AMIR TEMUR – BUYUK DAVLAT ARBOBI VA MOHIR SARKARDA

Yuklangan vaqt

2024-02-15

Yuklab olishlar soni

25

Sahifalar soni

26

Faytl hajmi

42,2 KB


AMIR TEMUR – BUYUK DAVLAT ARBOBI VA MOHIR SARKARDA Reja I Kirish II Asosiy qism 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. 2 Amir Temurning "Buyuk Amir" sifatida saylanishi. 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati III Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar AMIR TEMUR – BUYUK DAVLAT ARBOBI VA MOHIR SARKARDA Reja I Kirish II Asosiy qism 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. 2 Amir Temurning "Buyuk Amir" sifatida saylanishi. 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati III Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
I Kirish Mamlakatimiz mustaqillikni qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq tariximizni qayta tiklash, tarix haqiqatlarini xalqimizga boricha yetkazish, buyuk ajdodlarimizning nomlarini ulug‘lash, xalqimizning umumbashariyat tan olgan ma’naviyatini qaytarish va yangi davr talablari asosida yuksak darajaga ko‘tarishni asosiy maqsad deb belgiladi. Bu hol esa O‘zbekiston tarixining barcha davrlarini chuqur o‘rganish, tarixiy haqiqatni bekam-u ko‘st yuzaga chiqarishni kun tartibiga qo‘yadi. Ushbu fanning dolzarbligi zamonaviyligi shundan iboratki, hozirgi davrda barcha sohalar kabi Qurolli Kuchlarimizda ham harbiy xizmatchilarning ma’naviy- ma’rifiy tarbiyasiga katta e’tibor berilmoqda, ushbu tarbiya jarayonida o‘sib kelayotgan yosh avlodimizni vatanparvarlik va buyuk ajdodlarimizga hurmat, ularning bosib o‘tgan yo‘llarini bilish, tariximizda o‘chmas iz qoldirganligini, meroslarni o‘rgatish, har bir ulg‘ayib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Istiqlolimiz tufayli mamlakatimizda sodir bo‘layotgan tub demokratik o‘zgarishlar jarayoni Sohibqiron Amir Temurning turkiy xalqlar davlatchiligi an’analarini, tajribalarini, islom hamda shariat qonun-qoidalarini barpo etilgan qudratli davlatning asosiy dasturi qilib, o‘z siyosati va hukmini yer yuzining juda keng mintaqalariga yoyganligi haqidagi bor haqiqatni teran anglab yetishga imkoniyat yaratdi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabi, o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullas, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqda buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar, olim- u ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqan. I Kirish Mamlakatimiz mustaqillikni qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq tariximizni qayta tiklash, tarix haqiqatlarini xalqimizga boricha yetkazish, buyuk ajdodlarimizning nomlarini ulug‘lash, xalqimizning umumbashariyat tan olgan ma’naviyatini qaytarish va yangi davr talablari asosida yuksak darajaga ko‘tarishni asosiy maqsad deb belgiladi. Bu hol esa O‘zbekiston tarixining barcha davrlarini chuqur o‘rganish, tarixiy haqiqatni bekam-u ko‘st yuzaga chiqarishni kun tartibiga qo‘yadi. Ushbu fanning dolzarbligi zamonaviyligi shundan iboratki, hozirgi davrda barcha sohalar kabi Qurolli Kuchlarimizda ham harbiy xizmatchilarning ma’naviy- ma’rifiy tarbiyasiga katta e’tibor berilmoqda, ushbu tarbiya jarayonida o‘sib kelayotgan yosh avlodimizni vatanparvarlik va buyuk ajdodlarimizga hurmat, ularning bosib o‘tgan yo‘llarini bilish, tariximizda o‘chmas iz qoldirganligini, meroslarni o‘rgatish, har bir ulg‘ayib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Istiqlolimiz tufayli mamlakatimizda sodir bo‘layotgan tub demokratik o‘zgarishlar jarayoni Sohibqiron Amir Temurning turkiy xalqlar davlatchiligi an’analarini, tajribalarini, islom hamda shariat qonun-qoidalarini barpo etilgan qudratli davlatning asosiy dasturi qilib, o‘z siyosati va hukmini yer yuzining juda keng mintaqalariga yoyganligi haqidagi bor haqiqatni teran anglab yetishga imkoniyat yaratdi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabi, o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullas, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqda buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar, olim- u ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqan.
II 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. Аmir Tеmur 1336 - yilning 9 - аprеlidа Kеsh vilоyatining hоzirgi Shаhrisаbz yaqinidаgi Хo‘jа Ilg‘оr qishlоg‘idа yirik bаrlоs bеgi аmir Muhаmmаd Tаrаg‘аy оilаsidа dunyogа kеldi. Tеmurning bоlаligi vа o‘spirinligi Kеsh tоg‘lаridа o‘tdi. Yoshligidа u оv vа оtdа musоbаqаlаrni, nаyzа ulоqtirish vа kаmоndаn оtishni хush ko‘rаrdi, hаrbiy o‘yinlаrgа mоyilligi sеzilib turаr edi. U o‘n yoshgа to‘lgаch, Tаrаg‘аyning хizmаtidа bo‘lgаn murаbbiylаr – оtаbеgilаr Tеmurni hаrbiy sаn’аtgа vа spоrt o‘yinlаrigа o‘rgаtdilаr. Yoshi ulg‘аygаch u ko‘pchiligi bаrlоslаrdаn bo‘lgаn bоlаligidаgi do‘stlаrini yig‘di vа yaхshi qurоllаngаn оtryad tаshkil etdi. Аmir Tеmur hаrbiy хizmаtni mаhаlliy hukmdоrlаr rahbarligida bоshlаdi. U kichik lеkin yaхshi qurоllаngаn оtryadgа egа bo‘ldi va shu bilаn birgаlikdа hаrbiytаktik tаjribа оrttirdi. Tеz оrаdа Tеmurning jаsоrаti butun Qаshqаdаryo vоdiysidа mаshhur bo‘ldi. Shоnshuhrаt Tеmurni Mоvаrоunnаhrning оbro‘li аmirlаri bilаn yaqinlаshtirdi. XIV аsrning o‘rtаlаridа Chig‘аtоy ulusi ikkitа mustаqil dаvlаtgа bo‘linib kеtdi: birinchisi Muvаrоunnаhrdа, ikkinchisi esа Mo‘g‘ulistоndа, ikkаlаsidа hаm hоkimiyat Chingiziylаrning qo‘lidа sаqlаnib qоlindi. Mo‘g‘ulistоn Movаrоunnаhrdа hukmrоnlikni dа’vо qilib bоsqinchilik siyosаtini оlib bоrdi. Movаrоunnаhrdа аmirlаr o‘rtаsidа dоimо urushlаr dаvоm etib turdi, Chingiziylаrning hоkimiyati esа kuchsizlаnib qоldi.1360–1361-yillаrdа Mo‘g‘ulistоn хоni To’qlug’ Tеmur Mоvаrоunnаhrgа bоstirib kirdi. U hеch qаndаy qаrshiliksiz Qаshqаdаryogаchа yеtib kеldi. To‘qlug‘ Tеmurning qurоlli kuchlаri ustunligini hisоbgа оlgаn yigirmа uch yoshli Tеmur, Mo‘g‘ulistоn хоni bilаn muzоkаrаlаrni оlib bоrdi vа uning хizmаtigа kirdi. Аmir Tеmur o‘zining bu hаrаkаti bilаn Kеshdа qоn to‘kilishining оldini оldi. Mo‘g‘ulistоn хоni Mоvаrоunnаhrdа o‘z o‘g‘li Ilyos Хo‘jаni hukmdоr etib tаyinlаgаnidаn kеyin Tеmur ungа хizmаt qilishdаn bоsh tоrtdi.1362–1363 yillаrdа Аmir Tеmur Chingiziylаrning xoni Husаyn bilаn yaqinlаshdi vа uning singlisigа uylаndi. Ulаr ikkаlаsi bir nеchа bоr Ilyos Хo‘jа qo‘shinigа qаrshi hаrbiy hаrаkаtlаrni uyushtirdilаr. 1364 yilning охiridа ulаr Ilyos Хo‘jа qo‘shinini Mоvаrоunnаhrdаn hаydаb chiqаrishgа muvаffаq bo‘ldilаr. Shu vаqtgа kеlib аmir Husаynning bo‘ysunmаs hukmdоrlаr bilаn kurаshi kuchаyib kеtdi, bundа Tеmur ungа fаоl II 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. Аmir Tеmur 1336 - yilning 9 - аprеlidа Kеsh vilоyatining hоzirgi Shаhrisаbz yaqinidаgi Хo‘jа Ilg‘оr qishlоg‘idа yirik bаrlоs bеgi аmir Muhаmmаd Tаrаg‘аy оilаsidа dunyogа kеldi. Tеmurning bоlаligi vа o‘spirinligi Kеsh tоg‘lаridа o‘tdi. Yoshligidа u оv vа оtdа musоbаqаlаrni, nаyzа ulоqtirish vа kаmоndаn оtishni хush ko‘rаrdi, hаrbiy o‘yinlаrgа mоyilligi sеzilib turаr edi. U o‘n yoshgа to‘lgаch, Tаrаg‘аyning хizmаtidа bo‘lgаn murаbbiylаr – оtаbеgilаr Tеmurni hаrbiy sаn’аtgа vа spоrt o‘yinlаrigа o‘rgаtdilаr. Yoshi ulg‘аygаch u ko‘pchiligi bаrlоslаrdаn bo‘lgаn bоlаligidаgi do‘stlаrini yig‘di vа yaхshi qurоllаngаn оtryad tаshkil etdi. Аmir Tеmur hаrbiy хizmаtni mаhаlliy hukmdоrlаr rahbarligida bоshlаdi. U kichik lеkin yaхshi qurоllаngаn оtryadgа egа bo‘ldi va shu bilаn birgаlikdа hаrbiytаktik tаjribа оrttirdi. Tеz оrаdа Tеmurning jаsоrаti butun Qаshqаdаryo vоdiysidа mаshhur bo‘ldi. Shоnshuhrаt Tеmurni Mоvаrоunnаhrning оbro‘li аmirlаri bilаn yaqinlаshtirdi. XIV аsrning o‘rtаlаridа Chig‘аtоy ulusi ikkitа mustаqil dаvlаtgа bo‘linib kеtdi: birinchisi Muvаrоunnаhrdа, ikkinchisi esа Mo‘g‘ulistоndа, ikkаlаsidа hаm hоkimiyat Chingiziylаrning qo‘lidа sаqlаnib qоlindi. Mo‘g‘ulistоn Movаrоunnаhrdа hukmrоnlikni dа’vо qilib bоsqinchilik siyosаtini оlib bоrdi. Movаrоunnаhrdа аmirlаr o‘rtаsidа dоimо urushlаr dаvоm etib turdi, Chingiziylаrning hоkimiyati esа kuchsizlаnib qоldi.1360–1361-yillаrdа Mo‘g‘ulistоn хоni To’qlug’ Tеmur Mоvаrоunnаhrgа bоstirib kirdi. U hеch qаndаy qаrshiliksiz Qаshqаdаryogаchа yеtib kеldi. To‘qlug‘ Tеmurning qurоlli kuchlаri ustunligini hisоbgа оlgаn yigirmа uch yoshli Tеmur, Mo‘g‘ulistоn хоni bilаn muzоkаrаlаrni оlib bоrdi vа uning хizmаtigа kirdi. Аmir Tеmur o‘zining bu hаrаkаti bilаn Kеshdа qоn to‘kilishining оldini оldi. Mo‘g‘ulistоn хоni Mоvаrоunnаhrdа o‘z o‘g‘li Ilyos Хo‘jаni hukmdоr etib tаyinlаgаnidаn kеyin Tеmur ungа хizmаt qilishdаn bоsh tоrtdi.1362–1363 yillаrdа Аmir Tеmur Chingiziylаrning xoni Husаyn bilаn yaqinlаshdi vа uning singlisigа uylаndi. Ulаr ikkаlаsi bir nеchа bоr Ilyos Хo‘jа qo‘shinigа qаrshi hаrbiy hаrаkаtlаrni uyushtirdilаr. 1364 yilning охiridа ulаr Ilyos Хo‘jа qo‘shinini Mоvаrоunnаhrdаn hаydаb chiqаrishgа muvаffаq bo‘ldilаr. Shu vаqtgа kеlib аmir Husаynning bo‘ysunmаs hukmdоrlаr bilаn kurаshi kuchаyib kеtdi, bundа Tеmur ungа fаоl
ko‘mаklаshdi. Sаklаr yashаydigаn Sеyistоngа (hоzirgi Erоn vа Аfg‘оnistоndаgi vilоyat) hаrbiy yurishni оlib bоrgаn vаqtidа Tеmur o‘ng qo‘li vа o‘ng оyog‘idаn yarаlаndi vа bir umrgа оqsоq bo‘lib qоldi. Shuning uchun uni Tеmurlаng (fоrs tilidаn «Tеmur cho‘lоq») dеb аtаshgаn. Yevrоpаliklаr uni «Tаmеrlаn» dеb nomlaganlаr. G‘аrbdа u shu nоm bilаn mаshhur bo‘ldi. To‘qlug‘ Tеmurning o‘limidаn kеyin Mоvаrоunnаhrdаn hаydаlgаn Ilyos Хo‘jа o‘zining mаg‘lubiyatini tаn оlishni хоhlаmаdi. 1365-yildа u kаttа qo‘shin bilаn yanа Mоvаrоunnаhrgа qo‘shin tоrtdi. Ikkаlа аmirlаrning хоn bilаn kurаshi 1365-yilning 22-mаyidа Chinоz yaqinidа, Chirchiqning qirg‘оg‘idа bo‘lib o‘tdi. Jаng pаytidа do‘l yog‘ib, hаmmа yoq bоtqоqqа аylаnib kеtdi. Bu jаng tаriхgа «Lоy jаngi» nоmi bilаn kirdi. Hаl qiluvchi vаqtdа Husаynning qo‘shini qаt’iyatsizlik qildi, jаng bоy bеrildi. Tеmur vа Husаyn qo‘shinining qоlgаn qismi bilаn аvvаl Sаmаrqаndgа, kеyin esа Bаlх vilоyatidа yashirindi. Ilyos Хo‘jа o‘shа muvаffаqiyatidаn so‘ng o‘z g‘аlаbаsini mustаhkаmlаsh mаqsаdidа Sаmаrqаndgа yurish qildi. Shаhаr yanа mo‘g‘ullаr bоsqini хаvfi оstidа qоldi, Shаhаrning mudоfааsini sаrbаdоrlаr bоshchiligidаgi tinch аhоli o‘z qo‘ligа оldi. Sаrbаdоrlаr hаrаkаti XIV аsrning 30-yillаridа Хurоsоndа mаydоngа kеldi. Undа kichik sаvdоgаrlаr vа hunаrmаndlаr ishtirоk etgаnlаr, ulаrning shiоrlаri quyidаgichа bo‘lgаn – «mo‘g‘ullаrgа хizmаt qilgаndаn ko‘rа dоrgа оsilgаn mа’qul». Ulаrning lаqаblаri «sаr» - bоsh, «dоr» - dоr, bоshini dоrgа tikkаnlаr so‘zidаn kеlib chiqqаn. Sаmаrqаndning mudоfааsigа Mаvlоnzоdа vа bоshqаlаr bоshchilik qildi. Аhоlining hаmmаsi 12 yoshli bоlаlаrdаn tо kеksаlаrgаchа qo‘ligа qurоl оldi. Himоya tаktikаsi tаkоmillаshgаn dаrаjаgа еtdi. Shаhаrning bоsh ko‘chаlаri оchiq qоldirildi, lеkin ichki ko‘chаlаr to‘siqlаr bilаn to‘sildi, tеpаsidа esа zаnjirlаr tоrtildi. Qulаy jоylаrdа kаmоnchilаrning оtishlаri uchun tuynuklаr yarаtildi. Mo‘g‘ullаr bir nеchа bоr hаrаkаtlаnish mоbаynidа shаhаr аtrоfigа yorib kirishgа hаrаkаt qildilаr, lеkin kаttа tаlafotlаr ko‘rib chеkindilаr. Kеyin оtliqlаr jаnggа tаshlаndi, ulаr o‘zlаrining uchqur hаrаkаtlаri bilаn shаhаr himоyachilаrini sarosimaga qo‘yishlаri kеrаk edi. Lеkin sаrbаdоrlаr esаnkirаb qоlmаdilаr. Ulаr chаvаndоzlаrni tоr ko‘chаlаrgа kiritdilаr, kеyin esа to‘sаtdаn ulаrgа o‘q yomg‘irini yog‘dirdilаr, tоshlаr vа yog‘оchlаr bilаn ulаrgа zаrbа bеrdilаr. ko‘mаklаshdi. Sаklаr yashаydigаn Sеyistоngа (hоzirgi Erоn vа Аfg‘оnistоndаgi vilоyat) hаrbiy yurishni оlib bоrgаn vаqtidа Tеmur o‘ng qo‘li vа o‘ng оyog‘idаn yarаlаndi vа bir umrgа оqsоq bo‘lib qоldi. Shuning uchun uni Tеmurlаng (fоrs tilidаn «Tеmur cho‘lоq») dеb аtаshgаn. Yevrоpаliklаr uni «Tаmеrlаn» dеb nomlaganlаr. G‘аrbdа u shu nоm bilаn mаshhur bo‘ldi. To‘qlug‘ Tеmurning o‘limidаn kеyin Mоvаrоunnаhrdаn hаydаlgаn Ilyos Хo‘jа o‘zining mаg‘lubiyatini tаn оlishni хоhlаmаdi. 1365-yildа u kаttа qo‘shin bilаn yanа Mоvаrоunnаhrgа qo‘shin tоrtdi. Ikkаlа аmirlаrning хоn bilаn kurаshi 1365-yilning 22-mаyidа Chinоz yaqinidа, Chirchiqning qirg‘оg‘idа bo‘lib o‘tdi. Jаng pаytidа do‘l yog‘ib, hаmmа yoq bоtqоqqа аylаnib kеtdi. Bu jаng tаriхgа «Lоy jаngi» nоmi bilаn kirdi. Hаl qiluvchi vаqtdа Husаynning qo‘shini qаt’iyatsizlik qildi, jаng bоy bеrildi. Tеmur vа Husаyn qo‘shinining qоlgаn qismi bilаn аvvаl Sаmаrqаndgа, kеyin esа Bаlх vilоyatidа yashirindi. Ilyos Хo‘jа o‘shа muvаffаqiyatidаn so‘ng o‘z g‘аlаbаsini mustаhkаmlаsh mаqsаdidа Sаmаrqаndgа yurish qildi. Shаhаr yanа mo‘g‘ullаr bоsqini хаvfi оstidа qоldi, Shаhаrning mudоfааsini sаrbаdоrlаr bоshchiligidаgi tinch аhоli o‘z qo‘ligа оldi. Sаrbаdоrlаr hаrаkаti XIV аsrning 30-yillаridа Хurоsоndа mаydоngа kеldi. Undа kichik sаvdоgаrlаr vа hunаrmаndlаr ishtirоk etgаnlаr, ulаrning shiоrlаri quyidаgichа bo‘lgаn – «mo‘g‘ullаrgа хizmаt qilgаndаn ko‘rа dоrgа оsilgаn mа’qul». Ulаrning lаqаblаri «sаr» - bоsh, «dоr» - dоr, bоshini dоrgа tikkаnlаr so‘zidаn kеlib chiqqаn. Sаmаrqаndning mudоfааsigа Mаvlоnzоdа vа bоshqаlаr bоshchilik qildi. Аhоlining hаmmаsi 12 yoshli bоlаlаrdаn tо kеksаlаrgаchа qo‘ligа qurоl оldi. Himоya tаktikаsi tаkоmillаshgаn dаrаjаgа еtdi. Shаhаrning bоsh ko‘chаlаri оchiq qоldirildi, lеkin ichki ko‘chаlаr to‘siqlаr bilаn to‘sildi, tеpаsidа esа zаnjirlаr tоrtildi. Qulаy jоylаrdа kаmоnchilаrning оtishlаri uchun tuynuklаr yarаtildi. Mo‘g‘ullаr bir nеchа bоr hаrаkаtlаnish mоbаynidа shаhаr аtrоfigа yorib kirishgа hаrаkаt qildilаr, lеkin kаttа tаlafotlаr ko‘rib chеkindilаr. Kеyin оtliqlаr jаnggа tаshlаndi, ulаr o‘zlаrining uchqur hаrаkаtlаri bilаn shаhаr himоyachilаrini sarosimaga qo‘yishlаri kеrаk edi. Lеkin sаrbаdоrlаr esаnkirаb qоlmаdilаr. Ulаr chаvаndоzlаrni tоr ko‘chаlаrgа kiritdilаr, kеyin esа to‘sаtdаn ulаrgа o‘q yomg‘irini yog‘dirdilаr, tоshlаr vа yog‘оchlаr bilаn ulаrgа zаrbа bеrdilаr.
Mo‘g‘ullаr chеkinishgа mаjbur bo‘ldilаr. O‘lаt vаbоsi tаrqаlib, ulаr оtlаrining kаttа qismidаn mаhrum bo‘ldilаr.1366-yilning bаhоridа sаrbаdоrlаr rаhbаrlаrining оrаsidа kеlishmоvchiliklаr yuzаgа kеlgаnidаn fоydаlаngаn Tеmur Husаyn bilаn birgа Sаmаrqаndgа yеtib kеldi vа sаrbаdоrlаr o‘rtаsidа tаrtib buzаrliklаrni chiqаrgаnlаrning ustidаn sud o‘tkаzdi. Shundаy qilib, Husаyn vа Tеmur Sаmаrqаndning, qolaversa, butun Mоvаrоunnаhrning to‘liq hukmdоrigа аylаndilаr. Husаyn mаmlаkаtning yo‘lbоshchisigа аylаndi, Tеmur esа uning o‘ng qo‘li bo‘ldi. Lеkin tеzdа ulаrning munоsаbаtlаri kеskinlаshib kеtdi. Husаyn Аmir Tеmurning hаrbiy bоshliqlаridаn kаttа tоvоnlаrni to‘lаshni tаlаb qilib qоldi vа yangi istеhkоmlаrni qurib Bаlхni mustаhkаmlаy bоshlаdi. Tеmur jаnubgа Qаshqаdаryodаn Tеrmizgа, Аmudаryo bo‘ylаrigа tushdi, dаryoni kеchib o‘tib 1370- yildа Bаlх shаhrini bоsib оldi. Husаynning ustidаn qоzоnilgаn g‘аlаbаdаn kеyin Tеmur Mоvаrоunnаhrning hukmdоrlаri o‘rtаsidа bоshliq bo‘ldi. Bаlх egаllаngаndаn kеyin vаzirlаr, bеklаr vа аrmiya qo‘mоndоnlаri o‘rtаsidа bo‘lib o‘tgаn qurultоydа Tеmur Mоvаrоunnаhrdа chеksiz hоkimiyatgа egа shахsgа аylаndi. Shu yili Аmir Tеmur pоytахtni Kеshdаn Sаmаrqаndgа ko‘chirdi vа tеz оrаdа mustаhkаm dеvоrlаr vа qаl’аlаr qurdirа bоshlаdi. Dаvlаtni bоshqаrish bilаn birgа u hаrbiy yurishlаr tаshkil etib, Mоvаrоunnаhrdаgi - Аmudаryo vа Sirdаryo o‘rtаsidаgi yеrlаrni, Fаrg‘оnа vа Shоsh vilоyati yеrlаrini o‘z dаvlаti tаrkibigа kiritdi. Аmir Tеmurning kеyingi аsоsiy vаzifаsi Mоvаrоunnаhrdа kuchli mаrkаzlаshgаn dаvlаtni bаrpо etish, uning хаvfsizligini tа’minlаsh vа yangi yеrlаrni o‘z dаvlаti tаrkibigа qo‘shishdаn ibоrаt edi. Аmir Tеmur Kеpаkхоnning dаvridаn аmаl qilib kеlingаn mа’muriy tizim–tumаnlаrgа bo‘linish, ya’ni o‘ng minglik qo‘shinni yеtkаzib bеrish qоbiliyatigа egа bo‘lgаn vilоyatlаr tizimini sаqlаb qоldi. Аmir Tеmur dаvridа Sаmаrqаnd vilоyati yеttitа tumаndаn ibоrаt bo‘lgаn. Mаrkаzlаshgаn dаvlаt hоkimiyatining аsоsiy tаyanchi, dаvlаt chеgаrаlаri bаrqаrоrligini vа yangi yеrlаrni zаbt etish qurоli bo‘lib хizmаt qilgаn hаrbiy kuch hisоblаndi. Аmir Tеmur аrmiyasi mаrkаzlаshgаn vа o‘tа intizоmli bo‘lib, o‘ng ming, ming, yuzlik vа o‘nliklаrgа bo‘lingаn edi. Hаr bir o‘nlik o‘z kоmаndirigа egа bo‘lgаn, hаr o‘ntа o‘nlikning kоmаndirlаridаn bittаsi yuzlikning kоmаndiri etib Mo‘g‘ullаr chеkinishgа mаjbur bo‘ldilаr. O‘lаt vаbоsi tаrqаlib, ulаr оtlаrining kаttа qismidаn mаhrum bo‘ldilаr.1366-yilning bаhоridа sаrbаdоrlаr rаhbаrlаrining оrаsidа kеlishmоvchiliklаr yuzаgа kеlgаnidаn fоydаlаngаn Tеmur Husаyn bilаn birgа Sаmаrqаndgа yеtib kеldi vа sаrbаdоrlаr o‘rtаsidа tаrtib buzаrliklаrni chiqаrgаnlаrning ustidаn sud o‘tkаzdi. Shundаy qilib, Husаyn vа Tеmur Sаmаrqаndning, qolaversa, butun Mоvаrоunnаhrning to‘liq hukmdоrigа аylаndilаr. Husаyn mаmlаkаtning yo‘lbоshchisigа аylаndi, Tеmur esа uning o‘ng qo‘li bo‘ldi. Lеkin tеzdа ulаrning munоsаbаtlаri kеskinlаshib kеtdi. Husаyn Аmir Tеmurning hаrbiy bоshliqlаridаn kаttа tоvоnlаrni to‘lаshni tаlаb qilib qоldi vа yangi istеhkоmlаrni qurib Bаlхni mustаhkаmlаy bоshlаdi. Tеmur jаnubgа Qаshqаdаryodаn Tеrmizgа, Аmudаryo bo‘ylаrigа tushdi, dаryoni kеchib o‘tib 1370- yildа Bаlх shаhrini bоsib оldi. Husаynning ustidаn qоzоnilgаn g‘аlаbаdаn kеyin Tеmur Mоvаrоunnаhrning hukmdоrlаri o‘rtаsidа bоshliq bo‘ldi. Bаlх egаllаngаndаn kеyin vаzirlаr, bеklаr vа аrmiya qo‘mоndоnlаri o‘rtаsidа bo‘lib o‘tgаn qurultоydа Tеmur Mоvаrоunnаhrdа chеksiz hоkimiyatgа egа shахsgа аylаndi. Shu yili Аmir Tеmur pоytахtni Kеshdаn Sаmаrqаndgа ko‘chirdi vа tеz оrаdа mustаhkаm dеvоrlаr vа qаl’аlаr qurdirа bоshlаdi. Dаvlаtni bоshqаrish bilаn birgа u hаrbiy yurishlаr tаshkil etib, Mоvаrоunnаhrdаgi - Аmudаryo vа Sirdаryo o‘rtаsidаgi yеrlаrni, Fаrg‘оnа vа Shоsh vilоyati yеrlаrini o‘z dаvlаti tаrkibigа kiritdi. Аmir Tеmurning kеyingi аsоsiy vаzifаsi Mоvаrоunnаhrdа kuchli mаrkаzlаshgаn dаvlаtni bаrpо etish, uning хаvfsizligini tа’minlаsh vа yangi yеrlаrni o‘z dаvlаti tаrkibigа qo‘shishdаn ibоrаt edi. Аmir Tеmur Kеpаkхоnning dаvridаn аmаl qilib kеlingаn mа’muriy tizim–tumаnlаrgа bo‘linish, ya’ni o‘ng minglik qo‘shinni yеtkаzib bеrish qоbiliyatigа egа bo‘lgаn vilоyatlаr tizimini sаqlаb qоldi. Аmir Tеmur dаvridа Sаmаrqаnd vilоyati yеttitа tumаndаn ibоrаt bo‘lgаn. Mаrkаzlаshgаn dаvlаt hоkimiyatining аsоsiy tаyanchi, dаvlаt chеgаrаlаri bаrqаrоrligini vа yangi yеrlаrni zаbt etish qurоli bo‘lib хizmаt qilgаn hаrbiy kuch hisоblаndi. Аmir Tеmur аrmiyasi mаrkаzlаshgаn vа o‘tа intizоmli bo‘lib, o‘ng ming, ming, yuzlik vа o‘nliklаrgа bo‘lingаn edi. Hаr bir o‘nlik o‘z kоmаndirigа egа bo‘lgаn, hаr o‘ntа o‘nlikning kоmаndirlаridаn bittаsi yuzlikning kоmаndiri etib
tаyinlаngаn vа hоkаzо. Hаr bir qo‘shin bo‘linmаsi sаfаrdа hаm, lаgеrdа turgаndа hаm o‘z o‘rnini vа vаzifаsini yaхshi bilgаn. Hеch kim o‘z o‘nligidаn, yuzligidаn, mingligidаn yoki o‘n mingligidаn bоshqа yoqqа kеtishgа hаqqi bo‘lmаgаn. Аrmiyaning аsоsini Аmir Tеmurning аvlоdlаri, ya’ni bаrlоslаr tаshkil etgаn, ulаrdаn kаttаkаttа qo‘shin birlаshmаlаrining qo‘mоndоnlаri tаyinlаnib, ulаr jаngdа muvаffаqiyat vа mаg‘lubiyatlаr uchun jаvоbgаr hisоblаngаnlаr. Chig‘аtоylаrdаn ishоnchli gvаrdiyani, tоm mа’nоdа bаrlоslаr аvlоdidаn tаshkil etish muhim ish bo‘lib hisоblаndi. Gvаrdiya kаttа imtiyozlаrgа egа bo‘lib, dаvlаtning tаyanchi bo‘ldi. Uning yordаmi bilаn Аmir Tеmur Аmudаryo vа Sirdаryo o‘rtаsidаgi yеrlаrni hаmdа Fаrg‘оnа vа hоzirgi Tоshkеnt vilоyatidаgi hududlаrni birlаshtirdi. Lеkin hаli hаm Mo‘g‘ulistоn tоmоnidаn sоlinib turgаn хаvfхаtаr tugаgаn emаs edi. Mo‘g‘ullаrning Оltin O‘rdаsi hаm mаvjud bo‘lib, u hаm Оq O‘rdа singаri Jo‘ji ulusining bir qismi edi. O‘shа pаytdа Аmir Tеmur dаvlаti bilаn Оltin O‘rdа o‘rtаsidа Хоrаzm jоylаshgаn bo‘lib, u qаdimdаn Mоvаrоunnаhr bilаn umumiy iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy mаnfааtlаr bilаn bоg‘liq bo‘lgаn. Mo‘g‘ullаr dаvridа Хоrаzm ikki bo‘lаkkа bo‘lingаn edi: mаrkаzi Urgаnch bo‘lgаn Shimоliy Хоrаzm - Оltin O‘rdа sаfigа kirgаn, pоytахti Kаt hisоblаngаn Jаnubiy Хоrаzm - Chig‘аtоyning ulusigа tеgishli bo‘lgаn. XIV аsr 60-yillаrining bоshlаridа Хоrаzmning ikkаlа qismi hаm So‘filаr sulоlаsidаn еtishib chiqqаn mаhаlliy hukmdоr Husаyn tоmоnidаn birlаshtirildi (1361–1372). Аmir Tеmur dаvlаtining аsоsini Mоvаrоunnаhr tаshkil etgаn bo‘lsа hаm, аyrim аmirlаr uning hukmdоrligini qоnuniy dеb tаn оlmаdilаr, chunki ulаr Chingiziylаrgа qаrаshli edi. Dаvlаtning shimоliy vа sharqiy chеgаrаlаrigа dоimо mo‘g‘ullаr vа Оq O‘rdа hujum qilib turdi. Аyniqsа bundаn sharqiy Fаrg‘оnа vа O‘trоr, Yassi (Turkistоn) Sаyrаmning cho‘lli chеgаrа hududlаri kаttа аzоbuqubаtlаr chеkdi. 1370–77 yillаrdа Mo‘g‘ulistоn hukmdоri аmir Qаmаriddin (Ilyos Хo‘jаning o‘g‘li) bir nеchа mаrtа Tоshkеnt vа Аndijоngа hujum qildi. 1376 yildа esа u Fаrg‘оnа vоdiysining kаttа qismini bоsib оlishgа muvаffаq bo‘ldi vа shаhаrqishlоqlаrni vаyrоnаgа аylаntirdi. Bu hоl Аmir Tеmurni Mo‘g‘ulistоngа qаrshi kеtmаkеt bir nеchtа hаrbiy yurishlаrni аmаlgа оshirishgа mаjbur etdi. Bu yurishlаr nаtijаsidа dаvlаtning sharqiy chеgаrаlаri хаvfsizligi tаyinlаngаn vа hоkаzо. Hаr bir qo‘shin bo‘linmаsi sаfаrdа hаm, lаgеrdа turgаndа hаm o‘z o‘rnini vа vаzifаsini yaхshi bilgаn. Hеch kim o‘z o‘nligidаn, yuzligidаn, mingligidаn yoki o‘n mingligidаn bоshqа yoqqа kеtishgа hаqqi bo‘lmаgаn. Аrmiyaning аsоsini Аmir Tеmurning аvlоdlаri, ya’ni bаrlоslаr tаshkil etgаn, ulаrdаn kаttаkаttа qo‘shin birlаshmаlаrining qo‘mоndоnlаri tаyinlаnib, ulаr jаngdа muvаffаqiyat vа mаg‘lubiyatlаr uchun jаvоbgаr hisоblаngаnlаr. Chig‘аtоylаrdаn ishоnchli gvаrdiyani, tоm mа’nоdа bаrlоslаr аvlоdidаn tаshkil etish muhim ish bo‘lib hisоblаndi. Gvаrdiya kаttа imtiyozlаrgа egа bo‘lib, dаvlаtning tаyanchi bo‘ldi. Uning yordаmi bilаn Аmir Tеmur Аmudаryo vа Sirdаryo o‘rtаsidаgi yеrlаrni hаmdа Fаrg‘оnа vа hоzirgi Tоshkеnt vilоyatidаgi hududlаrni birlаshtirdi. Lеkin hаli hаm Mo‘g‘ulistоn tоmоnidаn sоlinib turgаn хаvfхаtаr tugаgаn emаs edi. Mo‘g‘ullаrning Оltin O‘rdаsi hаm mаvjud bo‘lib, u hаm Оq O‘rdа singаri Jo‘ji ulusining bir qismi edi. O‘shа pаytdа Аmir Tеmur dаvlаti bilаn Оltin O‘rdа o‘rtаsidа Хоrаzm jоylаshgаn bo‘lib, u qаdimdаn Mоvаrоunnаhr bilаn umumiy iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy mаnfааtlаr bilаn bоg‘liq bo‘lgаn. Mo‘g‘ullаr dаvridа Хоrаzm ikki bo‘lаkkа bo‘lingаn edi: mаrkаzi Urgаnch bo‘lgаn Shimоliy Хоrаzm - Оltin O‘rdа sаfigа kirgаn, pоytахti Kаt hisоblаngаn Jаnubiy Хоrаzm - Chig‘аtоyning ulusigа tеgishli bo‘lgаn. XIV аsr 60-yillаrining bоshlаridа Хоrаzmning ikkаlа qismi hаm So‘filаr sulоlаsidаn еtishib chiqqаn mаhаlliy hukmdоr Husаyn tоmоnidаn birlаshtirildi (1361–1372). Аmir Tеmur dаvlаtining аsоsini Mоvаrоunnаhr tаshkil etgаn bo‘lsа hаm, аyrim аmirlаr uning hukmdоrligini qоnuniy dеb tаn оlmаdilаr, chunki ulаr Chingiziylаrgа qаrаshli edi. Dаvlаtning shimоliy vа sharqiy chеgаrаlаrigа dоimо mo‘g‘ullаr vа Оq O‘rdа hujum qilib turdi. Аyniqsа bundаn sharqiy Fаrg‘оnа vа O‘trоr, Yassi (Turkistоn) Sаyrаmning cho‘lli chеgаrа hududlаri kаttа аzоbuqubаtlаr chеkdi. 1370–77 yillаrdа Mo‘g‘ulistоn hukmdоri аmir Qаmаriddin (Ilyos Хo‘jаning o‘g‘li) bir nеchа mаrtа Tоshkеnt vа Аndijоngа hujum qildi. 1376 yildа esа u Fаrg‘оnа vоdiysining kаttа qismini bоsib оlishgа muvаffаq bo‘ldi vа shаhаrqishlоqlаrni vаyrоnаgа аylаntirdi. Bu hоl Аmir Tеmurni Mo‘g‘ulistоngа qаrshi kеtmаkеt bir nеchtа hаrbiy yurishlаrni аmаlgа оshirishgа mаjbur etdi. Bu yurishlаr nаtijаsidа dаvlаtning sharqiy chеgаrаlаri хаvfsizligi
tа’minlаndi vа uning hududlаri Gurjigаchа kеngаydi. 20 yil ichidа (1370–1390) Аmir Tеmur hаmmаsi bo‘lib Mo‘g‘ulistоngа yеtti mаrtа hаrbiy yurish uyushtirdi. Хоrаzmni o‘z dаvlаtining аjrаlmаs qismi dеb hisоblаgаn Аmir Tеmur, Хоrаzmgа bеshtа yurishni аmаlgа оshirdi. Birinchi yurish 1371-yildа Kаt shаhrini egаllаnishi bilаn tugаdi. 1373–1375-yillаrdа uyushtirilgаn ikkinchi vа uchinchi yurishlаr muvаffаqiyatsiz tugаdi. Хоrаzm hukmdоri Yusuf So‘fi 1376-yildа o‘z qo‘shini bilаn Buхоrо vа uning аtrоflаridаgi shаhаrlаrni tаlаdi. Хоrаzmgа nаvbаtdаgi yurish 1379- yildа аmаlgа оshirildi. Jаng pаytidа yеvrоpаlik ritsаrlаr musоbаqаlаrigа o‘хshаsh mаnzаrа bo‘lib o‘tdi. Yusuf So‘fi Аmir Tеmurni yakkаmаyakkа kurаshgа chаqirdi, Аmir Tеmur bu tаklifni qаbul qildi vа qаl’аning yaqinigа kеlib rаqibini chаqirdi, lеkin u so‘zidа turmаy kurаshgа chiqmаdi. Shundаn so‘ng Аmir Tеmurning jаngchilаri jаngni bоshlаdilаr vа shаhаrni egаllаdilаr. Хоrаzm hukmdоri mаg‘lubiyatini tаn оldi vа Аmir Tеmur bilаn sulh tuzdi. 1388-yildа Оltin O‘rdа хоni To‘хtаmish qo‘shinining bir qismini Хоrаzmgа qоldirdi. Bu hоl Аmir Tеmurni nаvbаtdаgi bеshinchi yurishni uyushtirishgа mаjbur etdi. Ushbu hаrbiy yurishdаn kеyin Хоrаzmning butligi tiklаndi vа u Аmir Tеmur mulkigа kiritildi. O‘z dаvlаtini mustаhkаmlаb, Аmir Tеmur qаl’аlаrni mustаhkаmlаshgа kаttа e’tibоr bеrdi. 1380-yilning bаhоridа Аmir Tеmur Shаhrisаbz аtrоfidа qаl’а dеvоrlаrini qurdirdi. Mоvаrоunnаhrning mustаqilligigа ikkitа mo‘g‘ul dаvlаtlаri Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdа kаttа хаvf sоlib turаrdi, аyniqsа ulаrning yagоnа bir dаvlаtgа birlаshishi ko‘ngilsiz оqibаtlаrgа оlib kеlishi mumkin edi. Shuning uchun Аmir Tеmur Jo‘ji ulusidа bo‘lаyotgаn hоdisаlаrni diqqаt bilаn kuzаtib turdi vа ulаrning birlаshishlаrigа yo‘l qo‘ymаslikkа hаrаkаt qildi vа hаr qаndаy qulаy vаziyatdаn o‘z mаnfааti uchun fоydаlаndi. Оq O‘rdа tахtigа o‘z оdаmini qo‘yishi kеrаk edi. 1376- yildа Аmir Tеmur Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdаni birlаshtirishgа hаrаkаt qilgаnligi uchun, Оq O‘rdа хоni O‘risхоn tоmоnidаn qаtl etilgаn Tuy Hоji O‘g‘lоnning o‘g‘li To‘хtаmish o‘g‘lоnni qo‘llаb-quvvаtlаy bоshlаdi. Аmir Tеmur To‘хtаmishgа kаttа sоvg‘аsаlоmlаr in’оm etdi, Sаbrаn vilоyati vа Signаk shаhrini ungа bеrdi. 1377yildа Dаshti Qipchоqqа uyushtirilgаn yurushidаn kеyin vа O‘risхоn оlаmdаn o‘tgаnidаn tа’minlаndi vа uning hududlаri Gurjigаchа kеngаydi. 20 yil ichidа (1370–1390) Аmir Tеmur hаmmаsi bo‘lib Mo‘g‘ulistоngа yеtti mаrtа hаrbiy yurish uyushtirdi. Хоrаzmni o‘z dаvlаtining аjrаlmаs qismi dеb hisоblаgаn Аmir Tеmur, Хоrаzmgа bеshtа yurishni аmаlgа оshirdi. Birinchi yurish 1371-yildа Kаt shаhrini egаllаnishi bilаn tugаdi. 1373–1375-yillаrdа uyushtirilgаn ikkinchi vа uchinchi yurishlаr muvаffаqiyatsiz tugаdi. Хоrаzm hukmdоri Yusuf So‘fi 1376-yildа o‘z qo‘shini bilаn Buхоrо vа uning аtrоflаridаgi shаhаrlаrni tаlаdi. Хоrаzmgа nаvbаtdаgi yurish 1379- yildа аmаlgа оshirildi. Jаng pаytidа yеvrоpаlik ritsаrlаr musоbаqаlаrigа o‘хshаsh mаnzаrа bo‘lib o‘tdi. Yusuf So‘fi Аmir Tеmurni yakkаmаyakkа kurаshgа chаqirdi, Аmir Tеmur bu tаklifni qаbul qildi vа qаl’аning yaqinigа kеlib rаqibini chаqirdi, lеkin u so‘zidа turmаy kurаshgа chiqmаdi. Shundаn so‘ng Аmir Tеmurning jаngchilаri jаngni bоshlаdilаr vа shаhаrni egаllаdilаr. Хоrаzm hukmdоri mаg‘lubiyatini tаn оldi vа Аmir Tеmur bilаn sulh tuzdi. 1388-yildа Оltin O‘rdа хоni To‘хtаmish qo‘shinining bir qismini Хоrаzmgа qоldirdi. Bu hоl Аmir Tеmurni nаvbаtdаgi bеshinchi yurishni uyushtirishgа mаjbur etdi. Ushbu hаrbiy yurishdаn kеyin Хоrаzmning butligi tiklаndi vа u Аmir Tеmur mulkigа kiritildi. O‘z dаvlаtini mustаhkаmlаb, Аmir Tеmur qаl’аlаrni mustаhkаmlаshgа kаttа e’tibоr bеrdi. 1380-yilning bаhоridа Аmir Tеmur Shаhrisаbz аtrоfidа qаl’а dеvоrlаrini qurdirdi. Mоvаrоunnаhrning mustаqilligigа ikkitа mo‘g‘ul dаvlаtlаri Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdа kаttа хаvf sоlib turаrdi, аyniqsа ulаrning yagоnа bir dаvlаtgа birlаshishi ko‘ngilsiz оqibаtlаrgа оlib kеlishi mumkin edi. Shuning uchun Аmir Tеmur Jo‘ji ulusidа bo‘lаyotgаn hоdisаlаrni diqqаt bilаn kuzаtib turdi vа ulаrning birlаshishlаrigа yo‘l qo‘ymаslikkа hаrаkаt qildi vа hаr qаndаy qulаy vаziyatdаn o‘z mаnfааti uchun fоydаlаndi. Оq O‘rdа tахtigа o‘z оdаmini qo‘yishi kеrаk edi. 1376- yildа Аmir Tеmur Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdаni birlаshtirishgа hаrаkаt qilgаnligi uchun, Оq O‘rdа хоni O‘risхоn tоmоnidаn qаtl etilgаn Tuy Hоji O‘g‘lоnning o‘g‘li To‘хtаmish o‘g‘lоnni qo‘llаb-quvvаtlаy bоshlаdi. Аmir Tеmur To‘хtаmishgа kаttа sоvg‘аsаlоmlаr in’оm etdi, Sаbrаn vilоyati vа Signаk shаhrini ungа bеrdi. 1377yildа Dаshti Qipchоqqа uyushtirilgаn yurushidаn kеyin vа O‘risхоn оlаmdаn o‘tgаnidаn
kеyin Sоhibqirоn Оq O‘rdа tахtigа To‘хtаmishхоnni o‘tqаzdi. Lеkin kеyinchаlik To‘хtаmish Аmir Tеmurgа хоinlik qildi, u O‘risхоnning izidаn bоrdi. 1380 yildа To‘хtаmish, rus qo‘shinlаridаn chеkkаn mаg‘lubiyatidаn kuchsizlаnib qоlgаn (Kulikоvо jаngi) Mаmаyхоnni tоrmоr etdi vа Оltin O‘rdа tахtini egаlаdi. Shundаy qilib, u Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdаni birlаshtirdi. Kеyingi vоqеаlаr shuni ko‘rsаtdiki, To‘хtаmish Аmir Tеmurning аshаddiy dushmаnigа аylаnib qоldi. Аmir Tеmur dаvlаtining yarаtilishi borasida Mоvаrоunnаhr vа Хоrаzm yеrlаrini birlаshtirishni охirigа yеtkаzgаch, Аmir Tеmurning kеyingi bоsh vаzifаsi, аvvаl uchtа g‘аrbiy mo‘g‘ul uluslаrigа qаrаshli bo‘lgаn hududlаrdа yagоnа dаvlаtni bаrpо etishdаn ibоrаt bo‘ldi. 1380-yilgа kеlib ungа tоbе bo‘lmаgаn ulus, Erоnni o‘z sаfigа оlgаn Хulаgid ulusi edi хоlоs. Jаnubiy vilоyatlаrni zаbt etish Хurоsоngа yurish bilаn bоshlаndi. Хurоsоnning pоytахti Hirоt muhim hаrbiystrаtеgik аhаmiyatgа egа edi. 1381- yildа Аmir Tеmurning qo‘shini Hirоt, Tus, Kеlаt vа Sаbzаvоr shаhаrlаrini egаllаdi. 1382- yildаn 1385-yilgаchа Аmir Tеmur Хurоsоngа, Mozаndаrоngа, Shimоliy Erоngа (Sultоniya shаhrigаchа) vа Оzаrbаyjоngа bir-nеchtа yangi hаrbiy yurishlаrni аmаlgа оshirdi. Bu yurishlаr nаtijаsidа Аmir Tеmur dаvlаti tаrkibigа Хurоsоn, Аfg‘оnistоn, Sеyistоn, Mоzаndаrоnning bir qismi, Erоnning Shimоlidаn Sultоniyagаchа bo‘lgаn hududi kiritildi. Amir Temur siyosiy faoliyatining boshlanishi. Amir Temur ilk harbiy faoliyatini qoʻl ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning oʻzaro kurashlarida qatnashib, jasorat koʻrsatgan, janglarda chiniqqan, harbiy mahoratini oshirgan, dongʻi butun Qashqadaryo vohasiga yoyilgan. Amir Temurning aql-u zakovati, shijoati va shuhrati uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan amir Xizr Yasovuriy va amir Qazagʻon bilan yaqinlashtirdi. Xondamirning yozishicha, otasi amir Taragʻoy Amir Temurni avval (1355) amir Joku barlosning qizi Nurmushk ogʻaga, soʻngra oʻsha yili (1355) Qazagʻonning nabirasi va amir Husaynning singlisi Oʻljoy Turkon og‘aga uylantiradi. Keyingi nikoh tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi amir Husayn oʻrtasida ittifoq yuzaga kelib, ular birgalikda moʻgʻullarga qarshi kurashadilar. Amir kеyin Sоhibqirоn Оq O‘rdа tахtigа To‘хtаmishхоnni o‘tqаzdi. Lеkin kеyinchаlik To‘хtаmish Аmir Tеmurgа хоinlik qildi, u O‘risхоnning izidаn bоrdi. 1380 yildа To‘хtаmish, rus qo‘shinlаridаn chеkkаn mаg‘lubiyatidаn kuchsizlаnib qоlgаn (Kulikоvо jаngi) Mаmаyхоnni tоrmоr etdi vа Оltin O‘rdа tахtini egаlаdi. Shundаy qilib, u Оq O‘rdа vа Оltin O‘rdаni birlаshtirdi. Kеyingi vоqеаlаr shuni ko‘rsаtdiki, To‘хtаmish Аmir Tеmurning аshаddiy dushmаnigа аylаnib qоldi. Аmir Tеmur dаvlаtining yarаtilishi borasida Mоvаrоunnаhr vа Хоrаzm yеrlаrini birlаshtirishni охirigа yеtkаzgаch, Аmir Tеmurning kеyingi bоsh vаzifаsi, аvvаl uchtа g‘аrbiy mo‘g‘ul uluslаrigа qаrаshli bo‘lgаn hududlаrdа yagоnа dаvlаtni bаrpо etishdаn ibоrаt bo‘ldi. 1380-yilgа kеlib ungа tоbе bo‘lmаgаn ulus, Erоnni o‘z sаfigа оlgаn Хulаgid ulusi edi хоlоs. Jаnubiy vilоyatlаrni zаbt etish Хurоsоngа yurish bilаn bоshlаndi. Хurоsоnning pоytахti Hirоt muhim hаrbiystrаtеgik аhаmiyatgа egа edi. 1381- yildа Аmir Tеmurning qo‘shini Hirоt, Tus, Kеlаt vа Sаbzаvоr shаhаrlаrini egаllаdi. 1382- yildаn 1385-yilgаchа Аmir Tеmur Хurоsоngа, Mozаndаrоngа, Shimоliy Erоngа (Sultоniya shаhrigаchа) vа Оzаrbаyjоngа bir-nеchtа yangi hаrbiy yurishlаrni аmаlgа оshirdi. Bu yurishlаr nаtijаsidа Аmir Tеmur dаvlаti tаrkibigа Хurоsоn, Аfg‘оnistоn, Sеyistоn, Mоzаndаrоnning bir qismi, Erоnning Shimоlidаn Sultоniyagаchа bo‘lgаn hududi kiritildi. Amir Temur siyosiy faoliyatining boshlanishi. Amir Temur ilk harbiy faoliyatini qoʻl ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning oʻzaro kurashlarida qatnashib, jasorat koʻrsatgan, janglarda chiniqqan, harbiy mahoratini oshirgan, dongʻi butun Qashqadaryo vohasiga yoyilgan. Amir Temurning aql-u zakovati, shijoati va shuhrati uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan amir Xizr Yasovuriy va amir Qazagʻon bilan yaqinlashtirdi. Xondamirning yozishicha, otasi amir Taragʻoy Amir Temurni avval (1355) amir Joku barlosning qizi Nurmushk ogʻaga, soʻngra oʻsha yili (1355) Qazagʻonning nabirasi va amir Husaynning singlisi Oʻljoy Turkon og‘aga uylantiradi. Keyingi nikoh tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi amir Husayn oʻrtasida ittifoq yuzaga kelib, ular birgalikda moʻgʻullarga qarshi kurashadilar. Amir
Temurning Movarounnahrni birlashtirish yoʻlidagi harakati XIV-asrning 60-yillari boshlaridan boshlandi. XIV-asr ning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning oʻzaro kurashi kuchayib, amir Qazagʻon oʻldirildi. Mamlakatda siyosiy parokandalik avjiga chiqib, ogʻir tanglik sodir boʻldi. Xondamirning "Habib us- siyar" kitobida keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, ulus oʻnga yaqin mustaqil bekliklarga boʻlinib ketgan. Samarqand viloyatida amir Bayon Sulduz, Keshda amir Hoji Barlos, Xoʻjandda amir Boyazid Jaloir, Balxda Uljoy Bugʻa Sulduz, Shibirgʻonda Muhammad I Xoja Aperdi Nayman, Koʻhistonda Badaxshon shohi amir Sotilmish, Xuttalonda Kayxusrav, Hisori Shodmon hududida amir Husayn va amir Xizr Yasovuriylar oʻzlarini hokimi mutlaq deb eʼlon qiladilar. Bu davrda Chigʻatoy ulusining sharqiy qismi - Yettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilayotgan moʻgʻul xonlari Movarounnahrdagi ogʻir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu yerda oʻz hokimiyatini oʻrnatishga harakat qildilar. Jeta xonlaridan Tugʻluq Temur va uning vorisi Ilyosxoja 1360 - 1361 va 1365-yilda Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirdilar. Moʻgʻul xonlarining bosqinchilik yurishlari va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Biroq, Movarounnahr amirlari xalqqa bosh boʻlib, moʻgʻul bosqinchilariga qarshi kurashga jurʼat eta olmadilar. Ularning bir qismi dushman tarafiga oʻtdi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, oʻzga mamlakatlardan boshpana izladilar. Amir Temurning amakisi, Kesh viloyatining hukmdori amir Hoji Barlos Xurosonga qochdi. Mana shunday ogʻir pallada siyosat maydoniga Amir Temur kirib keldi. Moʻgʻullarga qarshi turish uchun kuchlar nisbati teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360-yilning boshida Tugʻluq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishadi. Sharoit taqozosi bilan xon xizmatiga oʻtib, uning yorligʻi bilan oʻz viloyatining hukmdori etib tayin qilinadi. Shubhasiz, bu noilojlikdan qoʻyilgan siyosiy hamda strategik qadam boʻlib, bu bilan Amir Temur moʻgʻullarning navbatdagi talon-tarojliklarni oldini olgan, mamlakat va xalqni falokatdan qutqargan edi. Biroq, Movarounnaxrning hukmdori etib tayin qilingan Ilyosxoja va uning lashkarboshisi amir Bekkichik bilan Amir Temurning murosasi kelishmay qoladi. Shu sababdan 1361-yilning oxirida u mamlakatni tark etishga majbur boʻladi. Xivaning janubida, Urganjiy dashtida Amir Temur Tugʻluq Temurning Movarounnahrni birlashtirish yoʻlidagi harakati XIV-asrning 60-yillari boshlaridan boshlandi. XIV-asr ning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning oʻzaro kurashi kuchayib, amir Qazagʻon oʻldirildi. Mamlakatda siyosiy parokandalik avjiga chiqib, ogʻir tanglik sodir boʻldi. Xondamirning "Habib us- siyar" kitobida keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, ulus oʻnga yaqin mustaqil bekliklarga boʻlinib ketgan. Samarqand viloyatida amir Bayon Sulduz, Keshda amir Hoji Barlos, Xoʻjandda amir Boyazid Jaloir, Balxda Uljoy Bugʻa Sulduz, Shibirgʻonda Muhammad I Xoja Aperdi Nayman, Koʻhistonda Badaxshon shohi amir Sotilmish, Xuttalonda Kayxusrav, Hisori Shodmon hududida amir Husayn va amir Xizr Yasovuriylar oʻzlarini hokimi mutlaq deb eʼlon qiladilar. Bu davrda Chigʻatoy ulusining sharqiy qismi - Yettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilayotgan moʻgʻul xonlari Movarounnahrdagi ogʻir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu yerda oʻz hokimiyatini oʻrnatishga harakat qildilar. Jeta xonlaridan Tugʻluq Temur va uning vorisi Ilyosxoja 1360 - 1361 va 1365-yilda Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirdilar. Moʻgʻul xonlarining bosqinchilik yurishlari va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Biroq, Movarounnahr amirlari xalqqa bosh boʻlib, moʻgʻul bosqinchilariga qarshi kurashga jurʼat eta olmadilar. Ularning bir qismi dushman tarafiga oʻtdi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, oʻzga mamlakatlardan boshpana izladilar. Amir Temurning amakisi, Kesh viloyatining hukmdori amir Hoji Barlos Xurosonga qochdi. Mana shunday ogʻir pallada siyosat maydoniga Amir Temur kirib keldi. Moʻgʻullarga qarshi turish uchun kuchlar nisbati teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360-yilning boshida Tugʻluq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishadi. Sharoit taqozosi bilan xon xizmatiga oʻtib, uning yorligʻi bilan oʻz viloyatining hukmdori etib tayin qilinadi. Shubhasiz, bu noilojlikdan qoʻyilgan siyosiy hamda strategik qadam boʻlib, bu bilan Amir Temur moʻgʻullarning navbatdagi talon-tarojliklarni oldini olgan, mamlakat va xalqni falokatdan qutqargan edi. Biroq, Movarounnaxrning hukmdori etib tayin qilingan Ilyosxoja va uning lashkarboshisi amir Bekkichik bilan Amir Temurning murosasi kelishmay qoladi. Shu sababdan 1361-yilning oxirida u mamlakatni tark etishga majbur boʻladi. Xivaning janubida, Urganjiy dashtida Amir Temur Tugʻluq
Temurning yana bir raqibi - qaynogʻasi amir Husayn bilan uchrashadi. Amir Temur moʻgʻullar bilan kurashish maqsadida u bilan birlashib, ikkovlon kuch toʻplashga kirishadi. Dastlab ular Tugʻluq Temurxonning farmoniga binoan Amir Temurni taʼqib qilishga kirishgan Xiva dorugʻasi Toʻqol (Tavakkal) bilan jang qiladilar. Soʻngra 1362-yilning kuzida Seyistonda viloyat hukmdori Malik Qutbiddinning tarafida turib mekroniylar bilan boʻlgan toʻqnashuvda Amir Temur oʻng kifti va oʻng oyogʻidan jarohatlanadi. Amir Temur va amir Husayn keyingi ikki yil davomida Ilyosxoja boshliq Jeta lashkari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat, 1364-yil oxirida ular moʻgʻul qoʻshinlarini Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻladilar. Biroq, Movarounnahrni qoʻldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365- yilning bahorida yana Turkiston ustiga qoʻshin tortadi. Toshkent bilan Chinoz oraligʻida ikki oʻrtada sodir boʻlgan jang tarixda "Loy jangi" nomi bilan shuhrat topadi. Jangda amir Husaynning xiyonati oqibatida magʻlubiyatga uchraydilar va oʻz qoʻshinlari bilan Amudaryo boʻylariga chekinib, Balx viloyatida oʻrnashdilar. Ilyosxoja esa hech qanday qarshilikka uchramay Xoʻjand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar hamda qishloqlarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand oʻsha paytlarda katta qoʻshinga qarshilik koʻrsata olmasdi. Shaharning na devori va na mustahkam istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar shaharni tark etgan edi, lekin moʻgʻullarga qarshi xalq koʻtariladi, sarbadorlar shahar mudofaasini oʻz qoʻllariga oladilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi ilmlaridan Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida moʻgʻullarga qaqshatqich zarba beradilar. Ilyosxoja dastlab Samarqandni, soʻngra butun Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur boʻladi. Sarbadorlarning moʻgʻullar ustidan qozongan gʻalabasi haqidagi xabar amir Husayn bilan Amir Temurga ham borib yetgan. Amir Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amudaryo boʻyidan oʻtkazib, 1366-yil bahorida Samarqandga yoʻl oldilar. Ular sarbadorlarning dushman ustidan qozongan gʻalabalaridan mamnun boʻlganliklarini va ular bilan Temurning yana bir raqibi - qaynogʻasi amir Husayn bilan uchrashadi. Amir Temur moʻgʻullar bilan kurashish maqsadida u bilan birlashib, ikkovlon kuch toʻplashga kirishadi. Dastlab ular Tugʻluq Temurxonning farmoniga binoan Amir Temurni taʼqib qilishga kirishgan Xiva dorugʻasi Toʻqol (Tavakkal) bilan jang qiladilar. Soʻngra 1362-yilning kuzida Seyistonda viloyat hukmdori Malik Qutbiddinning tarafida turib mekroniylar bilan boʻlgan toʻqnashuvda Amir Temur oʻng kifti va oʻng oyogʻidan jarohatlanadi. Amir Temur va amir Husayn keyingi ikki yil davomida Ilyosxoja boshliq Jeta lashkari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat, 1364-yil oxirida ular moʻgʻul qoʻshinlarini Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻladilar. Biroq, Movarounnahrni qoʻldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365- yilning bahorida yana Turkiston ustiga qoʻshin tortadi. Toshkent bilan Chinoz oraligʻida ikki oʻrtada sodir boʻlgan jang tarixda "Loy jangi" nomi bilan shuhrat topadi. Jangda amir Husaynning xiyonati oqibatida magʻlubiyatga uchraydilar va oʻz qoʻshinlari bilan Amudaryo boʻylariga chekinib, Balx viloyatida oʻrnashdilar. Ilyosxoja esa hech qanday qarshilikka uchramay Xoʻjand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar hamda qishloqlarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand oʻsha paytlarda katta qoʻshinga qarshilik koʻrsata olmasdi. Shaharning na devori va na mustahkam istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar shaharni tark etgan edi, lekin moʻgʻullarga qarshi xalq koʻtariladi, sarbadorlar shahar mudofaasini oʻz qoʻllariga oladilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi ilmlaridan Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida moʻgʻullarga qaqshatqich zarba beradilar. Ilyosxoja dastlab Samarqandni, soʻngra butun Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur boʻladi. Sarbadorlarning moʻgʻullar ustidan qozongan gʻalabasi haqidagi xabar amir Husayn bilan Amir Temurga ham borib yetgan. Amir Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amudaryo boʻyidan oʻtkazib, 1366-yil bahorida Samarqandga yoʻl oldilar. Ular sarbadorlarning dushman ustidan qozongan gʻalabalaridan mamnun boʻlganliklarini va ular bilan
uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq, sarbadorlarning boshliqlari amirlar huzuriga kelganlarida amir Husayn buyrugʻi bilan Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof bilan mavlono Xurdak Buxoriylar dorga tortiladi, Mavlonozodani esa Amir Temur oʻz himoyasiga olib qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda amir Husaynning hukmronligi oʻrnatiladi, ammo koʻp vaqt oʻtmay Husayn bilan Amir Temur oʻrtasidagi munosabat keskinlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib borayotganligidan xavfsiragan amir Husayn Balxga qaytib, uning qalʼa devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. Balx, Qunduz va Badaxshondan koʻp sonli lashkar ham toʻplaydi. Kesh va Qarshi viloyatlariga bosh boʻlgan Amir Temur ham amir Husaynga qarshi hal qiluvchi jangga hozirlik koʻradi. 1366 - 70 yillar oʻrtasida bir necha bor toʻqnashuvlar boʻlib oʻtadi. uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq, sarbadorlarning boshliqlari amirlar huzuriga kelganlarida amir Husayn buyrugʻi bilan Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof bilan mavlono Xurdak Buxoriylar dorga tortiladi, Mavlonozodani esa Amir Temur oʻz himoyasiga olib qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda amir Husaynning hukmronligi oʻrnatiladi, ammo koʻp vaqt oʻtmay Husayn bilan Amir Temur oʻrtasidagi munosabat keskinlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib borayotganligidan xavfsiragan amir Husayn Balxga qaytib, uning qalʼa devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. Balx, Qunduz va Badaxshondan koʻp sonli lashkar ham toʻplaydi. Kesh va Qarshi viloyatlariga bosh boʻlgan Amir Temur ham amir Husaynga qarshi hal qiluvchi jangga hozirlik koʻradi. 1366 - 70 yillar oʻrtasida bir necha bor toʻqnashuvlar boʻlib oʻtadi.
II 2 "Amir Temurning Buyuk amir" sifatida saylanishi. XIV-asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan nihoyatda ogʻir siyosiy va iqtisodiy vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli bir davlat tashkil etishni taqozo qilmoqda edi. Amir Husayndan koʻra Amir Temur zamonining bunday talabini yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun ham oʻz faoliyatining dastlabki bosqichida barcha harakatni Movarounnaxrda markazlashgan davlat tuzishga qaratadi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar va shahar hunarmandlari tabaqalariga suyandi. Amir Temur tarqoq mamlakatni birlashtirishga kirishar ekan, kurashni avvalo, ichki gʻanimlaridan boshladi. 1370- yil bahorida Amir Temur amir Husaynga qarshi yoʻlga chiqdi. Qoʻshin Termiz yaqinidagi Biyo qishlogʻiga yetganda makkalik shariflardan Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qoʻllab-quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nogʻora - tabl bilan yalov -bayroq tortiq qildi. Shubhasiz, bu voqea katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanat ramzi edi. Amir Temur buni yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Balxga yetmasdan Oʻrpuz mavzeyida u amir va noʻyonlari bilan kengash oʻtkazadi. Koʻpchilikning xohish va ixtiyori bilan, oʻsha davr qonun-qoidalariga koʻra, chingiziylar avlodidan boʻlgan Suyurgʻatmish oʻgʻlon Movarounnahr podsholigi taxtiga oʻtqazildi. Amir Temur qoʻshini to Balxga yetib borgunicha, unga yoʻl- yoʻlakay yangi-yangi kuchlar kelib qoʻshildi. Shu asnoda amir Husaynni koʻpchilik amirlari tark etdilar. Jangda amir Husayn qoʻshinlari yengildi, ikki kunlik qamaldan soʻng, 1370-yilning 10-aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim boʻldi. Amir Husayn asir olinib, qatl etildi. Bu gʻalabadan soʻng Amir Temur Movarounnahrning chingiziylardan boʻlgan hukmdori Qozonxonning qizi Saroymulk xonimni oʻz nikohiga oldi. Xon qiziga uylanganligi munosabati bilan Amir Temur "koʻragon", yaʼni "xonning kuyovi" unvonini oldi. 1370-yilning 11-aprelida Chigʻatoy ulusining barcha beklari, amirlari, viloyat va tumanlarning dorugʻalari hamda Termizning sayyidlari (xudovandzodalari), shuningdek Amir Temurning yoshlikdan birga boʻlgan quroldosh doʻstlari va piri Sayyid Barakaning ishtirokida oʻtkazilgan qurultoyda anʼanaga koʻra chingiziylardan Suyurgʻatmishxon mamlakat hukmdori II 2 "Amir Temurning Buyuk amir" sifatida saylanishi. XIV-asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan nihoyatda ogʻir siyosiy va iqtisodiy vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli bir davlat tashkil etishni taqozo qilmoqda edi. Amir Husayndan koʻra Amir Temur zamonining bunday talabini yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun ham oʻz faoliyatining dastlabki bosqichida barcha harakatni Movarounnaxrda markazlashgan davlat tuzishga qaratadi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar va shahar hunarmandlari tabaqalariga suyandi. Amir Temur tarqoq mamlakatni birlashtirishga kirishar ekan, kurashni avvalo, ichki gʻanimlaridan boshladi. 1370- yil bahorida Amir Temur amir Husaynga qarshi yoʻlga chiqdi. Qoʻshin Termiz yaqinidagi Biyo qishlogʻiga yetganda makkalik shariflardan Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qoʻllab-quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nogʻora - tabl bilan yalov -bayroq tortiq qildi. Shubhasiz, bu voqea katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanat ramzi edi. Amir Temur buni yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Balxga yetmasdan Oʻrpuz mavzeyida u amir va noʻyonlari bilan kengash oʻtkazadi. Koʻpchilikning xohish va ixtiyori bilan, oʻsha davr qonun-qoidalariga koʻra, chingiziylar avlodidan boʻlgan Suyurgʻatmish oʻgʻlon Movarounnahr podsholigi taxtiga oʻtqazildi. Amir Temur qoʻshini to Balxga yetib borgunicha, unga yoʻl- yoʻlakay yangi-yangi kuchlar kelib qoʻshildi. Shu asnoda amir Husaynni koʻpchilik amirlari tark etdilar. Jangda amir Husayn qoʻshinlari yengildi, ikki kunlik qamaldan soʻng, 1370-yilning 10-aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim boʻldi. Amir Husayn asir olinib, qatl etildi. Bu gʻalabadan soʻng Amir Temur Movarounnahrning chingiziylardan boʻlgan hukmdori Qozonxonning qizi Saroymulk xonimni oʻz nikohiga oldi. Xon qiziga uylanganligi munosabati bilan Amir Temur "koʻragon", yaʼni "xonning kuyovi" unvonini oldi. 1370-yilning 11-aprelida Chigʻatoy ulusining barcha beklari, amirlari, viloyat va tumanlarning dorugʻalari hamda Termizning sayyidlari (xudovandzodalari), shuningdek Amir Temurning yoshlikdan birga boʻlgan quroldosh doʻstlari va piri Sayyid Barakaning ishtirokida oʻtkazilgan qurultoyda anʼanaga koʻra chingiziylardan Suyurgʻatmishxon mamlakat hukmdori
deb eʼlon qilingan boʻlsada, amalda markaziy hokimiyatni Amir Temur oʻzi boshqardi, viloyatlardagi hokimiyatni oʻgʻillari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qildi. Samarqand Amir Temur davlatining poytaxtiga aylantirilib, oʻsha yilning yozida shahar devori va qalʼasi tiklandi, saroy va qasrlar bino qilindi. Amir Temurning Oq O‘rdaga yurishi. Amir Temur Movarounnahrni moʻgʻullar hukmronligidan ozod etib, mamlakatda mustaqil davlat barpo etgan boʻlsada, hali mamlakatda barqaror tinchlik oʻrnatilgan emas edi. Bir tomondan ayrim viloyat hokimlari Amir Temur hokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan boʻlsalar, ikkinchi tomondan mamlakatning sharqiy va shimoliy hududlari notinch edi. Moʻgʻuliston bilan Oq Oʻrda hukmdorlari Fargʻona vodiysining sharqiy Oʻtror, Yassi (Turkiston) va Sayram shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez-tez hujum qilar va aholini talon- taroj qilardi. Shuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat sarhadlari xavfsizligini taʼminlashga katta ahamiyat berdi. Isyonchi amirlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. 1370-yilning kuzi va 1371-yilning bahorida amir Zinda Chashmga zarba berib, Shibirgʻon viloyati boʻysundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq Oʻrda hukmdorlariga suyanib, hanuz boʻysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni Amir Temur Chigʻatoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni oʻz davlatiga qoʻshib olish siyosatini tutdi. Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yoʻl bilan hal etilmagach, Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi yurishi 1371-yilning yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir Temurning 1373-yilning bahori va 1375-yilning yozida Xorazm tomonga qilgan ikkinchi yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish bilan ittifoq tuzib olgan Xorazm hukmdori Yusuf soʻfi, uning yordamida Amir Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorakoʻl tumani va Buxoro viloyatlarini talon-taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni toʻrtinchi marotaba Xorazmga qoʻshin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf soʻfi ilgari Xorazmning Chigʻatoy ulusiga tegishli boʻlgan janubiy-sharqiy (Kat va Xiva shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib deb eʼlon qilingan boʻlsada, amalda markaziy hokimiyatni Amir Temur oʻzi boshqardi, viloyatlardagi hokimiyatni oʻgʻillari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qildi. Samarqand Amir Temur davlatining poytaxtiga aylantirilib, oʻsha yilning yozida shahar devori va qalʼasi tiklandi, saroy va qasrlar bino qilindi. Amir Temurning Oq O‘rdaga yurishi. Amir Temur Movarounnahrni moʻgʻullar hukmronligidan ozod etib, mamlakatda mustaqil davlat barpo etgan boʻlsada, hali mamlakatda barqaror tinchlik oʻrnatilgan emas edi. Bir tomondan ayrim viloyat hokimlari Amir Temur hokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan boʻlsalar, ikkinchi tomondan mamlakatning sharqiy va shimoliy hududlari notinch edi. Moʻgʻuliston bilan Oq Oʻrda hukmdorlari Fargʻona vodiysining sharqiy Oʻtror, Yassi (Turkiston) va Sayram shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez-tez hujum qilar va aholini talon- taroj qilardi. Shuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat sarhadlari xavfsizligini taʼminlashga katta ahamiyat berdi. Isyonchi amirlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. 1370-yilning kuzi va 1371-yilning bahorida amir Zinda Chashmga zarba berib, Shibirgʻon viloyati boʻysundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq Oʻrda hukmdorlariga suyanib, hanuz boʻysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni Amir Temur Chigʻatoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni oʻz davlatiga qoʻshib olish siyosatini tutdi. Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yoʻl bilan hal etilmagach, Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi yurishi 1371-yilning yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir Temurning 1373-yilning bahori va 1375-yilning yozida Xorazm tomonga qilgan ikkinchi yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish bilan ittifoq tuzib olgan Xorazm hukmdori Yusuf soʻfi, uning yordamida Amir Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorakoʻl tumani va Buxoro viloyatlarini talon-taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni toʻrtinchi marotaba Xorazmga qoʻshin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf soʻfi ilgari Xorazmning Chigʻatoy ulusiga tegishli boʻlgan janubiy-sharqiy (Kat va Xiva shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib
oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan Yusuf soʻfining tutgan bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir Temurning beshinchi marta yurish qilishiga sabab boʻldi. 1388-yilda Xorazmning poytaxti vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga boʻysundirildi.1360-yildan 1380-yilgacha, ya’ni 20 yil ichida Oltin O‘rdada 25 ta xon almashdi. Oq O‘rdaning hukmdori O‘risxon 1375-yilda Jo‘ji ulusining ikki qismi Oltin O‘rda va Oq O‘rdani birlashtirishga qaror qildi. O‘rdalar birlashib Amir Temur davlatiga jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin edi. Bu xavfni oldini olish uchun Amir Temur yuzaga kelgan vaziyatdan mohirlik bilan foydalandi. Oq O‘rdaning o‘zbek amirlaridan biri To‘y Xo‘ja O‘g‘lon Oltin O‘rdaga qarshi harbiy yurishga ishtirok etishdan bosh tortganligi uchun O‘risxon tomonidan o‘ldirildi. To‘y Xo‘ja O‘g‘lonning o‘g‘li To‘xtamish O‘g‘lon 1376- yilda Oq O‘rdadan qochib Samarqandga keldi. Amir Temur undan O‘risxonga qarshi kurashish uchun foydalanishga qaror qildi. Amir Temur To‘xtamishni Jo‘ji ulusida uning siyosatini yurgizuvchi kishi bo‘ladi deb o‘ylagan edi. Lekin buning aksi bo‘lib chiqdi. Amir Temurning yordami bilan Oq O‘rdaning xoniga aylangan To‘xtamish O‘risxonning izidan bordi, ya’ni u Jo‘ji ulusini birlashtirishni va qudratli Oltin O‘rdani yaratish uchun kurashni boshladi. Oq O‘rdaning hukmdoriga aylangan To‘xtamish (1377y.) o‘zining raqibi va soxta xon Mamayxonning Kulikovo dalasida rus knyazi Dmitriy Donskoydan chekkan mag‘lubiyatidan foydalanishga qaror qildi va shu yili Kalka daryosi yoqasida Mamayxonning qolgan-qutgan qo‘shinini tor- mor etdi. Bu g‘alabadan keyin To‘xtamish Oltin O‘rdaning oliy hukmdori-xoni bo‘ldi va Jo‘ji ulusining ikkala qismini birlashtirishga kirishdi. Amir Temur bilan shijoatli va makkor To‘xtamish o‘rtasidagi kelishmovchiliklar ochiqchasiga kurash tusini oldi. Amir Temur o‘z davlatiga shimoliy qo‘shnisi-Oltin O‘rda qanday xavf solib turganini tushunib etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir Temurning Movarounnahrda yo‘qligidan foydalangan To‘xtamish davlat ichkarisiga hujum boshladi. Yo‘lda uchragan kichik qo‘shin guruhlarini yakson etib, To‘xtamish Samarkand va Buxoro viloyatlari hududiga bostirib kirdi. Shaharlar Oltin o‘rdaliklar tomonidan qurshab olindi. Bu vaqtda oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan Yusuf soʻfining tutgan bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir Temurning beshinchi marta yurish qilishiga sabab boʻldi. 1388-yilda Xorazmning poytaxti vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga boʻysundirildi.1360-yildan 1380-yilgacha, ya’ni 20 yil ichida Oltin O‘rdada 25 ta xon almashdi. Oq O‘rdaning hukmdori O‘risxon 1375-yilda Jo‘ji ulusining ikki qismi Oltin O‘rda va Oq O‘rdani birlashtirishga qaror qildi. O‘rdalar birlashib Amir Temur davlatiga jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin edi. Bu xavfni oldini olish uchun Amir Temur yuzaga kelgan vaziyatdan mohirlik bilan foydalandi. Oq O‘rdaning o‘zbek amirlaridan biri To‘y Xo‘ja O‘g‘lon Oltin O‘rdaga qarshi harbiy yurishga ishtirok etishdan bosh tortganligi uchun O‘risxon tomonidan o‘ldirildi. To‘y Xo‘ja O‘g‘lonning o‘g‘li To‘xtamish O‘g‘lon 1376- yilda Oq O‘rdadan qochib Samarqandga keldi. Amir Temur undan O‘risxonga qarshi kurashish uchun foydalanishga qaror qildi. Amir Temur To‘xtamishni Jo‘ji ulusida uning siyosatini yurgizuvchi kishi bo‘ladi deb o‘ylagan edi. Lekin buning aksi bo‘lib chiqdi. Amir Temurning yordami bilan Oq O‘rdaning xoniga aylangan To‘xtamish O‘risxonning izidan bordi, ya’ni u Jo‘ji ulusini birlashtirishni va qudratli Oltin O‘rdani yaratish uchun kurashni boshladi. Oq O‘rdaning hukmdoriga aylangan To‘xtamish (1377y.) o‘zining raqibi va soxta xon Mamayxonning Kulikovo dalasida rus knyazi Dmitriy Donskoydan chekkan mag‘lubiyatidan foydalanishga qaror qildi va shu yili Kalka daryosi yoqasida Mamayxonning qolgan-qutgan qo‘shinini tor- mor etdi. Bu g‘alabadan keyin To‘xtamish Oltin O‘rdaning oliy hukmdori-xoni bo‘ldi va Jo‘ji ulusining ikkala qismini birlashtirishga kirishdi. Amir Temur bilan shijoatli va makkor To‘xtamish o‘rtasidagi kelishmovchiliklar ochiqchasiga kurash tusini oldi. Amir Temur o‘z davlatiga shimoliy qo‘shnisi-Oltin O‘rda qanday xavf solib turganini tushunib etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir Temurning Movarounnahrda yo‘qligidan foydalangan To‘xtamish davlat ichkarisiga hujum boshladi. Yo‘lda uchragan kichik qo‘shin guruhlarini yakson etib, To‘xtamish Samarkand va Buxoro viloyatlari hududiga bostirib kirdi. Shaharlar Oltin o‘rdaliklar tomonidan qurshab olindi. Bu vaqtda
Eronda turgan Amir Temur 30 minglik qo‘shinni Movarounnahrga yordamga jo‘natdi, o‘zi ham shoshilinch ravishda vataniga qaytdi. To‘xtamish chekindi, lekin u Xorazm hukmdori Sulaymon So‘fini Amir Temurga qarshi kurash uchun o‘ziga birlashishga ko‘ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi- oxirgi yurishni amalga oshirishga majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So‘fi sulolasi hukmdorligini tugatdi. To‘xtamishning Samarkand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida hududni bosib olish istagi uchun emas, balki To‘xtamishni Sohibqironning siyosatiga qarshi yo‘naltirilgan kurashining ifodasi ekanligiga shubha qoldirmadi. II 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati Amir Temurning Uch yillik yurishi. Amir Temur shimoli-gʻarbdan, yaʼni Oltin Oʻrda tomonidan boʻlayotgan tazyiqqa barham berish maqsadida Toʻxtamishga qarshi uch marta qoʻshin tortishga majbur boʻldi. U 1389-yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391-yilning 18-iyunida (hozirgi Samara bilan Chistopol shaharlari oraligʻida joylashgan Qunduzcha (Kondurcha) daryosi vodiysida 1395-yilda (28-fevral) Shimoliy Kavkazda Terek daryosi boʻiida Toʻxtamish qoʻshiniga qaqshatqich zarba beradi. Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga) viloyatlari, Saroy Berka, Saroychiq va Hojitarxon (Astraxon) kabi shaharlar gʻorat qilindi. Amir Temur Toʻxtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelets shahrini ishgʻol qildi. Sharafuddin Ali Yazdiy Amir Temurning Moskva yurishini shunday taʼriflaydi: "Sohibqiron Moskavga sorikim, Rusning shaharlaridan erdi, tavajjuh qildi. Anda yetkonda nusratshiʼor cheriki ul viloyatni (shahar va atrofini) chobtilar va andagʻi hokimlarni tobeʼ qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti..." ("Zafarnoma", 179-bet). Bu urushda Azaq (Azov), Kuban va Cherkas yerlari ham kuchli aziyat chekdi. Qizigʻi shundaki, Amir Temur Idilning Turotur kechuvi boʻyida Oʻrusxonning oʻgʻli Quyrichoq Oʻgʻlonni chaqirtirib, unga qoʻlga kiritilgan sobiq Joʻji ulusini inʼom etdi. Rossiya tarixchilari B. D. Grekov A.Yu.Yakubovskiylarni yozishlaricha, Amir Temurning Toʻxtamish ustidan qozongan gʻalabasi, faqat Eronda turgan Amir Temur 30 minglik qo‘shinni Movarounnahrga yordamga jo‘natdi, o‘zi ham shoshilinch ravishda vataniga qaytdi. To‘xtamish chekindi, lekin u Xorazm hukmdori Sulaymon So‘fini Amir Temurga qarshi kurash uchun o‘ziga birlashishga ko‘ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi- oxirgi yurishni amalga oshirishga majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So‘fi sulolasi hukmdorligini tugatdi. To‘xtamishning Samarkand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida hududni bosib olish istagi uchun emas, balki To‘xtamishni Sohibqironning siyosatiga qarshi yo‘naltirilgan kurashining ifodasi ekanligiga shubha qoldirmadi. II 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati Amir Temurning Uch yillik yurishi. Amir Temur shimoli-gʻarbdan, yaʼni Oltin Oʻrda tomonidan boʻlayotgan tazyiqqa barham berish maqsadida Toʻxtamishga qarshi uch marta qoʻshin tortishga majbur boʻldi. U 1389-yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391-yilning 18-iyunida (hozirgi Samara bilan Chistopol shaharlari oraligʻida joylashgan Qunduzcha (Kondurcha) daryosi vodiysida 1395-yilda (28-fevral) Shimoliy Kavkazda Terek daryosi boʻiida Toʻxtamish qoʻshiniga qaqshatqich zarba beradi. Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga) viloyatlari, Saroy Berka, Saroychiq va Hojitarxon (Astraxon) kabi shaharlar gʻorat qilindi. Amir Temur Toʻxtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelets shahrini ishgʻol qildi. Sharafuddin Ali Yazdiy Amir Temurning Moskva yurishini shunday taʼriflaydi: "Sohibqiron Moskavga sorikim, Rusning shaharlaridan erdi, tavajjuh qildi. Anda yetkonda nusratshiʼor cheriki ul viloyatni (shahar va atrofini) chobtilar va andagʻi hokimlarni tobeʼ qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti..." ("Zafarnoma", 179-bet). Bu urushda Azaq (Azov), Kuban va Cherkas yerlari ham kuchli aziyat chekdi. Qizigʻi shundaki, Amir Temur Idilning Turotur kechuvi boʻyida Oʻrusxonning oʻgʻli Quyrichoq Oʻgʻlonni chaqirtirib, unga qoʻlga kiritilgan sobiq Joʻji ulusini inʼom etdi. Rossiya tarixchilari B. D. Grekov A.Yu.Yakubovskiylarni yozishlaricha, Amir Temurning Toʻxtamish ustidan qozongan gʻalabasi, faqat
Markaziy Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek tarqoq Rus knyazliklarining birlashishi uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan. To‘xtamish O‘zbekxon davridagi Oltin O‘rdaning qudratini tiklashga harakat qildi. Yangi yerlarni zabt etish uchun u harbiy yurishlarni boshladi. 1386- yilda To‘xtamishning qo‘shini Ozarbayjonga bostirib kirdi. U Tabrizni zabt etdi, Ozarbayjonning ko‘pgina shaharlari talon-taroj qilindi va vayronaga aylantirildi. Amir Temur o‘z davlatiga shimoliy qo‘shnisi Oltin O‘rda qanday xavf solib turganini tushunib etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir Temurning Movarounnahrda yo‘qligidan foydalangan To‘xtamish davlat ichkarisiga hujum boshladi. Yo‘lda uchragan kichik qo‘shin guruhlarini yakson etib, To‘xtamish Samarqand va Buxoro viloyatlari hududiga bostirib kirdi. Shaharlar oltin o‘rdaliklar tomonidan qurshab olindi. Bu vaqtda Eronda turgan Amir Temur 30 minglik qo‘shinni Movarounnahrga yordamga jo‘natdi, o‘zi ham shoshilinch ravishda vataniga qaytdi. To‘xtamish chekindi, lekin u Xorazm hukmdori Sulaymon So‘fini Amir Temurga qarshi kurash uchun o‘ziga birlashishga ko‘ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi- oxirgi yurishni amalga oshirishga majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So‘fi sulolasi hukmdorligini tugatdi. To‘xtamishning Samarqand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida hududni bosib olish istagi uchun emas, balki To‘xtamishni Sohibqironning siyosatiga qarshi yo‘naltirilgan kurashining ifodasi ekanligiga shubha qoldirmadi. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi uchta yurishidan (1389, 1391, 1395 y.) ikkita oxirgisi, ayniqsa 1395-yilda uni Terek daryosi bo‘yida tor-mor etilishi harbiy san’atning rivojlanishi nuqtai-nazaridan katta e’tiborga sazovordir. 1391-yilning qishida Sohibqiron To‘xtamish tomonidan kutilayotgan xavfni bartaraf etishga va Oltin O‘rdaning Misr mamluklari bilan birga Temur davlatiga qarshi ittifoq tuzishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaror qildi. U To‘xtamishga qarshi yurishni boshlash uchun qo‘shinni to‘plashga farmon berdi. Qo‘shin uchun oziq-ovqat zaxiralari to‘plandi. Yig‘ilgan qo‘shin Samarqanddan chiqib, Xo‘jand shahri yaqinida qurilgan ko‘prikdan Sirdaryoni kechib o‘tdi. Markaziy Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek tarqoq Rus knyazliklarining birlashishi uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan. To‘xtamish O‘zbekxon davridagi Oltin O‘rdaning qudratini tiklashga harakat qildi. Yangi yerlarni zabt etish uchun u harbiy yurishlarni boshladi. 1386- yilda To‘xtamishning qo‘shini Ozarbayjonga bostirib kirdi. U Tabrizni zabt etdi, Ozarbayjonning ko‘pgina shaharlari talon-taroj qilindi va vayronaga aylantirildi. Amir Temur o‘z davlatiga shimoliy qo‘shnisi Oltin O‘rda qanday xavf solib turganini tushunib etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir Temurning Movarounnahrda yo‘qligidan foydalangan To‘xtamish davlat ichkarisiga hujum boshladi. Yo‘lda uchragan kichik qo‘shin guruhlarini yakson etib, To‘xtamish Samarqand va Buxoro viloyatlari hududiga bostirib kirdi. Shaharlar oltin o‘rdaliklar tomonidan qurshab olindi. Bu vaqtda Eronda turgan Amir Temur 30 minglik qo‘shinni Movarounnahrga yordamga jo‘natdi, o‘zi ham shoshilinch ravishda vataniga qaytdi. To‘xtamish chekindi, lekin u Xorazm hukmdori Sulaymon So‘fini Amir Temurga qarshi kurash uchun o‘ziga birlashishga ko‘ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi- oxirgi yurishni amalga oshirishga majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So‘fi sulolasi hukmdorligini tugatdi. To‘xtamishning Samarqand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida hududni bosib olish istagi uchun emas, balki To‘xtamishni Sohibqironning siyosatiga qarshi yo‘naltirilgan kurashining ifodasi ekanligiga shubha qoldirmadi. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi uchta yurishidan (1389, 1391, 1395 y.) ikkita oxirgisi, ayniqsa 1395-yilda uni Terek daryosi bo‘yida tor-mor etilishi harbiy san’atning rivojlanishi nuqtai-nazaridan katta e’tiborga sazovordir. 1391-yilning qishida Sohibqiron To‘xtamish tomonidan kutilayotgan xavfni bartaraf etishga va Oltin O‘rdaning Misr mamluklari bilan birga Temur davlatiga qarshi ittifoq tuzishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaror qildi. U To‘xtamishga qarshi yurishni boshlash uchun qo‘shinni to‘plashga farmon berdi. Qo‘shin uchun oziq-ovqat zaxiralari to‘plandi. Yig‘ilgan qo‘shin Samarqanddan chiqib, Xo‘jand shahri yaqinida qurilgan ko‘prikdan Sirdaryoni kechib o‘tdi.
Toshkentda Temur o‘z qo‘shinining ko‘rigini o‘tkazdi. Jangchilarga kerakli qurol- yarog‘lar va anjomlarga ega bo‘lishliklariga buyruq berildi. 1391-yilning 19- yanvarida qo‘shinning ko‘rigi vaqtida Amir Temur Jo‘ji ulusiga urush e’lon qildi. U o‘z qo‘shinini safar tartibiga safladi va yo‘lboshchilarni tayinladi. Oldinda ikki yuz minglik qo‘shin bilan cho‘l-u biyobondan o‘tishdek mashaqqatli yurishni amalga oshirish masalasi turar edi. Cho‘ldan 2500 kilometr masofani bosib o‘tish kerak edi. Amir Temur vaziyatni sinchkovlik bilan o‘rganib chiqdi va shunday yo‘lni tanladiki, bu yo‘l harakat davomida dushmandan xavfsizlikni ta’minlardi va shu bilan birga qo‘shinni g‘anim bilan to‘qnashgunga qadar sezdirmas edi. Amir Temurning qo‘shini Yassi (Qozog‘istondagi hozirgi Turkiston), Qorchiq, Sabron orqali harakatlanib, keyin Sariuzenga (Sarisu daryosi) chiqdi, u yerdan Kichik tog‘ va Buyuk tog‘ (Oltin Choku - Qozog‘istondagi Oltin dovon tog‘ yonbag‘irlari bo‘yidagi hozirgi Qarsakpay) yon bag‘irlariga etib keldi. Uch oylik safardan keyin qo‘shinda oziq-ovqatning tanqisligi sezilib qoldi. Shuning uchun Amir Temur oziq- ovqat taqsimotini qat’iy chekladi va birta jangchiga 2 oyga 10 kg atrofida un beriladigan bo‘ldi. 1391-yilning mayida Amir Temurning qo‘shini Tobol daryosi qirg‘og‘iga etib keldi. Tobol shahriga etguncha qo‘shin sezdirmasdan, yashirincha harakatlanib keldi. Bu hol Amir Temurni yirik armiyaning harakatini To‘xtamishdan yashirishga muvaffaq bo‘lganligidan dalolat berdi. Uzoq va mashaqqatli yo‘l bosib o‘tilganidan keyin qo‘shinga dam olish va ov qilish uchun ruxsat berildi. Tobolga yetib kelgunga qadar Sohibqiron dushman to‘g‘risida hech qanday ma’lumotga ega emas edi. To‘xtamishning qo‘shini tomonidan buzib tashlangan Tobolning kechib o‘tish joylari tiklandi va qo‘shin daryodan kechib o‘tdi. Kuchini tiklab olganidan keyin qo‘shin Ural daryosi tomonga harakatlandi. To‘xtamish Ural daryosining ortida kechib o‘tish uchun qulay bo‘lgan uchta joyda oldindan pistirmalarni tashkil etdi. Amir Temur tajribali va mohir sarkarda sifatida hushyorlikni yo‘qotmasdan u tomonga qo‘shinni boshlamadi, aksincha, qo‘shin bu kechuv joylaridan ancha yuqoridan daryodan suzib o‘tdi. U To‘xtamishning pistirma qo‘yib, o‘sha yerda o‘z qo‘shini bilan turganini va Oltin O‘rda beklari odatda yoz oylarini o‘tkazadigan Azovdan va boshqa joylardan yordam kuchlari etib kelishini kutayotganini bilar edi. Toshkentda Temur o‘z qo‘shinining ko‘rigini o‘tkazdi. Jangchilarga kerakli qurol- yarog‘lar va anjomlarga ega bo‘lishliklariga buyruq berildi. 1391-yilning 19- yanvarida qo‘shinning ko‘rigi vaqtida Amir Temur Jo‘ji ulusiga urush e’lon qildi. U o‘z qo‘shinini safar tartibiga safladi va yo‘lboshchilarni tayinladi. Oldinda ikki yuz minglik qo‘shin bilan cho‘l-u biyobondan o‘tishdek mashaqqatli yurishni amalga oshirish masalasi turar edi. Cho‘ldan 2500 kilometr masofani bosib o‘tish kerak edi. Amir Temur vaziyatni sinchkovlik bilan o‘rganib chiqdi va shunday yo‘lni tanladiki, bu yo‘l harakat davomida dushmandan xavfsizlikni ta’minlardi va shu bilan birga qo‘shinni g‘anim bilan to‘qnashgunga qadar sezdirmas edi. Amir Temurning qo‘shini Yassi (Qozog‘istondagi hozirgi Turkiston), Qorchiq, Sabron orqali harakatlanib, keyin Sariuzenga (Sarisu daryosi) chiqdi, u yerdan Kichik tog‘ va Buyuk tog‘ (Oltin Choku - Qozog‘istondagi Oltin dovon tog‘ yonbag‘irlari bo‘yidagi hozirgi Qarsakpay) yon bag‘irlariga etib keldi. Uch oylik safardan keyin qo‘shinda oziq-ovqatning tanqisligi sezilib qoldi. Shuning uchun Amir Temur oziq- ovqat taqsimotini qat’iy chekladi va birta jangchiga 2 oyga 10 kg atrofida un beriladigan bo‘ldi. 1391-yilning mayida Amir Temurning qo‘shini Tobol daryosi qirg‘og‘iga etib keldi. Tobol shahriga etguncha qo‘shin sezdirmasdan, yashirincha harakatlanib keldi. Bu hol Amir Temurni yirik armiyaning harakatini To‘xtamishdan yashirishga muvaffaq bo‘lganligidan dalolat berdi. Uzoq va mashaqqatli yo‘l bosib o‘tilganidan keyin qo‘shinga dam olish va ov qilish uchun ruxsat berildi. Tobolga yetib kelgunga qadar Sohibqiron dushman to‘g‘risida hech qanday ma’lumotga ega emas edi. To‘xtamishning qo‘shini tomonidan buzib tashlangan Tobolning kechib o‘tish joylari tiklandi va qo‘shin daryodan kechib o‘tdi. Kuchini tiklab olganidan keyin qo‘shin Ural daryosi tomonga harakatlandi. To‘xtamish Ural daryosining ortida kechib o‘tish uchun qulay bo‘lgan uchta joyda oldindan pistirmalarni tashkil etdi. Amir Temur tajribali va mohir sarkarda sifatida hushyorlikni yo‘qotmasdan u tomonga qo‘shinni boshlamadi, aksincha, qo‘shin bu kechuv joylaridan ancha yuqoridan daryodan suzib o‘tdi. U To‘xtamishning pistirma qo‘yib, o‘sha yerda o‘z qo‘shini bilan turganini va Oltin O‘rda beklari odatda yoz oylarini o‘tkazadigan Azovdan va boshqa joylardan yordam kuchlari etib kelishini kutayotganini bilar edi.
Ural va Volga daryolari oralig‘i To‘xtamishning qo‘shini uchun qulay joy bo‘lib hisoblanar edi, chunki bu yerda pistirmalar qo‘yish mumkin bo‘lib, ta’qib qilib kelayotgan tomonga qarshi holdan toydiruvchi kichik urushlarni olib borish mumkin edi. Amir Temur dushmanning o‘ng qanotini aylanib o‘tishga qaror qildi, shu bilan u To‘xtamishning poytaxtga chekinish yo‘lini va kutilayotgan madad kuchlari yo‘nalishini kesib qo‘yishi, hamda uni joy sharoitlaridan foydalanish imkoniyatidan mahrum qilishi mumkin edi. Shu bilan birga ushbu makkor dushmanni jangga kirishga majbur etar edi. Sohibqiron o‘z qo‘shinini Samara daryosining quyi oqimi bo‘ylab emas, yuqoridan Samaraning Iyk daryosiga quyilish joyiga o‘tkazdi. Ko‘prikdan avangard (manglay), keyin markaz (qul) o‘tkazildi. Qo‘shinning o‘ng va chap qanotlari (barang‘or va jarang‘or) daryodan suzib o‘tdi. Dushmanning to‘satdan beradigan zarbasini oldini olish uchun Amir Temur jangchilarga o‘z qismlarini tark etmaslikka, katta va kichik qalqonlarni tayyorlashga, lagerni xandaklar qazib o‘rab olishga, doimo razvedkani olib borishga, gulxanlar yoqmaslikka buyruq berdi. Lagerni qo‘riqlash uchun u 30 mingta jangchilarni tayinladi, ular lagerning atrofini patrullik yo‘li bilan qo‘riqlab turdilar. Oltin O‘rda jangchilarining keyingi chekinishlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun Amir Temurning kichik otryadlari yolg‘ondakam harakatlari bilan dushmanning bo‘linmalari va qismlarini pistirmalarga tushirdilar. Amir Temurning “Besh yillik” yurishi. Amir Temur butun eʼtiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392 - 96) urush davomida Gʻarbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar va jaloiriylar sulolasining hukmronligi barham topdi. Ma'lumki, Ilxoniylar davlati qulagandan so‘ng, Eron, Ozarbayjon va Iroq ijtimoiy-siyosiy inqiroz girdobida qolishdi, buning natijasida ilgari birlashgan mamlakat qismlarga bo‘linib ketdi. Masalan, Xurosonning o‘zi uchta hukmdor o‘rtasida bo‘lingan. Janubiy Eronda mahalliy Muzaffariylar sulolasi vujudga keldi. Jaloirlar Iroq va Qurdiston ustidan o‘z hokimiyatini o‘rnatdilar. Luristonning Ural va Volga daryolari oralig‘i To‘xtamishning qo‘shini uchun qulay joy bo‘lib hisoblanar edi, chunki bu yerda pistirmalar qo‘yish mumkin bo‘lib, ta’qib qilib kelayotgan tomonga qarshi holdan toydiruvchi kichik urushlarni olib borish mumkin edi. Amir Temur dushmanning o‘ng qanotini aylanib o‘tishga qaror qildi, shu bilan u To‘xtamishning poytaxtga chekinish yo‘lini va kutilayotgan madad kuchlari yo‘nalishini kesib qo‘yishi, hamda uni joy sharoitlaridan foydalanish imkoniyatidan mahrum qilishi mumkin edi. Shu bilan birga ushbu makkor dushmanni jangga kirishga majbur etar edi. Sohibqiron o‘z qo‘shinini Samara daryosining quyi oqimi bo‘ylab emas, yuqoridan Samaraning Iyk daryosiga quyilish joyiga o‘tkazdi. Ko‘prikdan avangard (manglay), keyin markaz (qul) o‘tkazildi. Qo‘shinning o‘ng va chap qanotlari (barang‘or va jarang‘or) daryodan suzib o‘tdi. Dushmanning to‘satdan beradigan zarbasini oldini olish uchun Amir Temur jangchilarga o‘z qismlarini tark etmaslikka, katta va kichik qalqonlarni tayyorlashga, lagerni xandaklar qazib o‘rab olishga, doimo razvedkani olib borishga, gulxanlar yoqmaslikka buyruq berdi. Lagerni qo‘riqlash uchun u 30 mingta jangchilarni tayinladi, ular lagerning atrofini patrullik yo‘li bilan qo‘riqlab turdilar. Oltin O‘rda jangchilarining keyingi chekinishlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun Amir Temurning kichik otryadlari yolg‘ondakam harakatlari bilan dushmanning bo‘linmalari va qismlarini pistirmalarga tushirdilar. Amir Temurning “Besh yillik” yurishi. Amir Temur butun eʼtiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392 - 96) urush davomida Gʻarbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar va jaloiriylar sulolasining hukmronligi barham topdi. Ma'lumki, Ilxoniylar davlati qulagandan so‘ng, Eron, Ozarbayjon va Iroq ijtimoiy-siyosiy inqiroz girdobida qolishdi, buning natijasida ilgari birlashgan mamlakat qismlarga bo‘linib ketdi. Masalan, Xurosonning o‘zi uchta hukmdor o‘rtasida bo‘lingan. Janubiy Eronda mahalliy Muzaffariylar sulolasi vujudga keldi. Jaloirlar Iroq va Qurdiston ustidan o‘z hokimiyatini o‘rnatdilar. Luristonning