokaning uchlarini 35 sm dan kesib bog‘ich ulanadi, bog‘lam engak,
