Amaliy mashg‘ulot. Yong‘in xavfsizligi asoslari. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash choralari Reja: 1. Yong‘inni o‘chirish usullari va vositalari. 2. Yong’indan xabar berish vositalari, yong‘in ofatida inshootlardagi fuqarolarni evakuatsiya qilish tartibi. 3. Yong’in sodir bo’lganda to’g’ri harakat qilish qoidalari. 4. Is gazidan zaharlanishning oldini olish hamda tabiiy gaz va boshqa muqobil yoqilg‘i turlari bilan ishlaydigan isitish pechlaridan xavfsiz foydalanish. 1. Yong‘inni o‘chirish usullari va vositalari. Har qanday yong‘inni o‘chirganda yong‘inning kuchayishiga olib kelayotgan omillarni va sharoitini aniqlash muhim o‘rinni egallaydi. Bunda yonishning davom etishini to‘xtatuvchi sharoit yaratish katta ahamiyatga ega. Yong‘inni o‘chirganda qattiq jismlar yonganda yong‘inning tezligi 4 m/min, suyuqliklar yuzasi bo‘yicha esa 30 m/min ekanligini hisobga olish kerak. Yong‘in holatini aniqlash yong‘in o‘chirish ekipajlarining yong‘inni o‘chirishga chiqqan vaqtidan boshlab to uni bartaraf qilguncha o‘tkaziladi. Yong‘inda quyidagilar aniqlanishi lozim: - odamlar uchun xavfning bor yoki yo‘qligi, ularning turgan joylari, qutqarishning usullari; - yong‘in sodir bo‘lgan joy, yong‘inning o‘lchamlari, olovning tarqalish yo‘llari; - yong‘in joyiga kuch va vositalarni kiritish yo‘llari va imkoniyatlari; - portlash xavfi, zaharlanish, binoning qulashi, tez alangalanuvchi va portlovchi moddalar hamda kuchlanish ostidagi elektr qurilmalarning bor yoki yo‘qligi; - mol-mulklarni xavfsiz joyga olib chiqish, ularni olovdan, tutundan va yong‘in o‘chirish vositalari ta’siridan saqlash zarurati; - bino qismlarini ochish va ajratish zarurati; - yong‘in joyiga yaqin bo‘lgan suv manbalari va ulardan foydalanish usullari; - joylarda o‘rnatilgan yong‘in o‘chirish qurilmalarining borligi va ularning texnik holati, ulardan foydalanish tartibi. Yong‘in vaqtida quyidagi holatlar bo‘lishi mumkin: - odamlarning ko‘pligi, yordamga muhtojligi; - binolar qurilishining murakkabligi; - tik va qiya yo‘nalishlarda texnologik qurilmalar, yonuvchi materiallar, ayvonlar, tuynuklar, derazalar, bo‘shliqlar va ventelatsiya tizmalari orqali olovning tarqalishi; - haroratning tez ko‘tarilishi va issiq havo oqimlarining ochiq joylarga o‘tishi; - modda va materiallarning issiqlik ta’sirida gaz-bug‘ havo aralashmasini hosil qilishi; - tutun, zaharli gazlarning ajralishi va ularning tez tarqalishi; - elektr kuchlanishi ostidagi asboblarning mavjudligi; - bosim ostida turgan idish va asbob sig‘imlarining portlashi; - bino, qurilma va texnologik uskunalarning buzilishi hamda qulashi; - bino ichida ko‘p miqdorda ilmiy, moddiy va boshqa qimmatbaho boyliklarning mavjudligi. Yong‘inni quyidagi usullar orqali o‘chirish mumkin: - kuch va vositalarni hal qiluvchi yo‘nalishga kiritish; - yong‘in o‘chirish vositalarini uzluksiz ta’minlash; - yonayotgan materiallar ustiga sovituvchi yong‘in o‘chirish vositalarini uzatish; - yong‘in maydonida yoki uning atrofida yonmaydigan gaz yoki bug‘ aralashmalarini hosil qilish va yong‘in jarayonini kimyoviy to‘xtatish; - yong‘inni o‘chirish vositalari yordamida yonayotgan material atrofida yoki yong‘in maydonida va havo orasida himoya qatlamini hosil qilish. Yong‘inda odamlarga xavf solishini, portlash xavfini, olovning tez tarqalishini hamda yong‘in o‘chirishni ta’minlaydigan harakat hal qiluvchi yo‘nalish hisoblanadi. Yong‘inni bartaraf etish uchun birinchi navbatda ichki yong‘in o‘chirish jo‘mraklari, o‘rnatilgan yong‘in o‘chirish qurilmalaridan foydalaniladi. O‘t o‘chirish vositalari sifatida suv, suv bug‘lari, kimyoviy va mexanik ko‘piklar, inert va yonmaydigan gazlar, qattiq, paroshoksimon materiallar va maxsus kimyoviy moddalar va aralashmalardan foydalaniladi. Suv bilan o‘chirish. Suv eng ko‘p tarqalgan arzon va shuning bilan birga deyarli hamma yerda mavjud bo‘lgan o‘t o‘chirish vositasi bo‘lib, har qanday kattalikdagi yong‘inlarni o‘chirish mumkin. Suvning o‘t o‘chirishdagi asosiy xususiyati uning ko‘p miqdorda issiqlik yutishiga asoslangan. U yonayotgan o‘choqning haroratini keskin kamaytirib, yonmaydigan holatga olib keladi. 1 litr suvni 1°C gacha isitish uchun 4,2 kJ issiqlik sarflanadi. Demak, 1 litr suvni havo harorati 20°C dan qaynash haroratigacha chiqarish uchun 335 kJ issiqlik sarflanadi. Uning bug‘ga aylanishi uchun esa 2260 kJ issiqlik ketadi. Suv yonayotgan zonadan kislorodni siqib chiqarib alanganing o‘chishini ta’minlaydi. Suv bilan reaksiyaga kirishishi mumkin bo‘lgan moddalarni, masalan, ishqoriy metallar: kaliy, natriylarni suv bilan o‘chirib bo‘lmaydi. Chunki bu metallar hattoki 0°C dan past haroratda ham suv bilan reaksiyaga kirishib, suv tarkibidan vodorodni siqib chiqaradi, uning havo bilan aralashmasi portlashga xavfli aralashma hosil qiladi. Shuningdek, kuchlanish ostida bo‘lgan elektr qurilmalarini ham suv bilan o‘chirib bo‘lmaydi. Bunda o‘chiruvchi hayoti uchun xavfli vaziyat vujudga keladi. Chunki suv elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Bundan tashqari yonayotgan kalsiy karbidni (CaS2) ham suv bilan o‘chirib bo‘lmaydi, natijada atsetilen ajralib chiqib portlash xavfi vujudga keladi. Suvni kuchli oqim sifatida, purkash yo‘li bilan mayda zarrachalar holida va shuningdek, ko‘piklantirilgan holatlarda qo‘llab, olovni o‘chirish mumkin. Kuchli suv oqimi sifatida yonayotgan zonaga yo‘naltirilgan suv, birinchidan, alangaga zarba beradi, ikkinchidan, yonayotgan yuzani sovutadi. Shu yo‘l bilan alangalanayotgan yong‘inlarni uzoqdan turib o‘chirish mumkin. Bunday yong‘inlarda olov tafti kuchli bo‘lganligidan yaqin kelish imkoniyati deyarli bo‘lmaydi. Kuchli suv oqimi bunday yong‘inga yo‘naltirilganda asosan sovutish hisobiga alanga susayadi va alanga tarmoqlari suv kuchi bilan uzib yuboriladi. Ammo kuchli suv oqimi bilan har qanday yong‘inni ham o‘chirish imkoniyati bo‘lavermaydi. Masalan, bunday usuldan yengil alangalanuvchi suyuqliklarni o‘chirishda foydalanish, aksincha, yomon oqibatga olib keladi. Chunki yengil alangalanuvchi suyuqliklar kuchli suv oqimi ta’sirida katta maydonlarga tarqab ketishi, suvdan yengil bo‘lganligi sababli suv yuzasida yonishini davom ettirishi va shuning natijasida yong‘inning katta maydonlarga tarqab ketishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Agar suv purkash yo‘li bilan ishlatilsa, bunda suv zarralarining kattaligi 0,1 mm dan kichkina bo‘lsa, unda suv zarralarining yonuvchi jismlar bilan tutashish yuzalari katta bo‘lganligi sababli yonayotgan zonadan issiqlikni yutish kattalashadi, shuningdek, suv zarralari kichik hajmga ega bo‘lganligi sababli, uning bug‘lanishi kuchayadi. Bunda havo siqib chiqarilib, o‘chirish o‘z-o‘zidan tezlashadi. Binolarning ichidagi yong‘inlarni suv purkash usulida o‘chirish ham yaxshi natija beradi. Bu usul bilan xonadagi haroratni pasaytirish va tutunga qarshi kurashish mumkin. Bunda suvni binoning yuqori qismiga purkash kerak toki, purkalgan suv iloji boricha ko‘proq yonish mahsulotlariga tegadigan bo‘lsin. Purkalgan suv zarrachalari pastga qarab yo‘naladi, ko‘tarilayotgan issiqlik bilan to‘qnashib bug‘ga aylanadi va bu bug‘ yo‘nalishini o‘zgartirib, yuqoriga qarab ketadi. Bug‘ xonaning yuqori tomonini egallab yonayotgan zonani bosadi. Yirikroq zarrachalar esa qizib, pastga qarab yo’nalish davrida yonishdan hosil bo‘lgan mahsulotlar bilan birikib, pastroqdagi yonish o‘chog‘iga yo‘naladi va bu yerda bug’lanib, yana havoning o‘rnini egallaydi. Bu bilan ajralayotgan tutun bosimi xonani sovutadi, bosim ortishi hisobiga esa kislorodli havoning kirish yo‘lini kamaytiradi. Bu esa yong‘inni o‘chirish imkoniyatini beradi. Bug‘ yordamida o‘chirish. Ba’zi bir sanoat korxonalarida ishlab chiqarish jarayonida juda ko‘p miqdorda bug‘ hosil bo‘lishi mumkin. Bunday korxonalarda yong‘in chiqqan taqdirda bug‘dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bug‘ bilan o‘chirishning asosiy qonuniyati shuki, xonalarga yuborilgan bug‘ kislorodga boy havoni siqib chiqarib, uning o‘rnini egallaydi. Bug‘ning o‘t o‘chirish samaradorligi uning ma’lum bir xonaga yuborilgan miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Bug‘ yonayotgan xonadagi asosiy bo‘shliqlarning hammasini to‘ldirib, kislorodli havoni butunlay siqib chiqarishi kerak. Bunda hosil bo‘ladigan ortiqcha namlik o‘t o‘chirishning asosiy vositasi bo‘la olmaydi. Bug‘ bilan o‘t o‘chirishning mazmunini quyidagicha tushuntirish mumkin. Yong‘in bo‘layotgan xonaga qisqa muddat (5-10 minut) ichida ko‘p miqdorda, ya’ni u to‘lguncha bug‘ yuboriladi va tirqishlar iloji boricha berkitiladi. Bug‘ xonani butunlay qoplab, u yerdagi kislorodli havoni qisman siqib chiqaradi, qolgan qismida, xonaning yong‘in hisobiga va yuborilgan bug‘ hisobiga 85°S dan ortiq isib ketganligi sababli kislorod miqdori 31 foizga qisqaradi va xonadagi kislorod miqdori 15-16 foizga kamayadi. Bu esa yong‘inning davom etishi imkoniyatini yo’qotadi. Yong‘inga qarshi suv ta’minoti. Odatda o‘t o‘chirish uchun ishlatiladigan suv katta bosim ostida kuchli oqim sifatida alangalanayotgan joyga yuboriladi. Buning uchun yetarli bo‘lgan bosimni shahar sharoitida umumiy shahar vodoprovod tarmoqlari orqali hosil qilinadi. Yoki bo‘lmasa ba’zi bir yerlarda maxsus tayyorlangan hovuz va idishlardan foydalanish mumkin. Past bosimga mo‘ljallangan vodoprovod tizimidagi suv bosimi ma’lum miqdordagi suvni yer yuzasidan kamida 10 metr uzoqlikka o‘tishi kerak. Yuqori bosimga mo‘ljallangan vodoprovod tizimida esa ma’lum miqdordagi suvni stvollar yordamida binoning eng yuqori nuqtasidan kamida 10 metr uzoqlikka otib berishi kerak. Bunday vazifalar vodoprovod baklarini yetarli darajadagi balandlikka o‘rnatish bilan yoki ayrim hollarda nasoslar yordamida bajariladi. Sanoat korxonalarida o‘t o‘chirish uchun kerak bo‘ladigan suv miqdori sanoat korxonasining yong‘in toifasi va bu binoning o‘tga chidamlilik darajasiga va uning umumiy hajmiga qarab belgilandi. Yong‘inga qarshi vodoprovod tizimlari aylanma vodoprovod tizimiga ikkita suv quvuri bilan ulanadi. Yong‘inga qarshi gidrantlar sanoat korxonasi maydonida bir-biridan 100 m dan ortiq bo‘lmagan masofada joylashtiriladi, ular bino devoriga va ko‘chalar kesishgan joylarga 5 m dan yaqin bo‘lmasligi kerak. Yong‘inni ichkari tomonidan o‘chirishga mo‘ljallangan vodoprovodlardagi suv miqdori, ikki joydan kuchli oqim sifatida suv berilganda, har biri 2,5 l/s suv miqdorini ta’minlay olishi kerak. Yong‘in o‘chirish yenglari yumshoq to‘qima materiallardan ishlangan bo‘ladi va diametri 51 va 66 mm qilib tayyorlanadi. Ularning uzunligi 10 va 20 m. Bino ichkarisida o‘rnatilgan yong‘inga qarshi gidrantlar oralig‘i 10 yoki 20 metrli yenglar yordamida yong‘inni o‘chirish uchun kuchli suv oqimi binoning eng baland va eng uzoq nuqtasini ikkala gidrant orqali suv purkash imkoniyatini beradigan qilib o‘rnatiladi. Ichkarida o‘rnatilgan yong‘in kranlari pol yuzasidan 135 sm balandlikda o‘rnatiladi. Ko‘pik bilan o‘chirish. Ko‘pik bu suyuqlikning maydalangan tizimi bo‘lib, bunda havo bir-biridan suyuqlikning tarang sirtlari bilan ajratilgan bo‘ladi. Ko‘pik hosil qilishi uchun havo zarralarini suv qobig‘i bilan o‘rash, ya’ni havo zarralarini suvga singdirish kerak. Ishqorlar bilan kislotalar aralashmasining kimyoviy reaksiyasi, yoki suv bilan ko‘pik hosil qiluvchi modda va havo aralashmasini mexanik aralashtirish asosida ko‘pik hosil qilinadi. Kimyoviy ko‘pik 80% karbonat angidrid gazi, suv va 0,3% ko‘pik hosil qiluvchi moddadan tashkil topadi. Mexanik ko‘piklar esa 90% havo, 9,6% suv va 0,44% ko‘pik hosil qiluvchi moddadan iborat bo‘ladi. Qattiq moddalar va asosan yengil alangalanuvchi suyuqliklar yonib ketganda ko‘pik bilan o‘chirish yaxshi natija beradi. Chunki yengil alangalanuvchi suyuqliklar solishtirma og‘irligi suvdan yengil va ularni suv bilan o‘chirib bo‘lmaydi. Ko‘pik bilan o‘chirishning asosiy xususiyati shuki, u yengil alangalanuvchi suyuqlik yuzasini yoki qattiq jism yuzasini yupqa ko‘pik qavati bilan qoplab, yonayotgan modda bilan havodagi kislorod o‘rtasida to‘siq hosil qiladi. Bu to‘siqning mustahkamligi ko‘pikning tuyg‘unlik xossasiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pik tez alangalanuvchi suyuqlikdan ancha yengil bo‘lganligi sababli, uning yuzasida muhofaza qobig‘i tashkil etadi, bu qobiq suyuqlik bug‘lari hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi, shuningdek, kislorodni kiritmaydi. Agar ko‘pikning turg‘unligi kam bo‘lsa, unda suyuqlik yuzasida uzilish hosil bo‘lishi mumkin, ya’ni tarang tortilib turgan parda ochilib ketishi mumkin, bu esa, albatta, alangalanishning qaytadan boshlanishiga sharoit yaratadi. Bundan tashqari ko‘pikning issiqlik o‘tkazish xususiyati juda past bo‘lganligidan, yonayotgan yuzadan issiqlikning suyuqlik yuzasiga ta’sir etishiga to‘siqlik qiladi. Kimyoviy ko‘piklar asosan qo‘lda ishlatiladigan o‘t o‘chirgichlarda keng qo‘llaniladi. O‘chirish uchun ishlatiladigan ko‘piklarning tavsifli belgilari, ularning turg‘unligi va ko‘pik hosil qilish darajasidir. Ko‘pik hosil qilish darajasi bu ko‘pikni hosil qilish uchun sarflanadigan moddalarga nisbati hisoblanadi. Ko‘pik hosil qilish darajasi kimyoviy ko‘piklar uchun 5, mexanik ko‘piklar uchun 8-12 bo‘lishi mumkin. Yuqori ko‘piruvchi mexanik ko‘piklarda bu miqdor 100 va undan katta bo‘ladi. Ko‘pikning turg‘unligi esa uning katta haroratda so‘nmasdan, ma’lum vaqtgacha chidash berishi hisoblanadi. Kimyoviy ko‘piklar suyuqlik yuzasida bir soatgacha, RO-1 yordamida olingan mexanik ko‘piklar 30 min, RO-6 yordamida hosil qilingan ko‘piklar esa 40-45 minut turg‘unlikka ega bo‘lishi mumkin. Sanoat korxonalaridagi o‘t o‘chirish tizimlarining asosiy qismini suv va ko‘piksimon moddalar tashkil qiladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, suv va ko‘pik bilan hamma yerda va har qanday yong‘inlarni o‘chirish mumkin emas. Chunki ba’zi bir holatlarda kimyoviy reaksiyalar sanoat chiqindilari ta’sirida yetarli darajada unumdor ko‘pik ajratmasdan, ulardan boshqa moddalar ajralib chiqishi yong‘inning kuchayishiga olib kelishi mumkin. Ko‘pikni xilma-xil qurilmalarda hosil qilish mumkin: bular doimiy o‘rnatilgan, ko‘chirib yurish mumkin bo‘lgan yoki harakatlanuvchi qurilmalar va qo‘lda ishlatiladigan o‘t o‘chirgichlardir. Qo‘lda ishlatiladigan ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar juda keng tarqalgan. Bunga sabab o‘t o‘chiruvchi moddani istalgan vaqtda ishlatish mumkin. Uni bir odam bir necha sekund davomida ishga tayyorlashi va oson ishlatishi mumkin. Bundan tashqari, undan ajralib chiqadigan ko‘piksimon modda oqim sifatida anchagina bosim yordamida (6-8 atmosfera) bir necha metr masofadagi yonayotgan zonaga (6-8 metr) yo‘naltirilishi mumkin. Sanoat korxonalarida faqat qattiq yoki suyuq moddalargina emas, balki elektr qurilmalari, stanoklar va boshqalar ham yonib ketishi mumkin. Ma’lumki, yuqorida aytib o‘tilgan o‘t o‘chirish vositalarini qo‘llash, ya’ni ko‘pik yoki suv yordamida o‘chirish, ular elektr tokini yaxshi o‘tkazganligi tufayli ularni elektr qurilmalarini o’chirishda, mutlaqo ishlatib bo‘lmaydi. Chunki bunda o‘t o‘chiruvchining elektr toki ta’siriga tushib qolish xavfi bor. Shuning uchun bunday hollarda karbonat kislotalaridan foydalaniladi. Eng ko‘p ishlatiladigan karbonat angidridi (CO2) havodan 1,5 barobar og‘ir bo‘lganligi sababli, pol sathidagi yonuvchi hajmni sovutish bilan birga unga keladigan kislorod yo‘lini to‘sish evaziga, yong‘inni tez o‘chirish imkonini beradi. 1 litr suyuq karbonat angidridi, balondan ochiq havoga chiqarilganda uning hajmi 506 litrga ko‘payadi. Ma’lumki, karbonat angidridi o‘t o‘chirgichlarga to‘ldiriladi. Bunday o‘t o‘chirgichlarning OU-2, OU-5, OU-8 turlari keng qo‘llaniladi. Bu o‘t o‘chirgichlarni ishlatishda uning yuqori qismiga o‘rnatilgan ventil burab ochiladi. O‘t o‘chirgichga to‘ldirilgan suyultirilgan CO2 bosim ostida uning ichki tomonidan siqib chiqarila boshlaydi. Suyultirilgan CO2 katta tezlik bilan bug‘lanishi hisobiga qorsimon massaga aylanadi. Nihoyatda sovuq bo‘lganligi uchun elektr qurilmasiga yo‘naltirilgan taqdirda uni o‘rab sovutadi (uning sovuqligi -81°C atrofida bo‘ladi) va havo o‘tkazmaganligi sababli olovni o‘chirishga erishiladi. Bu o‘t o‘chirgichlarning son ko‘rsatkichlari uning hajmini bildiradi. Sanoatda karbonat kislotali, zambilg‘altaklakka o‘rnatilgan 25, 50 litr va undan katta hajmdagi turlari ham mavjud. Bundan tashqari tarkibiga galogenlar (ftor, xlor, brom, yod) qo‘shilgan o‘t o‘chirgichlardan ham keng foydalaniladi. Asosiy xususiyati shuki, ular kimyoviy reaksiyani to‘xtatishi mumkin. Maxsus kimyoviy vositalar yordamida o‘chirish Yonuvchi metallarni o‘chirish juda mushkul ish. Bunday yonuvchi metallar qatoriga kaliy, natriy, litiy, sirkoniy, magniy va boshqalarni kiritish mumkin. CO2 magniyning yonishini tezlashtirib yuboradi. Yonayotgan metallga suv sepib o‘chirmoqchi bo‘lsangiz, unda portlash ro‘y berib, metall parchalari ancha uzoq masofalarga tarqalib, yonish zonasini kengaytirib yuboradi. Hattoki, quruq qum ham yonayotgan metall ta’siriga tushib qolishi va qumning parchalanishi kuzatiladi. Bunda sof kremniy birikmalari hosil bo‘ladi. Kremniy namlikni o‘ziga tortib, reaksiyaga kirishadi, natijada yonuvchi va zaharli kremniy oksidi hosil bo‘ladi. Shuning uchun bunday metallarni o‘chirishda maxsus kimyoviy kukunlardan foydalaniladi. Asosan kukunsimon grafit, natriy karbonat Na2CO3, magniy karbonat MgCO3, magniy peroksidi MgO2 va ularning aralashmalari, shuningdek, suyultirilgan inert gazlardan foydalanish mumkin. Yong’inni o’chirish uslublari va o’t o’chirgich moddalarning xususiyatlariga mos ravishda yong’inni o’chirish vositalari tanlab olinadi. Ular asosiy, maxsus va yordamchi vositalarga bo’linadi. Asosiy vositalar – yong’inga o’t o’chirgich moddalarni (suv, ko’pik, kukun, karbonat angidrid gazi va boshqalar) sepish uchun belgilangan. Bularga avtomobil, avtosisterna, motopompa, o’t o’chirgichlar va boshqalar kiradi. Maxsus vositalar - yong’inni o’chirishda maxsus ishlarni bajarish uchun ishlatiladi. Ularga avtonarvonlar va tirsakli ko’targichlar, yoritish va aloqa avtomobillari, shuningdek operativ avtomobillar kiradi. Yordamchi vositalar - yong’inni o’chirishdagi ishlarni bajarish uchun yetarli sharoit yaratadi. Bularga avtosuvquygichlar, yuk avtomobillari, avtobuslar, traktor va boshqa mashinalar kiradi. Birlamchi o’t o’chirish vositalari yong’in boshlanganda alangani keng tarqalib ketishini to’xtatish va o’chirish uchun qo’llaniladi. 1. O’t o’chiruvchi moddalarning tarkibiga qarab o’t o’chirgichlar ko’pikli, gazsimon, suyuq, kukunsimon guruhlarga bo’linadi. 2. Hajm bo‘yicha yong‘in o‘chirish vositalari quyidagi turlarga bo‘linadi: - kichik hajmli, hajmi 5 litrgacha; - o‘rta hajmli (sanoatdagi), hajmi 5 litrdan 10 litrgacha; - muqim o‘rnatilgan va ko‘chma, hajmi 10 litrdan yuqori. 3. Yong‘in o‘chirish vositalarini o‘t o‘chirgichlardan uzatilishi bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: - o‘t o‘chirgich qismida joylashgan maxsus kichik idishda ishchi gaz bosimi ostida; - o‘t o‘chirgichning korpusiga oldindan haydalgan gaz bosimi ostida; - yong‘in o‘chirish vositalarini o‘zining bosimi ostida. 4. O‘t o‘chirish vositalarini ishga tushirish bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: - jo‘mrakli; - pistolet shaklidagi yopib-ochish moslamasi bilan; - piropatron orqali ishga tushirish; - doimiy bosim manbai orqali ishga tushirish. Yonishdan hosil bo‘lgan mahsulotlar asosan qattiq changsimon moddalar, bug‘lar va gazlardan iborat bo‘ladi. Ular tufayli hosil bo‘ladigan harorat esa moddaning yonganda issiqlik ajratishi, yonish tezligi va alanganing tarqalishi, shuningdek, binoning hajmi va havo almashish sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Yong‘in vaqtida ko‘p miqdorda inert gazlar, yonuvchi gazlar va shuningdek, tutun ajralib chiqadi. Yonuvchi gazlarning asosiy qismi zaharli bo‘lib, ularning zararli ta’siri yonayotgan materiallarning turi va yonishning jadalligiga bogliq. Yong‘inga qarshi muhofaza qatlamlari yonganda (brom birikmalari va xlor), yog‘och materiallar, polimer qurilish materiallari va boshqa juda ko‘p hollarda zararli ta’siri bor, jumladan, zaharli gazlar ajralib chiqadi. To‘la yonib bo‘lmagan qoldiq mahsulotlar qizigandan keyin va sof alanga oqim ta’sirida qaytadan alanga olib ketishi mumkin. Avtomatik o‘t o‘chirish vositalari Avtomatik o‘t o‘chirish tizimiga sprinkler qurilmalari kiradi. Sprinklerlar asosan yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan korxonalarda o‘rnatiladi. Sprinkler qurilmalari o‘rnatiladigan xonalarga yoki sexlarga bosim ostida suv o‘tkazuvchi quvurlar o‘tkaziladi va bu quvurlarga sprinkler boshchalari o‘rnatiladi. Mabodo yong‘in sodir bo‘lsa, issiqlik ta’sirida sprinkler ishga tushadi, ya’ni suv chiqish teshigi ochilib, suv sepa boshlaydi. Uning suv chiqarish teshigidan ma’lum masofada o‘rnatilgan doira shaklidagi to‘siq suvni keng ko‘lamda sachrashini ta’minlaydi; Har bir sprinkler boshchasi 6-9 m2 maydonga suv sachratib, o‘t o‘chirishni ta’minlaydi. Bunday qurilmalar o‘rnatilgan korxonalarda sodir bo‘lgan yong‘inlarning 90 foizi shu qurilmalar o‘t o‘chirish komandalari kelguniga qadar o‘chirishga ulgurgani aniqlangan. Sprinkler qurilmasining asosiy ishchi qismi sprinkler boshchasi hisoblanadi. Uning bir tomoni rezbali qilib tayyorlangan. Shu tomonini suv o‘tkazuvchi quvurga burab o‘rnatib qo‘yiladi. Uning ikkinchi tomoniga bronzadan qilingan halqa, halqa tutqichi oxiriga esa deflektor o‘rnatilgan. U sprinkler boshchasi teshigidan chiqadigan suvga to‘siq vazifasini bajaradi. Suv deflektorga urilib har tomonga yoyilib sochiladi. Bronza halqa sprinkler boshchasiga yupqa metalldan qilingan diafragmani qisib turadi. Diafragma o‘rtasida teshik qolib, u shisha klapan bilan berkitilgan. Bu klapanni yupqa plastinka ushlab turadi. Plastinka asosi halqa bilan yengil eruvchan modda yordamida yopishtirib qo‘yilgan. Yengil eruvchan moddaning eruvchanligi sharoitga moslab tanlanishi mumkin. Agar bino ichidagi havo harorati ko‘tarilsa, unda yengil eruvchan modda erib ketadi va bu diafragma teshigini berkitib turgan shisha klapanning tushib ketishiga sababchi bo‘ladi. Shundan keyin sprinkler boshchasi ma’lum maydon bo‘ylab suv sepa boshlaydi. Sprinkler tizimiga keltirilgan suv ma’lum qurilmalar orqali o‘tganligi sababli, bu qurilmalar yong‘in chiqqanini bildiruvchi sirena bilan signal beradi. Sprinkler qurilmalari bilan bir qatorda drencher qurilmalaridan ham keng foydalaniladi. Drencher qurilmalarining sprinklerdan asosiy farqi shuki, unda yengil eruvchan qulfli qurilma o‘rnatilmaydi. Ularni ishlatish asosan suv o‘tkazish kranlarini ochish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yong’inga qarshi burchakdagi birlamchi vositalar va ulardan foydalanish qoidalari: 2 ta o’t o’chirish vositasi (foydalanish to’g’risidagi yo’riqnoma bilan); 2 ta konus shaklidagi chelak; 2 ta kurak; 2 ta changak (bagor); 2 ta bolta; suv to’ldirilgan idish (bochka); qum to’ldirilgan yashik. O’t o’chirish vositasidan foydalanish qoidalari: - yong’inga qarshi burchakdan o’t o’chirish vositasini (ognetushitel) olib yong’in o’chog’iga shamol esayotgan tomondan yaqinlashishi, plombani uzib purkagichni olov tomonga qaratishi va richagni bosib olovni o’chirishga kirishish lozim. Bunda xavfsizlik qoidalariga amal qilish kerak. Changak, bolta va lomdan foydalanish qoidalari: - changak pollarni ochish, panjaralarni ajratish, turli materiallarni chiqarib tashlash, yong’in sodir bo’lgan joyni tozalash uchun ishlatiladi. Hozirda asosan uzunligi 3 metr, og’irligi 6 kilogrammdan oshmagan metaldan tayyorlangan changaklardan foydalaniladi; - bolta va lom eshiklarni ochish, panjaralarni ajratish va pollarni buzish uchun ishlatiladi. Konussimon chelak, suv va qum to’ldirilgan idishlardan foydalanish: - chelak suvga to’ldirilib olovning ustiga sepiladi; - kurak yordamida olov ustiga qum sepiladi yoki olovni tarqalib ketishini cheklash maqsadida perimetr bo’ylab tashlab chiqiladi; - kichik ko’lamli yong’inlarni o’chirishda qalin jundan to’qilgan materiallarni (namat, kigiz) yonayotgan buyumlar ustiga yopib kislorod kirishini bo’g’ish (to’xtatish) va yong’inni o’chirish mumkin. Yong’inga qarshi suv kranlaridan foydalanish qoidalari: - yong’inga qarshi shkafni ochib yong‘in o‘chirish yenglari (shlangalarni) yoyish (tarqatish); ularni suv kranlariga ulash; suv kranlarini ochish; yonayotgan joyga stvolni to’g’rilab suv purkash orqali yong’inni o’chirish mumkin. Elektr tokidan zararlanishni oldini olish maqsadida stvolni kuchlanish ostida bo’lgan elektr o’tkazgichlar, vositalar va jihozlariga to’g’rilash taqiqlanadi. Buning uchun birinchi navbatda elektr kuchlanishini o’chirish talab etiladi. 2. Yong’indan xabar berish vositalari va yong‘in ofatida inshootlardagi fuqarolarni evakuatsiya qilish tartibi. Yong’indan xabar berish vositalari. Yong’indan xabar berish vositalari yong’inga qarshi kurashishda eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Yong‘indan xabar berish vositalari deb yong‘in haqida xabar berishni shakllantiradigan qurilmalariga aytiladi. Yong‘indan xabar berish vositalari yong‘in o‘chog‘ini boshlanish jarayonida aniqlash, uning sodir bo‘lgan vaqti va joyini xabar qilish uchun hamda zarur bo’lganda tutun so‘rg’ich yoki o‘tni o‘chiruvchi uskunalar ishlashini avtomatik tarzda boshqarish uchun xizmat qiladi. Turli ob’ektlarni yong‘indan muxofazalash uchun mo‘ljallangan asosiy texnik vositalariga yong‘indan xabar berish va o‘chirish qurilmalari kiradi. Yong‘indan xabar berish (signalizatsiya) vositasi yong‘in paydo bo‘lish joyi to‘g‘risida tez va aniq xabar berishi lozim. Zamonaviy yong‘indan xabar berish vositasi qo‘shimcha ravishda ob’ektdagi yong‘in o‘chirish vositalarini ham ishga tushirilishini avtomatik ravishda ta'minlashi mumkin. Ushbu uskuna xabar berish tarmog‘iga ulangan va muhofazalangan xonalarga o‘rnatilgan yong‘in xabar bergichlarni, qabul qilish – nazorat stansiyasini, xabar berish tizimining tovush berish va yoritish, hamda yong‘inni avtomatik o‘chirish va tutunni chiqarib yuborish vositalarini o‘z ichiga oladi. Elektr xabar berish tizimining mustahkamliligi barcha elementlari va ular orasidagi aloqa doimo kuchlanish ostida ishlashi bilan ta’minlanadi. Shu bilan birga qurilmaning ishlashi doimo nazorat ostida bo‘ladi. Yong’indan xabar berish tizimining eng asosiy elementi yong‘inni tavsiflovchi fizik parametrlar bo‘lmish tutun, yorug‘lik yoki u yerdagi haroratni elektr signalga aylantirib beruvchi yong‘indan xabar bergichlari hisoblanadi. Harakatga keltirish bo‘yicha yong‘indan xabar bergichlar qo‘lda va avtomatik turlarga bo‘linadi. Qo‘lda harakatga keltiriladigan yong‘indan xabar bergichlar ma’lum shakldagi elektr signalini aloqa tarmog‘iga tugmachani bosgan paytda beradi. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlar yong‘in yuzaga kelgan paytda atrof muhitdagi parametrlarni o‘zgarishi bilan ulanadi. Datchikni hamjixatlikda ishlashini yuzaga keltiruvchi faktorga ko‘ra yong‘in xabar bergichlar issiqlik (tashqi muhit haroratini ko’tarilishini sezuvchi); tutunli (yonayotgan mahsulotlarning tutunini sezuvchi); yorug’lik (alanganing yorug’lik nurini sezuvchi); kombinatsiyalashgan (issiqlik va tutunni sezuvchi); ultratovushli (yonishdagi ultratovush maydonining o’zgarishini sezuvchi) va boshqa turlarga bo‘linadi. Tutundan xabar bergichlar - infraqizil, ultrabinafsha yoki ko‘rinuvchi nurlanish spektrda yutuvchi yoki tarqatuvchi hususiyatga ega yonish mahsulotlariga ta’sirchan xabar bergichlardir. Tutunni sezuvchi yong‘in xabar bergichlarning sezish elementi sifatida fotoelement yoki ionlashgan kamera, hamda differensial fotoreleni o‘z ichiga oladi. Tutunni sezuvchi yong‘in xabar bergichlar ikki xil bo‘ladi: nuqtaviy, ya'ni o‘rnatilgan yerda tutun paydo bo‘lish ta’siriga javob beruvchi va chiziqli–hajmli, ya’ni qabul qilgich bilan nur tarqatgich orasidagi yorug‘likka soya tushish tamoyili asosida ishlaydi. Tutundan xabar bergichlar nuqtaviy, chiziqli, aspirasion va avtonom bo‘lib, eng ko‘p tarqalgan xabar bergichlar hisoblanadi. Optik vositalar yordamida tutunni topishga asoslangan tutundan xabar bergichlar har xil rangdagi tutunlarga turlicha ta'sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda ishlab chiqarilayotgan optik xabar bergichlarning texnik tavsifida qora emas, balki kulrang tutunga sezuvchanlikning nominal miqdorlari ko‘rsatilgan. Ko‘pincha aniq qiymatlar o‘rniga sezuvchanlik diapazoni ko‘rsatiladi. Xonani ta'mirlash vaqtida tutundan xabar bergichlar chang tushmasligi uchun yopib qo‘yish kerak. Alangadan xabar bergichlar - tutayotgan o‘chog‘dagi yoki elektromagnit nurlanish alangasidan ta’sirlanuvchi xabar bergichlardir. Alangadan xabar bergichlar odatda yong‘inni sezishning yuqori samaradorligi zarur bo‘lgan zonalarda foydalaniladi, chunki alangadan xabar bergichlar orqali yong‘inni sezish issiqdan xabar bergichlar ishlab ketishiga kerak bo‘ladigan qiymatlardan ancha ilgari amalga oshadi. Alangadan xabar bergichlar sezilarli issiqlik almashinuvi va ochiq maydonchalari mavjud bo‘lgan hamda tutun va issiqdan xabar bergichlarni ishlatish imkon bo‘lmagan zonalarda qo‘llaniladi. Alangadan xabar bergichlar agregatlarni avariyaga uchraganida qizib ketishini aniqlashda, avtomobil salonidagi yong‘inni sezishda, agregatlarning to‘shamalari ostidagi qizishlarni aniqlashda qo‘llaniladi. Ultratovush xabar bergichlar 1979 yildan chiqarila boshlandi. Yong‘in yuzaga kelganida havo muhitida turbulent oqimlar hosil bo‘ladi. Ularning ta’siridan xonadagi ultratovush maydoni ham o‘zgaradi. Issiq oqimning yutilishidan ultratovush energiyasining o‘zgarishi yuz beradi va turbulent oqimning qismiy chegarasi aks etadi, u turg‘un bo‘lmaganligi sababli ultratovush maydonida amplituda-fazoviy modulyasiya yuzaga keladi. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlar - ishlab ketgandan keyin qayta ulanish amalga oshuvchi, ya'ni yong‘in taxlikasidan xabar berilgach, ularni yana qaytadan ishlab ketishiga sabab bo‘ladigan faktorlar qolmaganidan so‘ng hech qandan qismlarini o‘zgartirmay, yana nazorat xolatiga o‘tuvchi qayta xabar bergichlar quyidagi turlarga bo‘linadi: - avtomatik ravishda qayta ulanish amalga oshuvchi yong‘indan xabar bergichlar - ishlab ketgandan keyin o‘zi nazorat xolatiga o‘tuvchi; - masofadan qayta ulanish amalga oshuvchi yong‘indan xabar bergichlar - ishlab ketgandan keyin o‘zi masofadan berilgan komanda yordamida nazorat xolatiga o‘tuvchi; - elementlarini o‘zgartiruvchi qayta ulanish amalga oshuvchi yong‘indan xabar bergichlar - ishlab ketgandan keyin nazorat xolatiga faqat ba'zi elementlarini o‘zgartirib o‘tuvchi; - qayta ulanish imkoni yo‘q yong‘indan xabar bergichlar - ishlab ketgandan keyin nazorat xolatiga o‘tmaydigan. Avtomatik yong‘indan xabar bergichlar signal berishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: - yong‘in belgilari bor yoki yo‘qligi haqidagi xabarlarni bitta yo‘nalishda beruvchi ikki rejimli yong‘indan xabar bergichlar; - yong‘in belgilari bor yoki yo‘qligi haqidagi xabarlarni bir yo‘nalishda cheklangan (ikki yoki undan ortiq) turdagi tinch, yong‘in xavfi va boshqa signallarni beruvchi ko‘p rejimli yong‘indan xabar bergichlar; - analog yong‘indan xabar bergichlar, ular nazorat qilinayotgan yong‘in belgilarining qiymatlarini kattaligini, yoki analog/raqamli, to‘g‘ridan to‘g‘ri yong‘in xavfi signali bo‘lmagan signallarni uzatishga mo‘ljallangan. Yong‘in ofatida inshootlardagi fuqarolarni evakuatsiya qilish tartibi. Yong’in sodir bo’lganda odamlar xavfsizligini ta’minlash maqsadida shoshilinch evakuatsiya tadbirlari o’tkaziladi. Bunda evakuatsiya vaqti (tev) o’ta mihim ko’rsatkichlardan biri sanaladi va u xavfli yong’in omillari chiqish yo’llarini to’sib qo’yishi mumkin bo’lgan vaqtdan ko’p bo’lmasligi kerak. Ta’lim muassasalarining ko’pgina binolari, inshootlari va binolari uchun bu vaqt tegishli usullar yordamida hisoblanadi va 4 minutdan 10 minutgacha bo’lishi mumkin. Evakuatsiya vaqtini hisoblash quyidagicha ifodalanishi mumkin: tev = tav + txv + tyv + thv, Bu yerda: tev - odamlarni xavfli zonadan evakuatsiya qilish vaqti; tav - yong’in belgilarini aniqlash vaqti; txv - xabar berish vaqti, ya’ni odamlarni yong’in sodir bo’lganligi va favqulodda evakuatsiya zarurligi to’g’risida ogohlantirish vaqti; tyv - yig’ish va evakuatsiya qilishga tayyorgarlik vaqti; thv - odamlarning xavfsiz hududga qarab harakatlanish vaqti. Yong’in belgilarini aniqlash vaqti (tav) - tashkiliy va texnik tadbirlar majmui bilan belgilanadi: navbatchi kuchlar va vositalar, xabar berish (signalizatsiya) tizimlarining mavjudligi, yong’in hodisasi to’g’risida qaror qabul qilish algoritmlari va boshqalar. Vaqtning yuqori darajasi yong’inni aniqlash va xabar berish oralig’idagi davr davomiyligi bilan belgilanadi va odamlarni evakuatsiya qilish to’g’risida qaror qabul qilish tezligiga, ogohlantirish tizimining tayyorligi va ishonchliligiga va boshqa omillarga bog’liq. Yig’ilish va evakuatsiya qilishga tayyorgarlik vaqti (tyv) - asosan yong’indan xabar berish (signalizatsiya) tizimining turiga bog’liq. Misol uchun, agar yong’in to’g’risida ovozli xabar uzatilsa, taxminan bir daqiqadan so’ng odamlarni evakuatsiya qilish boshlanadi. Agar yong’in xaqidagi xabar qo’ng’iroqlar, rangli signallar va boshqalar orqali uzatilsa, yig’ish va evakuatsiya uchun tayyorgarlik vaqti 4 daqiqadan ko’proq vaqt olishi mumkin. Yig’ilish va evakuatsiya qilishga tayyorgarlik vaqti (tyv) quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: 1. Yong’in to’g’risidagi xabarning ishonchliligi tekshirish (aniqlash). 2. Uskunalarni o’chirish, hujjatlar va materiallarni yig’ishtirish, kiyinish. 3. Evakuatsiya yo’llarini qidirish. 4. Chalkashlikliklarga olib keluvchi ma’lumotlar bilan bog’liq noto’g’ri harakatlar. Yig’ilish va evakuatsiya qilishga tayyorgarlik vaqtni xodimlarni yong’in tartib-qoidalariga o’rgatish, evakuatsiya yo’llarini belgilash, doimiy tarzda o’quv mashq va mashg’ulotlari o’tkazish yo’li bilan qisqartirish mumkin. Umuman olganda, bino va inshootlarda odamlarning harakatlanishi zaruriy funksional jarayon hisoblanadi. Bu jarayonni amalda oshirishda odamlarning harakati me’yoriy yoki majburiy holda bo‘lishi mumkin. Birinchisida odamlarning bino va inshootlarda kundalik ehtiyoj yuzasidan normal harakatlanishi bilan ifodalansa, ikkinchisida bino va xonalardan yong‘in yoki zilzila sharoitida odamlarni xavfli muhitdan xavfsiz joyga majburiy ko‘chish uchun mo‘ljallangan harakati tushuniladi. Majburiy evakuatsiya jarayoni ikkita yoki to‘rtta pog‘onada o‘tkaziladi. Birinchi pog‘onada - bu binoning oxirgi qavatida joylashgan barcha xonalarda odamlarning yo‘lakka chiqish harakatidir. Ikkinchi pog‘onaga - odamlarning yo‘lakka chiqish eshigidan to zinapoyagacha bo‘lgan masofani bosib o‘tishi uchun mo‘ljallangan harakati kiradi. Bunda harakatlanuvchi oqim yo‘lak bo‘ylab o‘tadi. Agar bino bir qavatli bo‘lsa, evakuatsiya ikkinchi pog‘onadan so‘ng tugashi mumkin. Uchinchi pog‘onaga - odamlarning yuqori qavatning zinapoyaga kelishidan to birinchi qavatdagi zinapoyadan chiqish eshigigacha bo‘lgan masofani bosib o‘tish uchun qilingan harakati kiradi. To‘rtinchi pog‘onaga - odamlarning zinapoyadan tushgandan keyin ayvon va yo‘laklar orqali tashqariga chiqish eshigigacha bo‘lgan masofani bosib o‘tishiga qaratilgan harakati kiradi. Evakuatsiya yo‘llarining tarkibiy qismlari. Odamlarning binodagi harakatlanish jarayoni, yong’in yoki biror tabiiy ofat paytida ayniqsa keskin tus oladi. Bunday hollarda harakatlanishni to’g’ri ta’minlash odamlar hayotini saqlab qolishga garov bo‘la oladi. Har qanday xonada ham yong‘in sodir bo‘lish ehtimoli mavjud ekanligini inobatga olsak, barcha xonalardan va umuman binodan odamlarni xavfsiz joyga ko‘chirish uchun evakuatsiya yo‘llarini rejalashtirish majburiy tadbirlardan hisoblandi. Evakuatsiya yo‘llari deb, bino va inshootlarda xavfli holat yuzaga kelganda, odamlarni bino ichida joylashgan doimiy ish joyidan, qisqa vaqt ichida tashqariga olib chiqadigan elementlar tizimiga aytiladi. Bunday elementlarga odamlarning doimiy ish joyidan eng qisqa yo‘l bilan tashqariga olib chiqadigan yo‘nalish bo‘ylab joylashgan yo‘laklar, zinapoyalar va maydonchalar, darvozaxonalar, chiqish eshiklari va boshqalar kiradi. Evkuatsiya vaqtida binodan chiqish eshiklari ikkitadan kam bo‘lmagan holda loyihalashtiriladi. Xonalardan chiqish eshiklari va binodan chiqish darvozalari bir-biridan ma’lum masofada uzoqlashtirilgan bo‘ladi. Binolarning yer osti qavatlaridan evakuatsiya qilishda odamlarning harakat yo‘nalishi bo‘ylab, yonuvchi ashyolar saqlanadigan omborxonalar mavjud bo‘lmasa, umumiy zinapoyalar orqali chiqishlariga ruxsat etiladi. Agar yerto‘lada bunday omborlar mavjud bo‘lsa va bu omborlar uchun alohida chiqish yo‘li asosiy evakuatsiya yo‘lidan o‘tda yonmaydigan devor bilan to‘silgan bo‘lsagina, ulardan evakuatsiya qilishda umumiy zinapoyadan foydalanishga ruxsat beriladi. Agar yerto‘lada joylashgan xonaning sathi 300 m2 gacha bo‘lib, undagi odamlar soni 15 kishidan oshmagan bo‘lsa, xonadan chiqish oson bo‘lishi uchun maxsus moslamalar mavjud bo‘lgan taqdirda, tik o‘rnatilgan narvon bilan yerto‘la tomidagi 0,9x0,9 m2 o‘lchamlik tuynuk orqali yoki tashqi devorda o‘rnatilgan o‘lchami 0,75x1,5 m2 ga teng bo‘lgan deraza orqali evakuatsiya qilish mumkin bo‘ladi. Yerto‘lada ishlovchilar soni 5 kishidan oshmasa, undan chiqish uchun bitta tuynuk yoki deraza qo‘yish kifoya qiladi. Binoning qaysi qavatida bo‘lishidan qat’iy nazar, agar xonadan chiqish eshigi, shu qavatdagi 2 ta evakuatsiya chiqish darvozasiga olib boradigan bo‘lsa, bu xonadan chiqish uchun 1 ta evakuatsiya eshigi qo‘yilishi mumkin. Faqat xonadagi eng uzoq joylashgan ish joyidan bu eshikkacha bo‘lgan masofa 25 metrdan uzoq bo‘lmasligi va bir smenada ishchilar soni A va B toifadagi xonalarda 5 kishidan, D toifadagi xonada 25 kishidan, E va F toifadagi 50 kishidan oshmasligi shart. Evakuatsiya yo‘nalishi bo‘ylab joylashgan yo‘l qismlari (oraliq yo‘laklar, yo‘lak, zinapoyalar va h.k) har xil texnik qurilmalar bilan toraymasligi, balki aksincha yo‘l-yo‘lakay qo‘shilib boruvchi odamlar oqimini hisobga olgan holda kengayib borishi inobatga olinishi lozim bo‘ladi. Barcha evakuatsiya yo‘llari tabiiy yoki sun’iy yorug‘lik bilan ta’minlangan bo‘lishi va sun’iy yorug‘lik tizimi albatta, ham umumiy, ham avariya elektr tarmog‘idan ishlashga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Evakuatsiya paytida xonalardan ko‘chayotgan odamlarning soniga, binoning o‘tga chidamlilik darajasiga xonalarning toifasi va hajmiga qarab chiqish eshiklarining kengligi hisoblab chiqariladi. Asosiy yo‘laklarning kengligi 120 santimetrdan kam bo‘lmasligi kerak. Maydoni 1000m2 dan katta bo‘lmagan va yo‘lak bo‘ylab eng uzoq joylashgan xona eshigidan to tashqariga chiqish yoki zinapoyaga kelishigacha bo‘lgan masofa 1-jadvalda berilgan qiymatlardan oshmasligi kerak. Ishlab chiqarish korxonalarida evakuasiya davrida chiqish eshiklarining o‘lchami 1 m kenglikdan o‘tish mumkin bo‘lgan odamlar soni 2-jadvalda keltirilgan. Yo‘lakdagi eshikdan tashqaridagi chiqish joyigacha bo‘lgan masofa 1-jadval Xonadan chiqish yo‘lining joylashishi Xona toifalari Binoning o‘tga chidamlilik darajasi Odamlar oqimiga qarab belgilangan masofa, m 1-2 2-3 3-4 4-5 А va B I, II, IIIa 60 50 40 35 D I, II, III, IIIa 120 95 80 65 IIIb, IV 85 65 55 45 V 60 50 40 35 E va F I, II, III, IIIa 180 140 85 100 IIIb, IV 25 100 70 70 V 90 70 60 50 Oxiri berk yo‘lak Barcha toifalar uchun I, II, III, IIIa 30 25 20 15 IIIb, IV 20 15 15 10 V 15 10 10 8 Sanoat korxonalarida 1 metr kenglikdagi chiqish eshigidan o‘tish mumkin bo‘lgan odamlar soni 2-jadval Xona toifalari Binoning o‘tga chidamlilik darajasi 1 metr kenglikdagi evakuasiya eshigidan chiqishi lozim bo‘lgan odamlar soni А va B I, II, IIIa 85 D I, II, III, IIIa 175 IIIb, IV 120 V 85 E va F I, II, III, IIIa 260 IIIb, IV 180 V 130 3. Yong’in sodir bo’lganda to’g’ri harakat qilish qoidalari. Yong’in xavfi yuzaga kelganda va sodir bo’lganda to’g’ri harakat qilish qoidalarini bilish odamga o’zi va atrofdagilarning hayotini saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun ushbu qoidalarni eslatib o’tishni lozim topdik. Yong’ingacha bo’lgan harakat: 1. Yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qiling. 2. Gaz hidini sezishingiz bilan darhol gaz manbaini o’chiring va xonani shamollating (elektr va ochiq olovdan foydalanish mumkin emas). 3. Oson alangalanuvchi moddalar va buyumlarni issiqlik manbai yonida saqlamang. 4. Bolalarni olovdan ehtiyot bo’lib foydalanishga o’rgating. Gugurtni bolalar qo’li etmaydigan joylarda saqlang. 5. Faqat chekish uchun maxsus ajratilgan yerda cheking. O’rinda yotib chekish, yonib turgan gugurt cho’pi va sigareta qoldig’ini istalgan joyga tashlash yong’inga sabab bo’ladi. 6. Elektr simlariga ortiqcha yuklanish bermang. Elektr asboblarini nazoratsiz qoldirmang. 7. Qo’lbola isitish vositalarini ishlatmang. 8. Olov yoqishda yonuvchi suyuqliklardan foydalanmang. 9. Yuvilgan kiyimlarni gaz plitasi ustida quritmang. 10. Yong’in xavfi mavjud joylarda gulxan yoqmang. 11. O’t o’chirish vositalarini ishlatish va ular yordamida qanday yong’in manbalarini o’chirish mumkinligini o’rganib oling. 12. Qutqaruv xizmati telefon raqamlarini yodda tuting: 101, 103, 1050. Yong’in vaqtidagi harakat: 1. Oqilona va o’ylab tez harakat qiling. 2. O’t o’chirish xizmatiga xabar bering (telefon orqali 101 raqamiga) va yong’inni mavjud vositalar yordamida o’chirishga kirishing. 3. Gaz va elektr manbaini o’chiring. 4. Odamlar va hayvonlarni qutqarishga harakat qiling. Agar odamning kiyimlari yonayotgan bo’lsa, ustiga qalin mato tashlab, yerga yotqizib dumalating. Tutunli xonada yerga egilib harakat qiling. Aksariyat hollarda odamlar olovdan emas, zaharli tutundan zarar ko’rishlari mumkin. Ho’l sochiq yoki qalin gazlama nafas olish organlarini tutundan saqlaydi. 5. Eshik va derazalarni ochmang, yong’in kuchayib ketishi mumkin. 6. Yonayotgan binodan tezlikda chiqib keting, ustingizga namlangan choyshab tashlab oling. 7. Elektr asboblaridan chiqqan yong’inni o’chirishda, avval uni tok manbaidan uzib qo’ying. Yong’indan so’nggi harakat: 1. Bino va xonalarni tekshirib chiqing. 2. Jabrlanganlarga yordam bering. 3. Qutqaruvchilar ko’rsatmalariga amal qiling. Yong’in sodir bo’lganda quyidagilar mumkin emas: 1. O’t o’chiruvchilarni chaqirmay yong’in bilan mustaqil kurashish; 2. Elektr asboblarini tokdan o’chirmay suv bilan o’chirish (tok urib olishi mumkin); 3. Tutunni chiqarib yuborish uchun deraza va eshiklarni ochish (yong’in toza havo kirishi natijasida kuchayadi); 4. Katta maydon yong’in ostida qolgan vaqtda liftdan foydalanish (odam liftda qamalib va tutundan bo’g’ilib qolishi mumkin); 5. Tutunli yo’lak yoki zinapoya orqali chiqishga harakat qilish (tutun zaharli, issiq havo esa o’pkani kuydirishi mumkin); 6. Tarnov quvurlaridan, arqon va boshqa narsalarga osilib tushish (qulab tushish ehtimoli katta); 7. Derazalardan sakrash (3 qavat va undan yuqorisidan sakrashning har ikkinchisi o’lim bilan tugaydi). Ta’lim muassasalarida yong‘in xavfsizligi qoidalari. Ta’lim muassasalari odamlar gavjum bo’ladigan maskanlardan biri bo’lganligi uchun bu yerda yong‘in xavfsizligini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi. Professor-o‘qituvchilar va ilmiy hodimlar o‘quv laboratoriya xonalarida barcha yong‘in xavfsizligi choralarini ko‘rishlari kerak. Laboratoriya mashg‘ulotlari uchun yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklarni olib kelish yopiq, xavfsiz idishda amalga oshiriladi. Havo so‘rish shkafida sinov, tajriba ishlarini amalga oshirishga taalluqli bo‘lmagan materiallar va uskunalarni saqlash taqiqlanadi. Stol yuzasidan suyuqliklarni oqib ketmasligini ta’minlovchi chegara balandliklari (qirra, «bortik») bo‘lishi kerak. Foydalanib bo‘lgan yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklarni ish vaqti tugagach maxsus yaxshi berkitiladigan idishga yig‘ib laboratoriyadan tashqarida qayta ishlash yoki utilizatsiya qilish uchun olib chiqish lozim. Tez yonuvchi va yonuvchi suyuqliklarni kanalizatsiyaga to‘kish taqiqlanadi. Ta’lim muassasalari binolari o‘quv mavsumi boshlanishidan oldin maxsus tayinlangan komissiya tomonidan qabul qilinishi bu komissiya tarkibiga yong‘in nazorat xodimlari ham kiritilgan bo‘lishi kerak. O‘quv va xizmat xonalariga faqat o‘qitish jarayonida kerakli mebel shkaf va mahkam o‘rnatilgan tokchalarga sig‘adigan ko‘rgazmali o‘quv qurollarning modellari, anjomlari va boshqalarni joylashtirish mumkin. O‘quv xonalardagi partalar soni loyihada ko‘rsatilgan me’yordan oshmasligi kerak. O‘quvchi va talabalar bilan ilmiy tadqiqotlar va laboratoriya ishlari o‘tkazilayotganida yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklardan foydalanishda yong‘in xavfsizligi qoidalari bo‘yicha suhbatlar, mashg‘ulotlar o‘tkazilishini tashkillashtirishi lozim. Mashg‘ulot tugagandan so‘ng xizmat xonasi, ustaxona va laboratoriyalardan yonuvchan, portlash yoki yonish xavfi bo’lgan modda va materiallarni maxsus jihozlangan omborxonalarga olib chiqib joylashtirish kerak. Maxsus jihozlangan omborxonalarda portlash va yonish xavfi bo‘lgan modda va materiallar fizik-kimyoviy va portlash va yonish xususiyatiga qarab ajratilib alohida saqlanadi. Yong‘in chiqish xavfi bo‘lgan omborxonalarda hamda arxiv, muzey, kutubxona binolarida elektr isitish moslamalaridan foydalanish taqiqlanadi. Har bir fuqaro yong‘in yoki yong‘in alomatlarini, tutun, kuygan hid, haroratning ko‘tarilishi va boshqa holatlarni sezganda vahimaga berilmasdan, telefon orqali darhol yong‘in xavfsizligi xizmatlariga (101 raqamiga) xabar berishlari va xabarda voqea sodir bo‘lgan manzil, yong‘in chiqqan joy va o‘z ismi sharifini aytishi, iloji boricha insonlarni qutqarish, yong‘inni o‘chirish va moddiy boyliklarni saqlab qolish choralarini ko‘rishi kerak. 4. Is gazidan zaharlanishning oldini olish hamda tabiiy gaz va boshqa muqobil yoqilg‘i turlari bilan ishlaydigan isitish pechlari va anjomlaridan xavfsiz foydalanish. Ma’lumki, qish faslida issiqlik energiyasiga bo‘lgan ehtiyoj har qachongidan ham yuqori bo‘ladi. Shunday paytlarda avvalo tabiiy gaz va boshqa muqobil yoqilg‘i turlari bilan ishlaydigan isitish pechlari va anjomlaridan xavfsiz va oqilona foydalanishga e’tiborni kuchaytirish talab etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra respublikamizda so‘ngi uch yilda kuzgi-qishki isitish mavsumida sodir bo‘layotgan favqulodda vaziyatlarning aksariyati is gazidan zaharlanish holatlari bilan bog‘liq. Ma’lumki, is gazi – rangsiz, hidsiz, ta’msiz va eng ko‘p uchraydigan zaharli birikma bo‘lib, tabiiy gaz, yoqilg‘i, ko‘mir, o‘tin cho‘g‘lari to‘liq yonmasligi oqibatida vujudga keladi. Oddiy tutun tarkibida 3, ishlangan gazda 13, portlovchi gazlar tarkibida 50-60, oddiy avtomobil tutunida 6,3 foizgacha miqdorda is gazi mavjud bo‘ladi. Is gazining tarqalayotganligini aniqlash juda qiyin. Hidi, rangi, ta’mi bo‘lmaganligi, organizmga ta’siri sezilmasligi hamda havo bilan tez aralashib ketish xususiyatiga ega ekanligi uchun uni “sokin qotil” deb ham atashadi. Is gazi nafas yo‘llari orqali organizmni, xususan, markaziy asab tizimini zararlaydi. Ushbu gaz gemoglobin bilan kislorodga nisbatan 300 marotaba kuchli birikma - karboksigemoglobin hosil qiladi. Oqibatda gemoglobinning to‘qimalarga kislorod tashish hususiyati keskin pasayib, gipoksiyaga (kislorod yetishmasligi), og‘ir holatlarda esa - anoksiyaga olib kelishi hamda shu tariqa inson hayotdan ko‘z yumishi mumkin. Is gazidan zaharlanish uning havodagi konsentratsiyasiga va ta’sir muddatiga bog‘liq. Ya’ni, bu ko‘rsatkich 0,08 foizni tashkil etganda insonda bosh og‘rig‘i va bo‘g‘ilish yuzaga keladi. Konsentratsiya darajasi 0,32 foizga etganda tana falajlanib, inson hushidan ketadi hamda tahminan 30 daqiqadan so‘ng halok bo‘ladi. Uning miqdori 1,2 foizga teng bo‘lganda kishi dastlabki nafas olishlardayoq, uzog‘i bilan 3 daqiqada hayotdan ko‘z yumadi. Zaharlanish belgilari quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: - yengil darajadagi zaharlanishda – bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, quloq shang‘illashi, ko‘ngil aynishi, qusish, hushdan ketish kuzatiladi; - o‘rtacha darajada zaharlanish – mushaklar bo‘shashishi, nafas qisishi, puls tezlashuvi, arterial qon bosimining pasayishi, ko‘ngil aynishi, aql xiralashishi, yuzda qirmizi dog‘lar paydo bo‘lishi bilan kechadi; - og‘ir darajada zaharlanishda – odam batamom hushdan ketadi. Oyoqlari ko‘karib yoki oqarib, yuzida qirmizi dog‘lar paydo bo‘ladi. Puls tezlashib, arterial qon bosimi keskin pasayadi. Nafas olish sekinlashadi va chuqurlashadi. Mushaklar bo‘shashib, tabiiy ehtiyojlarning beixtiyor bajarilishi kuzatiladi. Nafas olish to‘xtaydi hamda odam hayotdan ko‘z yumadi. Is gazidan shamollatish tizimi yaxshi ishlamaydigan organik moddalarni ishlab chiqaradigan korxonalarda, garajlarda, yangi bo‘yalgan va shamollatilmagan xonalarda, shuningdek, uy sharoitlarida tabiiy gaz yonib turganda va pechka bilan isitiladigan uylar, hammomlar, dam olish palatkalarida yonuvchi moddaning to‘liq yonmasligi natijasida hamda pechka qopqog‘i o‘z vaqtida va zich yopilmaganda zaharlanib qolish mumkin. Tabiiy gaz – bu asosan (98%) metan (CH4) hamda 2% boshqa og‘ir uglevodorodlardan (propan(C3H8), butan (C4H10), etan (C2H6), geksan (C6H14) va boshqalar) iborat bo‘lgan gazdir. Metan gazning 1 m3 ni yoqish uchun 9,5 m3 havo kerak bo‘ladi. Gaz asbobi surunkali ishlatilganda gaz asbobi o‘rnatilgan xonani eshik va derazalarining zich yopilishida metan gazining yonishi uchun kerak bo‘ladigan havo miqdorini kamayib ketishi va metan gazini to‘liq yonmasligi natijasida is gazini keltirib chiqarishi mumkin. Tahlillarga ko‘ra, is gazidan zaharlanish holatlarining aksariyati quyidagi sabablarga ko‘ra yuzaga kelmoqda: - fuqarolar tomonidan gaz va muqobil yoqilg‘i (ko‘mir, o‘tin va boshqa) turlaridan foydalanishda xavfsizlik choralariga rioya etmaslik; - nostandart (qo‘lbola yasalgan) yoki sertifikatga ega bo‘lmagan isitish pechlari va anjomlaridan foydalanish; - isitish pechlarining mo‘rilarini noto‘g‘ri o‘rnatish; - gaz yoki boshqa muqobil yoqilg‘iga moslashtirilgan isitish pechlari (anjomlari)ni dam olish (uxlash) xonalariga olib kirish; - havo almashmaydigan xonalarni isitishda ochiq olov (ko‘mir va o‘tin cho‘g‘lari)dan foydalanish; - havoni almashtiruvchi shamollatish shaxtalari yoki tuynuklarni berkitib (to‘sib) qo‘yish. Bunday holatni paydo qiluvchi, ishtirokchi va jabr ko‘ruvchi ham insonlarning o‘zlari bo‘layotganligiga alohida e’tibor qaratish shart. Ayniqsa, yuzaga kelayotgan ayrim talofatlarda yosh bolalarni jabr ko‘rayotganligi va bolalar o‘limining yuzaga kelayotganligi esa o‘ta achinarli holdir. Bu mudhish voqealarning asosiy sababi aholining ko‘p hollarda turmushda xavfsizlik talablarini bilmasligi yoki ularga beparvolik bilan qarashi bo‘lib kelmoqda. Isitish pechlaridan foydalanishda quyidagilar taqiqlanadi: - yonayotgan pechlarni qarovsiz qoldirish hamda ularni nazorat qilishni yosh bolalarga topshirish; - yonilg‘i va boshqa yonuvchi materiallarni o‘choq oldidagi tunuka ustiga yoki pech atrofiga qo‘yish; - pech va tandirlarni yoqish uchun tez yonuvchi suyuqliklardan (benzin, kerosin, dizel yonilg‘isi va boshqalar) foydalanish; - ko‘mir, kog‘oz va gaz yoqilg‘ilariga mo‘ljallangan pechlarda boshqa yoqilg‘idan foydalanib yoqish; - xonada majlis yoki biron bir tadbir o‘tkaziladigan vaqtda pechlarni yoqish; - ventilyasiya va gaz kanallaridan dudburon sifatida foydalanish; - pechlarni haddan ziyod qizdirib yuborish. O‘choqdan olinadigan kul va chiqindilar ustiga suv quyib, ularni maxsus ajratilgan joylarga olib chiqib tashlash kerak. Yong‘in xavfsizligi talablari, standart va texnik shartlariga javob bermaydigan metall pechlarni o‘rnatishga va ulardan foydalanishga ruxsat berilmaydi. Korxonada ishlab chiqarilgan metall va boshqa turdagi pechlar vaqtinchalik o‘rnatilganda pechni tayyorlagan korxona ko‘rsatmasi, yo‘riqnomasi va isitish sistemalariga taalluqli me’yoriy loyiha talablari bajarilishi kerak. Pechdan savdo rastalari, vitrina, moddiy boyliklar, shkaflar va boshqa uskunalargacha bo‘lgan masofa 0,7 metrdan, o‘choq og‘zidan esa 1,25 metrdan kam bo‘lmasligi lozim. Is gazidan zaharlanishga qarshi qaratilgan tadbirlar har yili Respublika, viloyat va tumanlar doirasida o‘tkazib kelinmoqda. Bunday tadbirlarda uylardagi tarmoq gazida ishlovchi gaz plitalariga - ikki yilda bir marotaba, uylardagi suyultirilgan gazda ishlaydigan gaz plitalariga - bir yilda bir marotaba texnik xizmat ko‘rsatilishi hamda isitish mavsumi oldidan isitish va suv isitish asboblariga texnik xizmat ko‘rsatilishi, uy-joylardagi tarmoq gazida ishlovchi gaz plitalari, isitish, suv isitish asboblariga - yilda bir marotaba texnik xizmat ko‘rsatilishi shartligi eslatib o‘tilmoqda. Is gazidan zaharlanishni oldini olish maqsadida aholi tomonidan xonadonga pechka o‘rnatilayotgan paytda uning yaxshi va soz holatda ulanishi, gaz jo‘mraklarining gaz plitasi yoki pechkaga nisbatan belgilangan masofada joylashishi, uy ichiga pechka o‘rnatishdan avval uning mo‘risining sozligini ko‘rib chiqish, gaz jo‘mraklariga bolalarning yaqin kelmasliklari va uni o‘ynamasliklarini qolaversa, inson sog‘ligi va hayoti uchun zararli va xatarli bo‘lgan barcha narsalar to‘g‘risida doimiy o‘rgatib borish maqsadga muvofiq. Is gazi bilan zaharlanganda birinchi yordam ko‘rsatish tartibi: - birinchi yordam ko‘rsatish tamoyillariga amal qilish; - zaharlanish mabaini imkon qadar tezroq bartaraf etish (masalan: avtomobil dvigateli, gaz uskunasi yoki isitgichni o‘chirish); - jabrlanuvchini zaharlangan hududdan ochiq joyga, toza havoga olib chiqish. Bunda jabrlanuvchi o‘zi harakatlana olsa ham, uni yotgan holda olib chiqish maqsadga muvofiqdir. Oyoqlarini biroz ko‘tarib, chalqancha yotqizish hamda kiyimi tugmalarini yechib, tanani siqib turgan kiyimlarni bo‘shatish. Paxtani nashatir spirt bilan ho‘llab hidlatish; - nafas olishi va yurak urishi to‘xtagan bo‘lsa, zudlik bilan sun’iy nafas berish va yurakni uqalash. Sun’iy nafas berish bemor mustaqil nafas olgunga qadar yoki ro‘yi-rost biologik o‘lim alomatlari paydo bo‘lgungacha davom ettiriladi. Badanni ishqalash, oyoqlariga grelka qo‘yish zaharlanish oqibatlarini tugatishga imkon beradi. Zaharlanib qolgan kishini zudlik bilan kasalxonaga olib borish kerak, chunki birmuncha keyinroq o‘pka va asab tizimida og‘ir asoratlar vujudga kelishi mumkin. Shifokorlik yordami o‘pkani sun’iy ventilyasiyasini kislorod berish lobelin yoki sititon in’eksiya qilishdan iborat. Kasalxonadan chiqqandan so‘ng bemorlar terapevt va nevropotolog kuzatuvida bo‘lishi shart. Aholi xonadonlarida is gazi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish maqsadida isitish pechlari, isitish tizimlarini mavsumga shay holatga keltirish mo‘rilar tozaligini ta’minlash va aholi orasida profilaktik tadbirlar targ‘ibot- tashviqot ishlarini kuchaytirish lozim. Aholi tabiiy va is gazidan zaharlanishning oldini olish tadbirlari nafaqat mutasaddi tashlilotlar tomonidan, balki har bir xonadon egasi va barcha fuqarolar tomonidan amalga oshirilishi darkor. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, har yili dunyoda sodir bo’layotgan yong’inlar oqibatida 200 mingdan ortiq kishi halok bo’lmoqda, millionlab dollarlik moddiy zarar yetkazilmoqda. Mamlakatimizda olib borilayotgan yong’inga qarshi chora- tadbirlar, jumladan, haftaning har chorshanba kuni yong’inlar profilaktikasi kuni deb e’lon qilinishi ham bunday baxtsiz hodisalarga qarshi ishonchli qalqon bo’ladi. Zero, yong’inni o’chirishdan ko’ra uning oldini olish afzal. Mazkur xayrli ishga hissa qo’shish har birimizning vazifamiz bo’lmog’i lozim.