O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI O’ZBEKISTON TARIXI KAFEDRASI KURS ISHI MAVZU: AMIR TEMUR DAVRIDA ICHKI VA TASHQI SIYOSATI Tayyorladi:_______________ Qabul qildi:_______________ Toshkent – 2023 1 Mundarija Kirish ........................................................................................................................ 3 I – Bob. Amir Temur davlati .................................................................................. 7 1.1 Temur davlatining tashqi siyosati ................................................................... 7 1.2 Temur davlatida obodonchilik ishlari ........................................................... 10 2.1 Temur davlatining tashqi siyosati ................................................................. 19 2.2. Temur tuzuklari ............................................................................................. 24 Xulosa ..................................................................................................................... 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 31 2 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ushbu kurs ishida buyuk bobokalonimiz Amir Temur va temuriylar davrida vujudga kelgan ikkinchi uyg’onish davri renessansni kurtak yoyishida va uning rivojlanishiga yaratgan shart sharoitlarni o'rganish va uni xalqimiz ma‘naviy ongiga singdirish, ma'naviyatini boyitish masalasida amal qilinishi lozim bo'lgan yo'nalishlar belgilab berilgan. Sohibqironning ilm fan homiysi sifatida amalga oshirgan buyuk ishlarini o’rganmog’imiz va muhtaram prezidentimiz ta’kidlagan uchinchi renessans ostonasida turgan ekanmiz o’sha davrning yutuqli jihatlarini o’rganmog’imiz kerak bo’ladi. Kurs ishida Amir Temurning olimu fuzalolarga ilm ahillariga bo’lgan munosabatini ularning davlat boshqaruvudagi rolinining ahamiyatlari haqidagi ma’limotlar tadqiq etilgan. Shuningdek, buyuk sohibqironning davlat boshqaruvidagi tajribasi va uning bugungi kundagi amaliy ahamiyati ko'rsatib berilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zining boy tarixini, milliy qadriyatlarini o‘rganishga yanada e'tibor qaratdi, ularni jahon hamjamiyatiga yanada yaqindan tanishtirish maqsadida mamlakat hududida joylashgan tarixiy obidalarni tiklashga, tarixiy shaxslarning hayot va ijod yo‘llari yanada chuqur o‘rganishga kirishildi.Jumladan, sohibqiron Amir Temur bilan bog‘liq tarixiy haqiqatlar, hamonki, nafaqat o‘zbekistonlik, balki dunyo olimlarini ham qiziqtirib kelmoqda. Amir Temur siymosi bilan chambarchas bog‘langan turli afsonalar, bugun real hayotda o‘z haqiqatini topmoqda. Ana shunday tarixiy jumboqlardan biri Sohibqironning o‘z ona vatani Kesh shahrida o‘zi uchun qurdirgan dahmasidir. Ammo Amir Temur vafotidan keyin u yerga dafn etilmagan? Ta’kidlash joiz, dastlabki bibliografik ko‘rsatkich mustaqillikkacha bo‘lgan davrda tarixshunos olim B.V.Lunin tomonidan tuzilib adabiyotlar sohalar bo‘yicha o‘n ikki qismga ajratib tasniflangan edi (Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе (библиографический указатель) // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент, 1969. № 8-9. – С. 100–145). Shu bilan birga, ushbu bibliografik ko‘rsatkichda mustabid sovet davridagi mafkuraviy tazyiq ta’sirida Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid adabiyotlar “Umumiy tarix” qismiga kiritilgan.1 Ammo bu holat tadqiqotning ilmiy ahamiyatini pasaytirmaydi, aksincha, olimning falsafiy mushohadasining nechog‘lik teran ekanligidan dalolat beradi. Ushbu bibliografik ko‘rsatkich tasnifi mustaqillik yillarida B.V.Lunin tomonidan ancha rivojlantirilib bir necha fundamental nashrlarda nafaqat keltirildi, balki olim tomonidan (Temur va Ulug‘bek davri tarixi. – Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati, 1996. – B. 28–42) Amir Temur davri asosiy manbalari hamda ilmiy adabiyotlarining tarixshunoslik nuqtayi nazaridan tahlili ham amalga oshirildi. Shuningdek, xorij tarixshunoslari, rus sharqshunos olimlari hamda sovet davrida tadqiqot olib borgan tarixchilarning ilmiy ishlari tadrijiy ravishda o‘rganilib, ilk bor mavzuga oid tarixiy adabiyotlar tarixshunoslikning yangicha talqinida o‘z bahosini oldi. Ushbu tayyorlangan 1 Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent., «Sharq» 1999.-B.12-13 4 bibliografiya to‘plami hozirga qadar tadqiqotlarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Hozirga qadar respublikada mazkur mavzuga oid bir necha bibliografik nashrlar amalga oshirilgan. Chunonchi, 1996-yilda O‘zbekiston Respublikasining Misrdagi elchixonasi xodimlari tomonidan (Amir Temur va temuriylar haqida Misr kutubxonalarida saqlanayotgan manba va qo‘llanmalar Fihristi. Muqaddima muallifi: Boboxonov Sh. Tayyorlovchi: Nasrullo Mubashshir at-Taroziy. – O‘zbekiston elchixonasi Qohira shahri, 1996. O‘zbek tilida – B. 1–37, arab tilida – B. 1–422) Amir Temur va temuriylar haqida Misr kutubxonalarida saqlanayotgan manba va qo‘llanmalar fihristi yaratildi. 1999-yilda esa akademik E.V.Rtveladze va akademik A.X.Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” (Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. – Ташкент: Издательский дом Мирэкономики и права, 1999. – 112 с.; Ўша муаллифлар. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография / Отв. за выпуск Д.Нурматова. – Париж, 1996. – 28) nomli bibliografik nashrda xorijiy tillarda chop etilgan adabiyotlar tizimga solindi. Mualliflar jahon tarixshunosli­gida mustaqil “temurshunoslik” ilmiy yo‘nalishi shakllanganini e’tirof etishdi. Shuningdek, “Amir Temur jahon tarixida” nomli nashrining “Amir Temur davri tarixnavisligi” bobidagi “Ilmiy izlanishlar” qismida O‘zbekiston va xorij tadqiqotchilarining ishlari tahlil qilindi. Nashrda “Amir Temur shaxsini biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko‘nikmalardan uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o‘tish tadriji sodir bo‘ldi” (Amir Temur jahon tarixida. – Toshkent: Sharq, 2001. – B. 214–216), degan xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir. 2003-yilda akademik B.Ahmedov, B.Qosimov, I.Niyazov, B.Bannopov, M.Zikrullayev, Ya.Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir muncha tadqiqotlar olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” (Amir Temur bibliografiyasi. B.Ahmedov, B.Qosimov, I.Niyazov, B.Bannopov, M.Zikrullayev, Ya.Muhammedov. Markaziy Osiyoni tadqiq qilish Fransuz Instituti. Toshkent, 2003. – 114-b.) nashrdan chiqdi. 2010-yilda O.Rahmatullayeva tomonidan tayyorlangan “Amir Temur saltanati tarixnavisligi” nomli bibliografik ko‘rsatkichda faqat O‘zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan adabiyotlar jamlanib sohalar bo‘yicha tasniflandi (Rahmatullayeva A. Amir Temur saltanati tarixnavisligi (Bibliografik ko‘rsatkich). – T.: Fan va texnologiya,2010. – 95-b.). Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi bo‘yicha O‘zbekistonda bir muncha salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Aksariyat tadqiqotchilarning yakdillik bilan ta’kidlashicha, boshqa tarixiy davrni o‘rganishda adabiyotlar taqchilligi qiynasa, bu davr tadqiqotchisiga esa adabiyotlarning ko‘pligi va turli munosabat qiyinchilik tug‘diradi. Aynan shu jihat ham bibliografik tadqiqotlarga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Keyingi yillarda Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar tarjimasi, ilmiy, ilmiy-ommabop, badiiy adabiyotlar yaratildiki, ularni aniqlash, 5 tizimlashtirish zaruriyatini keltirib chiqardi. Mazkur loyihada mavzuni yorituvchi yozma manbalar, monografiyalar, risolalar, dissertatsiya va avtoreferatlar ro‘yxati, yubileylarga bag‘ishlangan albomlar, tarixiy ma’lumotnoma va solnomalar, respublika va xalqaro konferensiya materiallari, o‘quv qo‘llanmalar, respublika va xorijiy nashrlarda chop etilgan maqolalar jamlandi. Shuningdek, unda xorijiy davlatlardagi kutubxonalar, muzeylar va fondlardan o‘rin olgan adabiyotlardan ham imkon qadar foydalanildi. Jumladan, rus, ingliz, fransuz, turk, arab, fors tillarida nashr etilgan 6 mingga yaqin turli kitob va maqolalar nashrlari imkon qadar jamlanib, ma’lum bir tartibga solindi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Sohibqiron zamonasining ajoyib diplomati, davlatlar o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishi va iqtisodiy aloqalar rivojlanishining tarafdori sifatida ham mashhur edi. U olimlar va hokimlar, me’morlar va shoirlarning buyuk homiysi yanglig’ dong chiqargan». Davlat mustaqilligiga erishib, bugungi kunda demokratik-huquqiy davlat qurayotgan xalqimiz Vatanimiz tarixida huquqiy davlat haqidagi tasavvur va qarashlarning yuzaga kelishi hamda rivojlanishi, uning yuridik manbalari, dunyoviy huquq va qonunchilik masalalarini ham bilishni istaydi, albatta. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, Temur tuzuklarini tarixiy-huquqiy tadqiq etish alohida dolzarblik kasb etadi. Zero, o’tmish merosimiz, uning boy davlatchilik va huquqiy asoslari, xususan, Amir Temur davrida davlat va huquq borasida qo’llanilgan adolatli tamoyillar bugungi kunda mustaqilligimizga ham xizmat qilib, shaxsning yuksak siyosiy, axloqiy va huquqiy madaniyatini shakllantirishda ko’maklashmoqda. Amir Temur hayoti va faoliyatini yorituvchi asosiy tarixiy manbalar benihoya ko’p va xilma-xil bo’lib, bu uning nomi, jahon tarixidagi roli beqiyos ekanligi va g’oyat mashhurligidan dalolat beradi. Bu masalalarga oid manbalarning ilmiy tahlili jamiyatshunos olimlarimiz asarlarida, ayniqsa, o’zbek, rus, ingliz tillarida nashr etilgan «Amir Temur jahon tarixida» nomli fundamental tadqiqotda batafsil berilgan. Ushbu tadqiqotda mazkur mavzu bo’yicha jahonning turli tillarida nashr etilgan adabiyotlar ro’yxati ham keltirilgan, shuningdek, Amir Temur, Temuriylar davlati, uning tashkil topishi masalalariga bag’ishlangan, chet ellarda va Respublikamizda olib borilgan tadqiqotlarning ilmiy tahlili ham bir qator olimlarimizning kitoblarida yoritilgan. «Temur tuzuklari» ilmiy jamoatchilikni 600 yil mobaynida qiziqtirib kelmoqda. Albatta, ushbu davrda yaratilgan adabiyotlar juda ko’p, mavjud adabiyotlarni agar yaratilish sanalariga ko’ra tasnif etsak, uch davrni ajratib ko’rsatsa bo’ladi: 1) tuzuklar bo’yicha 1917 yilgacha olib borilgan tadqiqotlar; 2) sho’rolar davrida yozilgan asarlar; 3) mustaqillik davrida yaratilgan ilmiy izlanishlar. Jumladan, XIX asrning ikkinchi yarmida o’zining siyosiy-iqtisodiy manfaatlaridan kelib chiqib, Turkistonni o’z ta’sir doirasiga olgan, o’lkada mustamlakachilik rejimini o’rnatgan mustamlakachi ma’murlar Turkistonning boy ma’naviy-huquqiy merosiga duch keldilar va bu merosni o’zida aks ettirgan ba’zi asarlar, jumladan, «Temur tuzuklari» o’sha davrdayoq rus tiliga tarjima etildi va ilmiy jamoatchilikka tanishtirildi. O’sha davrdagi rus olimlaridan biri D.I.Logofet «Tuzuklar»ni o’rganib va unga yuksak baho berib: «Turkistonda huquqiy davlat va 6 Konstitusion Kodeks Yevropadan 500-400 yillar oldin vujudga kelgan», degan fikrni ilgari suradi. Ba’zi rus olimlari esa «Temur tuzuklari»ga past nazar bilan qarab, uning muallifi Amir Temur ekanligiga, hatto, shubha bildirganlar. Ana shulardan birinchisi – taniqli sharqshunos olim V.V.Bartold o’zining 1918 yilda nashr ettirgan dastlab «Ulug’bek va uning davri»2 asarida, shuningdek, keyinchalik 1928 yilda chop etilgan «Mir Alisher va siyosiy hayot» nomli maqolasida ushbu fikrni olg’a surib va rivojlantirib, «Temur tuzuklari» XVII asrda Hindistonda bitilgan asar degan fikrni ilgari suradi. V.V. Bartoldning ushbu fikrlari o’sha davrdagi hukmron siyosatga hamohang aytilganligi yaqqol ko’rinib turibdi. Bunday yondashishlar asosida turkiy xalqlarning qadimiy davlatchilikka ega bo’lganligi, uning o’ziga xos huquqiy manbalari hamda ularni yaratish an’analari mavjud bo’lganligini kamsitib ko’rsatish niyatlari yotadi. Bunday fikrlar davlat va huquq tarixi bilan shug’ullanuvchi rus va sobiq sovet olimlari o’rtasida ham o’z samarasini bergan. Sobiq sovetlar davlati va huquqi tarixining (to’g’rirog’i, Rossiya) birinchi darslik kitobini yozgan S.V.Yushkov «Temur tuzuklari»dek huquq manbaini ko’rmaslikka olib, O’rta Osiyo xalqlarining huquqiy manbalari faqat «Qur’on va unga berilgan sharhlar hamda «Hidoya» dangina iborat», degan xato fikrning shakllanishga olib keldi. Ushbu fikr tarixiy-huquqiy fanlarda 90- yillargacha hukmron bo’lib qoldi. «Pravda Vostoka» gazetasining xabar berishicha, 1930 yillarda «Temur tuzuklari»ni o’rganish va uning barcha tahrirlarini to’plash maqsadida, huquqshunoslardan iborat maxsus guruh ham tuzilgan. «O’zbekiston huquqi va sovet qurilishi ilmiy tadqiqot instituti qoshida tashkil qilingan bu guruh Tuzuklarning o’zbekcha va ruscha tarjimalarini topib to’plagan», deb xabar beradi gazeta, agar bu haqiqatan shunday bo’lsa, biror joyda, ya’ni institut kutubxonasi yoki arxivlarda turgandir ular... «Eng avvalo, rus tilida tegishli sharhlar bilan to’la tarjimasini bosib chiqarish rejalashtirilgan. Buxoro, Samarqand va Shahrisabz kabi shaharlar arxivlarida saqlanayotgan hujjatlarni o’rganish uchun ilmiy xodimlar yuborilgan. Kurs ishinin g tarkibi. Kirish, ikki bob, to’rt qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 2 Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. 7 I – Bob. Amir Temur davlati 1.1 Temur davlatining tashqi siyosati Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaliga, diplomatliliga va yetuk davlat arbobi bo’lganligi tufayli yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ulkan markazlashgan daatat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Sohibqiron turk-Mug’ul an’analariga amal qilgan holda o’z davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida inom qilish yo’li bilan boshkargan. Temur Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini ulusga bo’lib, farzandlariga in’om etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo’lib berilgan yerlar ichki mustaqillikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysundilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida nizolar kelib chiqmasligi uchun ularning faoliyatini doimo nazorat qilib turadi. Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni sohibqiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo’l qo’ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi lozim hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat axdidan xabardorlik to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. Amir Temur hukmronlik qilgan davrlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig’ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarni bajarganlar. Bu davrlarda yerga egalikning baьzi turlari mavjud bo’lib, ular suyurg’ol yerlar, vaqf yerlar, jamoa yerlari edi. Xususiy egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to’lashda ba’zi imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vaqf yerlar masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo’lib, ular soliq to’lashdan ozod qilganlar. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i xiroj bo’lib, u olinadigan daromadning uchdan bir qismiga teng bo’lgan. Temur tuzuklarida yozilishicha, kimki biron sahroni obod qilsa, yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo, biron bog’ ko’kartirsa, yoxud biron tashlandiq yerni obod qilsa, faqat yerni o’zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman to’lamagan) qonun doirasda xiroj solig’i olingan. Undan tashqari ushr, mol, suvloq soliq turlari mavjud bo’lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga binoan to’plangan.3 Soliq to’plovchi soliq yig’ish jarayonida soliqni yaxshi so’zlar bilan to’plashi, aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari kelib chiqmasligini nazorat qilishi shart edi. Amir Temur davlatni mustaxkamlashda qonun- qoidalarning tutgan o’rniga keng e’tibor berdi. Fransuz olimi Alfons de Lamartin 3 Бўрибой Аҳмедов. Амир Темур сабоқлари 2-Том. Ғафур Ғулом номидаги Адабийот ва саньат нашрийоти. Тошкент. 1999й. B.32-42 8 Amir Temur davlati haqida shuday degan edi: «Yevropa Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini quchgan fotih Napoleonda adolatli qonunlar asosiga qurilgan bunday boshqaruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, - deb edi Amir Temur, - saltanat qonun-qoidalariga asoslaigan holda boshqardim. To’ra va tuzukka tayanib saltanatda o’z martaba va maqomimni mustahkam saqlab turdim». Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab, Samarqandni poytaxt qilib olgach, u katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga aylanadi. Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar barpo etildi. Hatto g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar, yo’lovchilar qo’nib o’tadigan sus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devolar bilan o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab turli go’zal bog’lar qurdirardi. Temur ulkan sohibqiron sifatida o’zining ona yurti Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi ulug’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Axmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu yerda nafaqat obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’troq aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo’lga qo’yish, urug’lar o’rtasida tinchlik saqlash maqsadi yotgani ma’lum.Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib o’tmoq lozim. Temurning sa’yi harakatlari bilan Buxoro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda hunarmandchilikning keng rivojlanishi shaxarlarda xunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borganida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibqiron savdo yo’llari rivojiga, uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari nazorat qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi.Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo’naltirishdan tashkari siyosiy hayotda ham kuch keng yo’lga qo’ydi. Sohibqiron chet davlatlar bilan aloqani keng yo’lga qo’ydi.4 U davr shart-sharoitlariga ko’ra tashqi siyosatda qat’iy, faol harakat qilib, o’z saltanati dovrug’ini jahon miqyosiga chiqara oldi. Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan g’alabalaridan so’ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishini taklif etgan. Shunday qilib u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo’shnichilik qilish, savdo karvon yo’llarini rivojlantirish niyati borligini kursatib o’z davlati shuhratini Yevropaga tarqata oldi. Uning saltanatini dovrug’i bu mamlakatlarga yetib borishi bilan Fransiya, Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning qirollari 4 Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006. B.12-13 9 sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari o’rnatshpga intilganlar, shu bois ular sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqalarida uning o’g’li Mironshoh ko’p yordam bergan. Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror bo’lgan. Sohibqiron o’z davrining fan va madaniyatli jonkuyari sifatida shuhrat qozondi. Temur taqvodor ruhoniylarga chuqur hurmat bilan qaradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o’z himoyasiga oldi. Darvesh, faqir va miskinlarni o’ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha talablarini bajardi. O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy taraqqiyotida Temurr diniy va dunyoviy bilimlariga e’tibor berishi ahamiyatga ega edi. Sohibqiron doimo ilm ahli va ulamo bilan suhbatda bo’lib, qalbi toza kishilarga talpingan. Temur davrdagi ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o’z davriga nisbatan o’ta darajada rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko’tarildi. Temur davrning nodir qo’lyozmalari tarixiy mo’jizasiga aylanib qoldi. Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bo’lgan sababli sohibqiron dinga keng e’tibor berdi. U nafaqat askarlarini, balki barcha fuqarolarini musulmonchilik tarbiyalashga harakat qilgan, Uning doimo amal qilib kelgan «Kuch adolatdadir» degan so’zlari uning davlat boshqarishdagi yuksak qobiliyatidan dalolat beradi. Mashhur muarrixlardan biri Nizomiddin Shomiy o’zish «Zafarnoma» asarida shunday yozadi: «...uniig adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylardagina emas, balki Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum hududigacha bo’lgan yerlardan savdogarlar u yerda tursin, bolalaru, beva xotin ham ipakli matrlar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsaning bir doniga ham ko’z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir». Amir Temurning o‘zi o‘qimishliligi zukkoligi adabiyot va san‘atga qiziqishi shuning bilan birgalikda o‘z ona tilidan tashqari boshqa bir nechta tillarni ham yaxshi bilishi, shuning asosida turli xil davlatlardan olib kelingan olimu fuzalolar, allomalar bilan ko‘plab suhbatlar uyushtirib turardi, keyinchalik Amir Temurning bunday olib borgan oqilona siyosati zamirida XIV-XV asrlarda sharq musulmon olamida IX- XII asrdan so‘ng yana bir uyg‘onish davrini renessansni vujudga kelishida juda katta omil bo‘lib xizmat qildi desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Amir Temur har bir sohaga alohida e‘tibor qaratdi shu jumladan ta‘lim, ilm-fan sohasiga asosiy e‘tiborini qaratdi. Ayniqsa mo‘g‘ullardan so‘ng ezilgan xalqning o‘tmishini ajdodlarining qanday buyuk shaxslar ekanligini bilishi uchun tarix sohasini rivojlantirdi. Temurning o‘zi ham tarixiy adabiyotlarni mutoala qilib borar edi. Bu haqda Amir Temur saroyida 12 yoshida keltirilgan tarixchilik bilan shug‘ullangan Ibn Arabshoh o‘zining Amir Temur tarixi kitobida shunday keltiradi: “Temur tarix (kitob) lari, Xudoning raxmati va salomi bo‘lg‘ur anbiyolar «Qissalarni podshohlar siyratlari va o‘tgan salaflar haqidagi hikoyalarni doimo- saafarda, ham xadarda ham o‘qutib, qunt bilan tinglar edi».1 Ko’rinib turibdiki Amir Temurning tarixga, o’tmishga, ajdodlari merosiga befarq qaramasligi uning ezilgan xalqni qaytadan ma‘naviy jihatdan birlashtirishiga katta yordam berdi. 10 Amir Temur davlatida ilm- fan bilan shug‘ullanish uchun juda katta imkonoyatlar yaratishi bilan birgalikda olimlarni har jihatdan qo‘llab quvvatlagan. Amir Temur yurishalari vaqtida qaysi davlatga bormasin birinchi navbatda ilm ahllarini, olimlarni va yozuvchilarni alohida e‘tibor bilan ulug‘lagan, izzat-ikrom ko’rsatib ularni o‘z davlatiga olib kelgan va ilm bilan shug‘ullanish uchun barcha sharoitlarni yaratib bergan. Shunday Amir Temurdan ro’shnolik ko’rgan o’zi sevgan ilmi bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan o’z davrining buyuk shaxslaridan biri Ibn Xaldun: “Tangriga xamd bo’lsinki, qimmatimni biladigan, xizmatimni qadrlaydigan va hurmatimni o’rniga qo’yadigan kishini menga ato qildi”2 deb yozadi. Keyinchalik Ibn Xaldun Amir Temur bilan tanishgandan so‘ng ungacha bo’lgan davrini besamar ketganligini anglaydi va afsus chekadi. Amir Temur olimlar bilan suhbat va bahslar uyushtirishni yaxshi kо‘rgan, g‘oliblarga qimmatbaho tuhfalar bergan. Amir Temur o’qimishli, dono kishilar davrasini, ular bilan suhbat qilishni yoqtirgan, davlat ishlarini yo’lga qoyishda ular bilan maslahatlashib ish ko’rgan.5 Shuning uchun ham u o‘zining “Tuzuklari”da qayd etilgan 12 toifa va tabaqaning ikkinchisiga aqlli kishilar va kengash sohiblarlarni kiritdi va ularni e‘tiborli shaxslar deb bildi. 1.2 Temur davlatida obodonchilik ishlari Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab, Samarqandni poytaxt qilib olgach, u katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga aylanadi. Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar barpo etildi. Hatto g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar, yo’lovchilar qo’nib o’tadigan sus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devolar bilan o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab turli go’zal bog’lar qurdirardi. Temur ulkan sohibqiron sifatida o’zining ona yurti Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi ulug’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Axmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu yerda nafaqat obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’troq aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo’lga qo’yish, urug’lar o’rtasida tinchlik saqlash maqsadi yotgani ma’lum.Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib o’tmoq lozim. Temurning sa’yi harakatlari bilan Buxoro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari 5 Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va izohlar muallifi Vohidov. Sh. Toshkent:. 2001.B.12-15 11 sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda hunarmandchilikning keng rivojlanishi shaxarlarda xunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borganida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibqiron savdo yo’llari rivojiga, uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari nazorat qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi.Umuman ilm- fan, madaniyat, ma’naviyat, san’at sohasiga homiyligi g’amxo’rlik qilgani musatqillik davri adabiyotlarida alohida ta’kidlanadi, xususan “Amir Temur jahon tarixida” kitobida XIV-XV asrlardagi ikkinchi renessansni Amir Temurning fidoyiligi bunyodkorligining natijasi ekanligi ta‘kidlab o’tiladi. Temur va temuriylar davrida rivojlangan ayrim fanlar xususan matematika, geografiya, gemetriya, astronomiya, tarix, falsafa, tibbiyot va adabiyot sohalarida shunday ajiyib asarlar yaratildiki bu asarlar nafaqat sharq renessansi rivojida balki yevropada ham uyg‘onish davrining vujudga kelishida va keyinchalik Evropa fan yaraqqiyotining rivojlanishiga katta ahamiyat kasb etdi. Amir Temurdan keyin uning bu ishlarini uning avlodlari nabiralari davom ettirdi. Amir Temurning sevimli nabiralaridan biri buyuk olim Mirzo Ulug‘bek davrida ilm-fan, ma‘naviyat, madaniyat va san‘at bobosi davridagidek rivojlandi. Ulug‘bekning Samarqanda qurdirgan observatoriyasida Astronomik jadval tuzdi u yerda olib borilgan astronomik kuzatishlar yordamida 1018 ta qo‘zg‘almas yulduzlarning joylashuvini aniqladi. Bu observatoriyada olib borilgan astronomik kuzatishlar va astronomik jadval XVII asrga kelib yevropada astronomiya sohasidagi yutuqlarga asosiy qo‘llanmalardan biri bo‘lib qoldi. Bundan tashqari Ulug’bekning astronomiya faniga doir “Ziji Ko‘ragoniy” asarining yaratilishi astronomiya fani uchun katta kashfiyot bo‘ldi. Ulug’bek bobosi kabi ilm-fan sohasiga ham homiylik qildi, uning o‘zi qurdirgan madrasalardan “ biriga ilm olish har bir musulmon yigit va qiz uchun farzdir” degan o‘giti ilm ma’rifat uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ulug’bekning o’zi ham adabiyot san’at sohasi bilan shug’ullanib turgan. Xususan Alisher Navoiy o’zining “Majolisun Nafoisi” da Ulug’bek adiblarning homiysigina emas, balki sheriyatning qadriga etuvchi edi, o’zi ham sher yozar edi, deb ko’rsatgan”.4 Shundan ko’rinib turibdiki Ulug’bek har tomonlama ilm-fan, madaniyat va san’atning rivojla nishiga katta xissa qo’shgan. Temuriylar davrida bundan tashqari juda ko’plab olimlar, yozuvchilar, tarixchilar, mashoyiqlar, hunarmand ustalar, xattotlar yetishib chiqdiki ular ham ikkinchi uyg’onish davrining vujudga kelishi rivojlanishi va taraqqiy topishida alohida rol o’ynaganlar desak aslo mubolag’a bo’lmaydi. Amir Temur shaxsi uning davlat tuzish hamda askarboshilik faoliyati haqida yaqin-yaqingacha faqat bir tomonlama yondashib kelindi. Shu davr to’g’risida ilmiy ish yozgan mualliflar, asosan,tarixchi Ibn Arabshohning «Temur taqdirida taqdir ajoyibotlari» nomli asaridagi unga berilgan ta’rifiga suyanib, uni rahmsiz, johil, zolim Chingizxondan hech kam bo’lmagan o’rta asr hukmdori deb ta’riflab keldilar. Ammo shu narsani tan olish kerakki, Ibn Arabshohning kitobi diqqat bilan o’qilsa, Temurga berilgan salbiy baholardan ijobiylari ko’proq. Ammo Ovro’po tarixchilari shu kitobda keltirilgan uch qatorgina ta’rifni ushlab olganlar, xolos. Shuning uchun ham bunday bir tomonlama yondashishni, eng avvalo, g’arazsiz deb baholab bo’lmaydi, qolaversa, 12 bu tarixiy faktni buzib ko’rsatishdir. To’g’ri, Amir Temur o’z davrining hukmdori, uning shaxsi ziddiyatli bo’lib, faoliyatida adolat va qatgiqqo’lliklar bir chiziqda yotadi. Uning davlat arbobi va askarboshilik faoliyatini ikki davrga bo’lish mumkin: 1. Temurning Chig’atoy ulusida hokimiyatni qo’lga kiritishi. Mo’g’ullar zulmini ag’darib tashlab, mustaqil markazlashgan davlat tuzishi (1370-1380 yillar). 2. Imperiyani kengaytirish maqsadida o’zga mamlakatlarni asoratga solish davri. Markazlashgan davlat tuzilgach, butun kuchini qisman mudofaa va istilo urushlariga burdi (1380-1405 yillar). Tez fursatda Xuroson va Eronni, Hindiston, Iroq, Suriya va Misrni, Rum va Kavkazortini bosib olib, o’z davlati hududlariga qo’shdi. Shunisi xarakterliki, faqatgina Temurda emas, balki o’rta asrning deyarli barcha hukmdorlarida shunga o’xshash o’zga erlarni bosib olish kayfiyati mavjud bo’lgan. Markazi Samarqand bo’lgan juda kuchli davlat vujudga kelgan bir davrda Osiyoda ikkita kuchli Turk davlati bor zdi. Bu davrga kelib, Oltin O’rdada oz sonli bo’lgan mo’g’ul urug’lari musulmonchilikni qabul qilib, turkiy urug’larga tamomila singib ketgan edilar. Oltin O’rdaning davlat tili xorazmiy turkiy tili edi. Anatoliyada esa qudratli Usmonli turklar davlati tashkil topib, ular Rum (Vizantiyaga), Sharqiy Yevropaga tahdid solib turar edilar. Usmonli beklar nasablari bo’yicha Markaziy Osiyolik turk beklariga yaqin edilar. Temur davlatining yashash va yashamasligi ana shu ikki davlat bilan bo’ladigan munosabatga ham bog’liq edi. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Amir Temur ko’p o’tmasdan, o’z ittifoqchisi bo’lgan Turk amiri Qozog’onning nabirasi Husaynni jangda engib, 1370 yilda uning bosh kenti – Balxni qo’lga kiritadi va ikki daryo oralig’ida markazlashgan kuchli davlat tuzishga kirishadi. Uning bu ishida Chig’atoy beklari, harbiy boshliqlar, ruhoniylar va shaharliklar orasida tayanch kuchlar vujudga keladi. Dastlab, u Keshga kelib, davlat vazirini, tuman boshliqlari va mingboshilarni tayinlaydi. Xorazmdan boshqa barcha erlarni o’z hokimiyati ostiga birlashtiradi. Mo’g’ullar davrida Xorazm ikki qismga bo’lingan bo’lib, markazi Urganch shahri bo’lgan Shimoliy Xorazm, bu Oltin O’rda tarkibiga kirar edi va ikkinchisi – Markazi Kat qal’asi bo’lgan Chig’atoy ulusiga kiradigan Janubiy Xorazm edi. 1359 yilda Oltin O’rdada yuz bergan g’alayonlardan keyin bu ikkala qismni Qo’ng’irot qabilasiga mansub so’fiylar birlashtirgan edi. Ammo bu vaqtda sobiq Chig’atoy ulusida hokimiyatni o’z qo’lida to’plab olgan Amir Temur o’zini shu ulusning ham vorisi deb hisoblab, Xorazmning Oltin O’rda bilan birlashishiga norozi ekanligini bildiradi. Amir Temurning Turon elini birlashtirish uchun olib borgan kurashi hokimiyat o’zbek amirlari qo’llariga o’tgan Oltin O’rda davlatini buyuk davlatchilik siyosatiga qarshi qurash bilan birga boradi. Xorazmni o’z davlatiga qo’shish uchun 4 marta yurish qilib, 1388 yilda uni uzil-kesil qo’shib oldi. 1395 yilda u Shimoliy Kavkazdagi Terek daryosi bo’yida Oq O’rdaning o’zbek amirlaridan bo’lgan To’xtamishxonga xalokatli zarba berganidan keyin Oltin O’rdaning bosh kenti – Saroy Berkani egalladi. Oltin O’rdaga berilgan zarba Amir Temur o’z davlati manfaatlaridan kelib chiqishiga qaramasdan, bu g’alaba rus xalqiga va Rus davlatiga ko’rsatilgan katta yordam edi. Bu tarixiy holni ilg’or 13 fikrli rus tarixchilari A.Yu. Yakubovskiy va B.D.Grekovlar obektiv baho berib, tan olganlar. To’g’risini aytganda, uning xizmatlarini to’g’ri tushunib tan olganlar Rossiyada hozir ham ko’p. Shulardan biri Rossiyaning Pokistondagi elchisi A.Yu.Alekseevning quyidagi so’zlari diqqatga sazovordir: «Amir Temur To’xtamishxon ustidan qozonilgan g’alaba haqida Oltin O’rdani emirish bilan Rus mamlakatini qariyb 200 yil davom etgan mo’g’ul-tatar zulmidan faqat ozod qilibgina qolmay, balki Rossiyaning mustaqil davlat sifatida rivojlanishiga yo’l ochib berdi. Bu tarixiy haqiqat. Lekin Rossiyada yaqin vaqtlargacha bu haqida gapirilmas yoki gapirishni istashmasdi. Biroq bundan ko’z yumib bo’larmidi?! Haqiqat – bu haqiqat!» 1405 yilda Amir Temur Xitoyga qilayotgan yurishida kasallanib, vafot etadi. Garchi Ibn Arabshoh va ba’zi tarixchilar uni savodsiz, shafqatsiz hukmdor sifatida yozib qoldirgan bo’lsalar-da, uning jahon tarixida tutgan o’rni, o’zbek davlatchiligi, uning tarixi, madaniyati qahramonlik tarixi oldidagi xizmatlari nihoyasizdir. Uning qiyinchilik bilan tuzgan davlati ko’p sonli amirzodalar orasida tez bo’linib, parchalanib ketadi. Amir Temur vafotidan keyin o’zaro hokimiyat uchun kurashlar kuchayadi. Shohrux (1405-1447) davrida garchi Amir Temur davlatining bir qismi boy berilgan bo’lsa-da, ammo u qudratli davlat edi. Bu davlat amalda ikkiga – bosh kenti Hirot bo’lgan Xuroson va bosh kenti Samarqand bo’lgan Movarounnahrga bo’lingan. Shohrux 15 yoshli o’g’li Ulug’bekni Samarqand hokimi, Amir Temurning safdoshi – askarboshi Shoh Malikni esa unga Otabek qilib tayinlaydi. 1411 yildan e’tiboran, 17 yoshli Ulug’bek Movarounnahr va Samarqandni mustaqil boshqardi. «U odil sudlov va boshqarishni amalga oshirishda maqtovga sazovor qoidalarga rioya qildi», – degan edi Davlatshoh Samarqandiy. Ulug’bek otasidan ikki yil keyin, o’z o’g’li Abdullatifning fatvosi bilan 1449 yilda o’ldirildi. Undan keyingi davrda Dasht o’zbeklarining ikki daryo oralig’i ishlariga aralashuvi kuchayib, ularning xoni Abulxayrxon yordamida Mironshoh avlodlaridan bo’lgan Abu Sayid (1451-1469) hokimiyatni qo’lga oladi. U Eronda Temuriylar hukmronligini tiklash uchun qilingan urushda asir olinib, qatl etilgach, hokimiyat uning avlodlariga o’tadi. Xurosonda esa Umarshayx avlodlaridan Sulton Husayn Boyqaro hukmdor bo’ladi. XV asrning oxiri – XVI asrning boshlariga kelib, Temuriylar davlati o’zaro taxt talashishlar va Dasht o’zbeklarining hujumlari ostida halokatga uchradi. Xullas, Amir Temur, eng avvalo, xalqini va yurtini zolimlar iskanjasidan ozod etishda mardlik va jasorat ko’rsatdi. Vatan iqboli, shonu shavkati uchun fidoyilarcha kurashdi, o’zi aytganidek, «saltanat to’nini kiygach», tinchligu sog’lig’i ketdi, o’z to’shagida rohatda uxlash, huzur-halovatidan voz kechdi. Ammo u «adlu insof bilan jahon gulshani obod bo’lur» deya, o’zidan yaxshi nom qoldirdi. Bugunda u tuzgan qudratli davlatning mohiyati va tarixda tutgan o’rniga ahamiyat berib, uning o’zbek davlatchiligi borasidagi eng yaxshi an’analarini o’rganish, davlatining vujudga kelishini yanada kengroq tahlil etish bugungi davlatchilik ishlarimizda juda qo’l keladi. Shunday qilib, Amir Temur saltanatining tashkil topishi tasodifiy bir hol bo’lmasdan, butun XIV asr ijtimoiy-siyosiy voqealari rivojlanishidagi tarixiy jarayonning taqozosi edi. Markazlashgan davlat tashkil topishining ichki va tashqi shart-sharoitlari mavjud edi. Ichki sabablari: a) Chig’atoy ulusining inqirozi 14 va siyosiy tarqoqlikning kuchayishi mamlakatning iqtisodiy ahvolining tobora og’irlashib borayotganligi, shuning uchun dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar-barcha aholi mamlakatni mo’g’ul zulmidan xalos qilish va uni birlashtirish tarafdori edi; b) mo’g’ullar istibdodining o’rnatilishi, Chig’atoy xonlaridan to Tarmashirin davrigacha islom dini mavqeini juda pasaytirib, uning obro’sini tushirib yuborgan edi. Davlatda islom dini mavqeini tiklash butun ruhoniylarning xohishiga aylangan, ular tezroq bu istibdodni tugatish tarafdori edilar; v) o’zaro urushlar, hokimiyat talashishlar xalqning tinka-madorini quritib yuborgan, shuning uchun butun xalq istiqlol va yagona davlat tarafdori edi. Tashqi shart-sharoitlariga kelganimizda: a) Oltin O’rda, Oq O’rda tomonidan Muovarounnahrda o’zgarishlar kuzatilar, vaqti-vaqti bilan Chig’atoy ulusi ishlariga aralashish hollari yuz berib turardi; b) Chig’atoy ulisi ikkiga bo’linib, Mo’g’uliston tashkil topgan va uning qudratli xoni Tug’luq Temurxon bu ulusni o’z davlatiga qo’shib olish uchun ikki marta Movarounnahrga qo’shin tortib kelishi, ya’ni qaytadan mo’g’ullar hukmronligini tiklashga intilish mavjud edi. Ana shu shart- sharoitlar Amir Temurning markazlashgan Turkiston saltanatining tashkil topishini tezlashtirdi. Vatanimiz va davlatchiligimiz tarixida buyuk sohibqiron Amir Temur alohida o’rinda turadi. Ulug’ bobomiz shaxsining murakkabligi munozarali muammo emas. Shu boisdan ham Amir Temurga baho berganda uni bir xil andoza va o’lchov bilan baholab bo’lmaydi. Uning to’g’risida keragidan ortiqcha ko’p kitoblar, maqolalar, esdaliklar, sahna asarlari yaratilgan. Ammo ular bir-biriga o’xshamaydi, bir-birini inkor etadi. B uyozma manbalarning ba`zilarida Temurning ijtimoiy-siyosiy va davlat faoliyati xolisona va ilmiy nuqtai nazardan yoritilgan bo’lsa, boshqa birovlarida g’arazlik, ochiqdan-ochiq dushmanlik, ko’rolmaslik jarayonida turib, sub`ektiv fikr va xulosalar ilgari surilgan. Bunday manba asarlarining mualliflari ulug’ bobolarimiz Amir Temurni «qonxo’r», «bosqinchi», «kallakesar», «o’g’ri» va hakozo deb tuhmat qiladilar. Masalaning eng ayanchli va mudhish tomoni shundaki, G’arbiy Evropaning ilg’or mamlakatlari Angliya, Frantsiya, Germaniya va boshqalarda ilm-fan va davlat arboblari Temurga ijobiy baho berib, ilmiy, badiiy va sahna asarlari yozganlar, uni e`zozlab o’quv yurtlari dasturlariga kiritganlar va muzeylar tashkil etganlar. Masalan, nemis olimi Dagenxard 1913 yildayoq Ovrupa sharqshunoslarining Amir Temur va temuriylar davriga bag’ishlangan asarlar ro’yxati bibiliografiyasini chop etgan edi. Taniqli frantsuz olimlari L. Keren «Temerlan yoxud sohibqiron salatanati» va J. Ru «Temerlan» nomli kitoblarida har biri amir Temur haqidagi 100 dan ortiq asar ro’yxatini keltirgan bo’lsalar, «Ulug’bek astranomiya sultoni» (Parij-1994) nomli to’plamda 40 asr, «Samarqand 1400-1500: Temerlan poytaxti: saltanat va uyg’onish yuragi» (Parij-1995) nomli asarda 27 kitob haqida ma`lumot berilgan. Abdulhay Habibiyning 1974 yili Tehronda nashr etilgan 1018 sahifadan iborat «Temur davri san`atlari» nomli asari Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixi, majaniyati va san`atiga oid kitob va risolalar ro’yxati hamda dunyoning qaysi kutubxonalarida saqlanayotganligi bilan tanishtirishga bag’ishlangan. «Ahmad Zakiy Validiy asarlarining tartibi» kitobida 23 asar va kitob ko’rsatilgan (Yosh Leninchi gazetasi 1991 yil 1 iyun’) yoki N. Muhiddinovning «Temuriylar 15 tarixi-xalqimiz tarixi» maqolasida temuriylar sulolasi to’g’risidagi 44 dan ortiq manba, asarlar ro’yxati berilgan (Fan va turmush 1992 yil 11-12 sonlar). Akademik B. Ahmedovning «Tarixdan saboqlar» va «Amir Temur» asarlarida sohibqiron va temuriylar sulolasi haqida ko’pgina tarixiy hamda hozirgi zamonda chop etilgan kitoblar tahlil berilgan. Rus sharqshunoslari ham XIX asrning II- yarmidan Amir Temur shaxsini o’rganishga astoydil kirishganlar. eng avvalo bir qancha xorijiy davlatlarda chiqqan asrrlar rus tiliga tarjima qilingan. Masalan, taniqli sharqshunos olim N. Ostroumovning tashabbusi bilan va uning rahbarligida frantsuz tilidan tarjima qilingan «Temur tuzuklari» ni va e. M. Langleyning «Temur hayoti» nomli asarlarini ko’rsatish mumkin.Bulardan tashqari Kastiliya qirolining elchisi Rui Gonsales de Klavixoning «Amir Temur saroyiga sayohati kundaliklari» 1990 yili Moskvada «Nauka» nashriyotida qayta nashr etildi.6 N. Likoshin o’zbek tilidan Amir Temurning «Tarjimai holi»ni 1894 yilda rus tilida nashr qilgan. T. N. Granovskiy, M. I. Ivanin, D. N. Logofet, L. Zimin, I.I. Umnyakov va boshqa bir qator rus sharqshunoslari Amir Temurning sarkardalik mahoratiga e`tibor berilgan maqolalarni chop ettirishgan. Rus temurshunosligida ayniqsa, salmoqli o’rinni mashhur akademik V. V. Bartol’dning chuqur tadqiqotlari «Turkiston mo’g’ul istilosi davrida», «Ulug’bek va uning davri» kitoblari, hamda taniqli sharqshunos A. Yu. Yakubovskiyning «O’zbekiston xalqlari tarixi» ning Amir Temur va temuriylarga bag’ishlangan bo’limi, uning hammualliflikda B. D. Grekov bilan yozgan «Oltin O’rda va uning qulashi» va boshqa bir necha maqolalari muhim o’rinni egallaydi. Bu va bir qator ko’zga ko’ringan temurshunoslarning maqolalari 1922 yili nashr etilgan katta hajmli to’plamda berilgan. Vatanimiz va davlatchiligimiz tarixida sohibqiron Amir Temur alohida o’rinda turadi. Ulug’ bobomiz shaxsining murakkabligi munozarali muammo emas. Shu boisdan ham Amir Temurga baho berganda uni bir xil andoza va o’lchov bilan baholab bo’lmaydi. Shuni chuqur taassuf bilan ta`kidlamoq lozimki, XX asrning 60-80 yillarida markscha-lenincha mafkura tayziqi ostida bo’lgan ayrim sovet tarixchi olimlari Amir Temur shaxsini «faqat qora ko’zoynak orqali» talqin etadilar. Ular Amir Temur bobomizni «qonxo’r», «bosqinchi», «kallakesar», «o’g’ri» va h. k. deb atadilar. Sobiq sho’rolar davrida markscha- lenincha mafkura hukmronligi tufayli Amir Temur haqida ijobiy fikr bildirilgan asar yoki maqola yozish u yoqda tursin, buyuk vatandoshimizning hatto nomini ham tilga olish ta`qiqlab qo’yilgan edi. Amir Temurning nomi faqat qora bo’yoqlarda o’quv qo’llanmalari va darsliklarga kiritildi. Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixini chuqur bilish nima uchun zarur? Birinchidan, o’z tarixini, nasl-nasabini, merosini bilmagan millatning kelajagi bo’lmaydi. CHunki har bir xalqning o’z tarixi mavjud. O’z tarixini bilmagan, uning ijobiy va salbiy tajribalarini o’rganib, tegishli xulosalar chiqarmagan xalq bugungi hayotning qadrini va muammolarini tushunib eta olmaydi, o’z kelajagi haqida aniq tasavvurga, puxta ishlangan dasturga ega bo’la olmaydi. Biz kelajagi buyuk 6 Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida harbiy boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014., B.43-50 16 O’zbekistonni barpo etishga kirishgan ekanmiz, bobokalonimizning ulug’ hayoti va faoliyati bizga katta ishonch, intilish, qattiyat va kuch-quvvat baxsh etadi. Ikkinchidan, Amir Temur va temuriylar tarixini har tomonlama chuqur o’rganish faqat ilmiy va ma`rifiy ahamiyat kasb etib qolmasdan, tarbiyaviy va amaliy ahamiyatga ham egadir. Bu davrda shikllangan va rivojlangan tarix saboqlaridan mustaqillik yo’lida foydalanish zarur. Tarix har bir insonni o’z vataniga muhabbat, sadoqat, o’z xalqining o’tmishi qaqida aniq tasavvurga ega bo’lish, uning hozirgi kuni va kelajagi bilan g’ururlanish ruhida tarbiyalashning muhim vositalaridan biridir. Shu boisdan Amir Temur va temuriylar davri tarixini o’rganish va tahlil qilish hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Bularni Amir Temur tarixi saboqlari deb atash mumkin. Saboqlarning eng asosiysi quyidagilardir: Birinchisi, Amir Temur 150 yil qaramlikdan so’ng, o’zbek milliy davlatchiligining mustaqilligini tiklagan, mamlakat va mintaqalarni birlashtirgan, o’z zamonasi uchun dunyo miqyosidagi taraqqiyparvar markazlashgan davlat boshqaruv tizimini yaratgan. Ikkinchisi, sohibqiron o’z saltanatida tinchlik, osoyishtalik va barqarorlikni ta`minlashga eng asosiy vazifa deb qaragan va bu borada barcha choralarni ishga solgan. Buning natijasida iqtisodiy, madaniy va siyosiy sohalarda ulkan yutuqlarga erishilgan. Bu zotning adolatli, xalqparvar siyosati natijasidir. Bunday siyosat tufayli xalq bilan davlat o’rtasida o’zaro hamkorlik, bir-birini qo’llab—uvvatlash yuzaga kelgan, davlat butun choralar bilan o’z fuqarolari haqida g’amxo’rlik qilgan. Aholiga jabr-zulm o’tkazganlarni, o’g’ri-talonchilarni, bosqinchilarni qatti- jazolagan, xalq esa bunga javoban Amir Temur olib borgan siyosatni qo’llab- quvvatlagan, u o’rnatgan qonun-qoidalarga rioya etgan. Uchinchisi, Amir Temur dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratgan.7 Uning hukmronlik davrida va shundan keyin mulkchilik munosabatlari, soliq tizimi taraqqiy etgan. To’rtinchisi, Amir Temur fan va madaniyat ravnaqiga keng imkoniyatlar yaratgan, din peshvolari olimlar, san`atkorlar, me`morlar, yozuvchilar, shoirlarga alohida qamxo’rlik ko’rsatib turgan. Bunday siyosatning natijasi o’laroq sharq uyg’onish davrining ikkinchi bosqichiga asos solingan. Beshinchisi, Amir Temur mohir va muzaffar sarkarda sifatida mamlakatning mudofaa qudratini ta`minoti, uni qurollantirish, harbiy intizom masalalariga alohida e`tibor bergan. Oltinchisi, Amir Temur saltanatning barcha mintaqalaridagi haqiqiy ahvol, mahalliy amaldorlarning xalqqa munosabati, bozorlardagi narx-navo, joylardagi tartib intizom haqida anih, to’g’ri ma`lumotga ega bo’lishga katta e`tibor bergan. Buning uchun maxsus axborot to’plovchilardan, aloqa xizmatchilaridan, joylarga topshiriq bilan yuboriladigan ishonchli vakillardan foydalangan. Sohibqiron bevosita xalq bilan uchrashib turgan, xalqning arz va shikoyatlarini bevosita ko’rib va eshitib hal qilgan. 7 Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2002. Б.31-41 17 Ettinchisi, Amir Temur mansabdor shaxslarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish, ular faoliyatini nazorat qilish masalalariga katta e`tibor bergan. Biror kishini u yoki bu lavozimga tayinlashdan uning nasl-nasabini, bilimini, qobiliyatini, hayotiy tajribasini, ahloqiy hislarini, o’z kasbiga, vataniga, xalqiga sadoqatini hisobga olgan. Mansabdorlar faoliyatiga baho berishda xalqning ular haqidagi fikri, adolat va insof bilan ish ko’rishlari, masalalarni qonuniy hal qilishlari asosiy me`yor bo’lib xizmat qilgan. Sakkizinchisi, Amir Temur saltanatida davlat ahamiyatiga molik masalalar kengashlarda maslahatlashib hal etilgan. Sohibqiron va temuriylar o’z atrofiga olimu-fuzalolarni to’plab, davlatni boshqarishda ular bilan bamaslahat fikrlarini hisobga olib ish ko’rganlar. To’qqizinchisi, Amir Temur shariat va «Tuzuklar» asosida jamiyat huquqiy hayotini boshqarishni yo’lga qo’ygan. O’ninchisi, Amir Temur jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutgan va ularning manfaatini hisobga olgan va ta`minlagan. O’n birinchisi, Amir Temur o’z davri shart-sharoitlariga ko’ra tashqi siyosatda qat`iy, faol hamda maqsadga muvofiq harakat qilib, o’z saltanatini jahon miqyosiga olib chiqqan. O’n ikkinchisi, Amir Temur saltanatida ibratli, ijobiy jihatlar, tadbirlar hukm surganligi bilan bir qatorda illatlar, qonunbuzarliklar, haqsizliklar, hatto yovuzliklar ham bo’lgan. Zotan bu xalqimiz o’tmishida tarixiy va siyosiy voqealarga, qarama-qarshiliklarga eng boy davrdir. eng asosiysi, bu davrni yoritishda bir tomonlikka-faqat ijobiy va salbiy jihatlarni bo’rttirib ko’rsatishga harakat qilmaslik zarur. Umuman, Amir Temur va temuriylar tarixiga har tomonlama, ilmiy, umuminsoniy nuqtai nazardan yondoshish va baho berish kerak. Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixini o’rganish shuni ko’rsatadiki, har bir mustaqil davlat o’zining milliy mafkurasiga ega bo’lishi shart. Busiz tom ma`nodagi milliy davlatning bo’lishi mumkin emas. Shuning uchun milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda amir Temur saltanati va nazariy, amaliy va tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Amir Temur va temuriylar davriga oid arab tilidagi yozma manbalar sirasida arab tarixchisi ibn Arabshohning (1389-1450) «Ajoyib ul maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari alohida o’rin tutadi. Asar ko’proq «Temur tarixi» nomi bilan keng tarqalgan. Saroy tarixchilarining ko’pgina asarlaridan farqli bu kitob qudratli, mustaqil, katta saltanat yaratgan Amir Temurning hayotini xolis va bir qadar tanqidiy ravishda yozilgan noyob yodgorlikdir. Afsuski ushbu tarjimalarning hammasi tegishli ilmiy izohlarsiz bajarilgani uchun ham ularni ilmiy jihatdan mukammal deb bo’lmaydi. Ibn Arabshohning asari U. Uvatov tomonidan, 1992 yilda Toshkentda 2 jildda keng tarzdagi ilmiy izohlar bilan o’zbek tilida nashr etildi. Ibn Arabshohning bu asari Amir Temurning hayoti va faoliyati haqidagi qimmatbaho ma`lumotlarni qamrabgina qolmay, unda o’sha davr madaniy hayoti to’g’risida ham muhim faktlar keltirilgan. 18 19 2.1 Temur davlatining tashqi siyosati Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho-uning janglarda erishgan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida ajralib turadi. Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak, bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz. Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va podshohlar o’z ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z tabaqasining maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning er-suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan chiqolmagan xon va podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab, o’zlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda ko’p misollar bor. Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va podshohlar orasida jahongirlik ya`ni, jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy TSezar, CHingizxon mana shunday hukmdorlar jumlasidan edilar. Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni egallagan. Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik, CHingizxon xurujidan teri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan, ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin qo’shnilari erlariga, balki Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda «qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bo’lmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan bo’lsin?! Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin faqat birgina shuning o’zi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obro’si ortib qolmaydi. Buning ustiga CHingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy vaziyat yomon edi. Amir Temur 20 o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi.8 Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning sharqiy- shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili Ilyosxo’jaxon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan Qamariddin, Ettisuv va CHu taraflarida anqo to’ra, Issiqko’latrofidagi o’lkalarda Mir Karimberdi, mamlakatning yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-atrofidagi erlarni talon-taroj qildilar, shaharning o’zini esa bir hafta mobaynida qamal ostida tutdilar. Mamlakatimiz janubida-Eronda, iroq, Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi. 1336 yildan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar. Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa yana bir mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki. Ular o’rtasidagi munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi: o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi. Movarounnahrning shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron edi. Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey) mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy shimoliy taraflardan tahdidi va talonchilik xurujlari kuchaygan edi. Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir bo’lgan ijlbiy o’zgarishlar o’z ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham namoyon etadi. Asosiy karvon yo’llari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini yanada oshirish, xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida Temurbek o’sha davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston, Kavkaz, iroq, Shom, Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi. 8 Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006. – №2. –Б.48. 21 Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli ravishda tan oladi. Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy tashkilotchi va atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi. Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning harbiy bilim va akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi. Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular «o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xo’shun»), «mingliklar»-(«xazora») va «o’n mingliklar»-(«tuman»)ga bo’lingan. Ularga o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni o’n ming, qo’shinda esa 100 mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xo’shunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi harbiy mansablar tashkil qilingan. Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, to’g’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’ martaba amirlik bo’lib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark etmasdan sodiqlik bilan xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul- umaro, to’rttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. O’n ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, o’n minglik qo’shin, tug’ va chortug’, to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chorto’g’ va burg’u (karnay) berilgan. Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan CHingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur o’zgartirishlar kiritadi. Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi CHingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi: 1. CHingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi 2. CHingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan. 3. Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan. 4. Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya`ni to’p-ra`dni olib kirdi. 5. Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi. 22 6. Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi. 7. Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan. Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron, Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan askarlar tashkil qilar edi.Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha- anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan.9 Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan. Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi. Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan. Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri- qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini 9 Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. –Б 50 23 sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, haqiqatdan yiroq emas. Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy. Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi. Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan. Yurishga jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar, amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat qilish ham yuklatilgan edi. Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol- yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan. Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi. «Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har o’n sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich, juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan. Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan ta`minlangan. O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining ham alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq, gurzi, oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan. Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih (chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari bilan qurollangan. Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da lashkargohga etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar 24 (pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan. Sohibqiron yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim daftariga, shuningdek davlatdan maosh- ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi uning o’rnini egallagan. Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har bir qism va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har kim o’z joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin- suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan go’sht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar ham ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto ko’chma hammomlar ham jangchilar xizmatida bo’lgan. Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat qilar edilar. Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida bartaraf eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan. Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni Temurbekning noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan. 2.2. Temur tuzuklari Mustaqillik yillarida “Temur tuzuklari” qayta-qayta nashr etilayotgani tahsinga loyiq. Turli manbalarda bu asar “Temur tuzuklari”, (“Tuzuki Temuriy”) “Temurning aytganlari” (“Malfuzoti Temuriy”) va “Temur haqida xotiralar” (“Voqioti Temuriy”) degan nomlar bilan ataladi. bugungi kunda “Temur 25 tuzuklari”ning qo‘lyozma va toshbosma nusxalari dunyo bo‘ylab keng tarqalgan. Ushbu noyob asarni jahonning ko‘pgina mamlakatlarida, jumladan, Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH, Rossiya, Finlyandiya, Daniya, Eron, Hindiston, Turkiya, Misr, Yaman kutubxonalaridan topsa bo‘ladi. Tuzuk nima? “Tuzuk” so‘zining lug‘aviy ma’nosi qonun-qoidalar to‘plami, nizom, degan ma’nolarni anglatadi. Boshqacha aytganda, Tuzuk – Konstitutsiya (lotincha “Constitution” – tuzilish, tuzuk) – davlatning Asosiy qonuni, deganidir. “Konstitutsiya” atamasi, “Imperator Konstitutsiyasi” deb atalgan qonun misolida, qadimgi Rimdayoq ma’lum bo‘lgan. O‘z navbatida, “Temur tuzuklari” Sharq va Osiyo mamlakatlari sivilizatsiyasiga xos alohida shakldagi konstitutsiyaviy hujjat xususiyatiga ega bo‘lib, shariat qonunlari bilan bir qatorda Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari taqdiriga kuchli ta’sir o‘tkazgan.Atoqli rus olimi D.Logofet “Temur tuzuklari”ni o‘rganib, unga Turkistonda Yevropadan 500 yillar oldin vujudga kelgan Konstitutsiyaviy kodeks, boshqacha aytganda, Amir Temur saltanatining Konstitutsiyasi, deb yuksak baho bergan. Binobarin, mustaqillikning dastlabki yillari – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasining muhokamasi davrida Asosiy qonunimizni “Tuzuklar” deb atash tavsiya etilgani ham bejiz emas.Azaldan ma’lumki, qaysi bir asar mazmun- mohiyatan g‘oyatda qimmatli, amalda juda zarur bo‘lsa, o‘shandan ko‘plab nusxalar ko‘chirilgan va tarqatilgan. “Temur tuzuklari” asosan toju taxt sohiblari uchun muhim qo‘llanma hisoblangan.10 Shuning uchun ham hukmdorlarning aksariyati bu asardan nusxa ko‘chirtirib, shaxsiy kutubxonasida asragan va davlat siyosiy faoliyatida muhim yo‘l-yo‘riq sifatida foydalangan. Tarixga murojaat etadigan bo‘lsak, buyuk vatandoshimiz Zahiriddin Muhammad Boburning avlodi Shoh Jahon (1628—1657), Qo‘qon xoni Muhammad Alixon (1821—1842) va Buxoro amiri Abdulahadxon (1885—1910) mohir kotiblariga buyurib, “Temur tuzuklari”dan o‘zlari uchun nusxa ko‘chirtirganlar. Haqiqatan, har bir satri bir umr el-yurt, saltanat tashvishi bilan yashagan fidoyi inson, ulkan davlat arbobining keng miqyosdagi o‘y-fikrlari, hayot va kurash tajribasi, mushohadasi, ba’zan esa dardli va iztirobli kechinmalari bilan sug‘orilgan bu asarda qanday teran ma’no mujassam ekanini ma’rifatli, zukko insonlar yaxshi anglashlari tayin. Amir Temurning davlat boshqaruvi tizimi.Sohibqiron ajdodimiz, ilgarigi davrlardan farqli holda, jamiyatdagi barcha tabaqalarning haq-huquqlari va manfaatlarini inobatga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy zaminni vujudga keltirgan. Har bir toifaning haq-huquklari, burch va majburiyatlari o‘ziga xos qonun bilan kafolatlab qo‘yilgan.11 Amir Temurning ulkan xizmatlaridan yana biri 10 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O‘zbekiston”., 2017. 11 Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. 26 – davlat boshqaruvini tashkil qilish bilan bog‘liq. Hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijroiya tarmoqlariga bo‘linishiga asoslangan mazkur tizimni joriy etishda Amir Temur ko‘r-ko‘rona emas, balki o‘zi yashab turgan voqelikni nazarda tutgan holda ish yuritgan. Taniqli tarixchi olim Azamat Зиёning fikricha, bu tizimda saltanat darajasiga ko‘tarilgan davlatning jo‘g‘rofiy hududlari doirasida yashovchi xalqlarning turmush tarzi, an’analari, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari ham inobatga olingan. Davlat boshqaruvi tizimiga Amir Temur olib kirgan yangilikning mohiyati ham aslida shu bilan belgilanadi. Amir Temur oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan. bugungi tushunchadagi kongress, assambleya, majlis, s’ezd kabilarga to‘g‘ri keladigan ushbu siyosiy institut boshqaruv mahkamasi va davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan eng asosiy masalalarni hal etib, unda saltanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha namoyandalari ishtirok etgan. Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijro etuvchi tizim vazirliklarning o‘rni muhim bo‘lgan Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yib, ulardan jamiyat manfaati yo‘lida foydalanish uchun qat’iy intizomga asoslangan, talabchan ijroiya mexanizmi zarur edi. Sohibqiron ana shunday tizimni yarata olgan.Amir Temur saltanatining ijro etuvchi tizimidagi sakkiz vazirlik va yana bir necha/ muassasalar moliya, soliqlar, daromad va xarajatlar, mulkchilik, yetishtiriladigan hosil, chorva, yaylovlar ahvoli, obodonchilik, xabar va pochta, harbiy va adliya sohalarini boshqargan. Masalan, harbiy ishlar vazirligi harbiylarga maosh berish, ularga tegishli mulklarni boshqarish, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy mashqlarni tashkil etish kabi vazifalar bilan bir qatorda, iste’foga chiqqan, urushda yarador bo‘lib, mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarga nafaqa belgilash kabi yumushlarni ham bajargan. Sohibqironning 12 muhim tuzugi O‘z navbatida, “Temur tuzuklari” asari davlatni idora qilish usullari, qo‘shinni tashkil etish qoidalari, urushlarda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan turli harbiy uslublar singari qator siyosiy, huquqiy, harbiy va axloqiy g‘oyalar va me’yorlarni o‘z ichiga olgan. “Temur tuzuklari”ning markazida inson, uning qadr-qimmatini joyiga qo‘yish turadi. Shu ma’noda, Sohibqironning huquqiy qarashlarida, avvalo, mamlakat ishlari tuzuki alohida ahamiyatga egadir. “Saltanat ishlarini qonun va qoidalar, to‘ra va tuzukka solib, saltanatim martabayu e’tiborini saqladim”, deyiladi “Temur tuzuklari”da va saltanat obro‘-martabasini saqlashga doir quyidagi to‘rtta asosiy tuzuk sanab o‘tiladi. “Birinchidan, saltanatim qonun-qoidalarini islom dini va kishilarning eng xayrlisi (hazrati Muhammad)ning shariatiga bog‘lab, izzatu hurmatlash vojib bo‘lgan onhazratning avlodi va sahobalariga muhabbat bildirish asosida tuzdim. Saltanatim martabasini to‘ra va tuzuklar asosida shunday saqladimki, uning ishlariga aralashishga hech bir kimsaning qurbi yetmasdi. Ikkinchidan, sipohu raiyatni umid va qo‘rquv orasida saqladim. Do‘st-dushmanni murosayu madora martabasida tutdim. Qilmishlarini, aytgan gaplarini sabr-toqat va chidam bilan 27 o‘tkazdiim. Do‘st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelsa, do‘stlarga shunday muomala qildimki, do‘stligi yanada ortdi, dushmanlarga esa shunday munosabatda bo‘ldimki, ularning dushmanligi do‘stlikka aylandi. Uchinchidan, hech kimdan o‘ch olish payida bo‘lmadim. Tuzimni totib, menga yomonlik qilganlarni Parvardigori olamga topshirdim. Ish ko‘rgan, sinalgan, shijoatli er-yigitlarni qoshimda tutdim. Sofdil kishilar, sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi. Nafsi yomon himmatsizlarni, ko‘ngli buzuq qo‘rqoqlarni majlisimdan quvib yubordim. To‘rtinchidan, ochiq yuzlilik, rahm-shafqat bilan xalqni o‘zimga rom qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr-zulmdan uzoqroqda bo‘lishga intildim”, deb qayd etiladi asarda. “Temur tuzuklari” talablari doirasida Amir Temur o‘z saltanatini o‘n ikki toifadagi kishilar bilan mustahkamlagani tarixdan yaxshi ma’lum. Bu haqda: “Saltanatim martabasi bo‘lmish to‘ra-tuzuklar va qonun- qoidalarni ham shu o‘n ikki toifaga bog‘lab tuzdim”, deydi Sohibqiron hazratlari. “Temur tuzuklari”da davlat boshqaruvining har bir sohasi va har qaysi mansab darajasi bo‘yicha muayyan tuzuklar bitilgan. Amir Temur 12 ta eng muhim tuzukni o‘ziga shior qilib olgan va saltanatni tasarrufida saqlash uchun ularga qat’iy amal qilgan. Binobarin, ulug‘ ajdodimiz e’tirof etganidek, “O‘z tajribamdan sinab bildimki, agar qay bir podshoh shu o‘n ikki narsaga ega bo‘lmas ekan, saltanatdan bebahra qolur”. Shunday qilib, 27 mamlakatdan tarkib topgan buyuk saltanat asoschisi Sohibqiron Amir Temur ibn Tarag‘ay yirik davlat arbobi, mohir diplomat, ulug‘ sarkarda, ilmu madaniyat homiysi, haq va adolatning jasoratli yalovbardori sifatida milliy davlatchilikda, huquq va siyosat sohasida o‘zidan unutilmas va barhayot ta’limotlar, to‘ra-tuzuklar qoldirgan. “Temur tuzuklari” va O‘zbekiston Konstitutsiyasi Amir Temurning huquqiy qarashlari va qonunchilik tizimi butun Temuriylar saltanatida hayotning barcha jabhalarida o‘z aksini topib, ulkan amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan. Jumladan, Buyuk Ipak yo‘li xavfsizligini ta’minlashga xizmat qilganki, bu bilan savdo-tijorat rivojiga katta hissa qo‘shgan Sharqu G‘arb mamlakatlarini bir-biriga yanada yaqinlashtirgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Muqaddimasining uchinchi bandida ushbu Asosiy Qonun “o‘zbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanib” qabul qilindi, deb ta’kidlangan. Albatta, o‘zbek davlatchiligi rivoji tarixiy tajribasining eng muhim qismi – Amir Temur va temuriylardan meros huquqiy, siyosiy va tarixiy manbalardan, ayniqsa, “Temur tuzuklari”, “Boburnoma”, “Jahongir tuzugi”, “Humoyunnoma”, “Zafarnoma” kabi ko‘plab nodir asarlardan iboratdir. Sohibqiron qoldirgan qonuniy me’yorlar va huquqiy normalardan Konstitutsiyamizning turli qism va boblarida, jumladan, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi”, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti”, “Vazirlar Mahkamasi”, “Sud hokimiyati”, “Mudofaa va xavfsizlik” boblarining muayyan moddalarida, zamon talablarini nazarda tutgan holda, ijodiy foydalanilgan. Qonunga asoslangan tizimning ahamiyatini chuqur anglagan Amir Temur haqli ravishda “Kuch – adolatda” degan oliy me’yorni o‘ziga shior qilib olgan va hatto ushbu hikmatni uzuk-muhriga o‘yib yozdirgan. Bu haqda Ibn Arabshoh shunday guvohlik 28 beradi: “Temur tamg‘asining naqshi “Rosti rasti” bo‘lib, bu “haqgo‘y bo‘lsang, najot topasan” demakdir”. Sohibqironning bu purhikmat so‘zlari bugun ham qudratli demokratik huquqiy davlat qurish uchun asosiy yo‘llanma hisoblanadi. Amir Temurning huquqiy qarashlari va amaliy faoliyati har doim adolat va insof me’yorlari bilan hamohang bo‘lgan. Ulug‘ Sohibqiron o‘z davlati hududlarida tuzuk-to‘ra va shariat qoidalari ustuvorligini amalda ta’minlagan. Bu haqda, jumladan: “Sipohiylarimni hamisha jangga tayyor holda tutdim; oylik haqlarini so‘rattirmay vaqtida berardim. Chunonchi, Rum yurishida sipohiylarimga o‘tgan va kelajakda qiladigan xizmatlari uchun yetti yillik oziq-ovqatlarini birvarkayiga berdim”, deyiladi “Temur tuzuklari”da. Bundan tashqari, Sohibqiron saltanatida kasbu hunar va ma’rifat ahli muntazam ish bilan ta’minlangan. Sarmoyasi qo‘lidan ketib qolgan savdogarlarga o‘z sarmoyasini qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilgan. Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo‘lsa, unga ekin-tekin uchun zarur urug‘lik va mehnat qurollari tayyorlab berilgan. Inson huquqlari va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan bunday amaliy misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Amir Temur asos solgan buyuk davlat o‘zining turli bosqichlarida – ham Turon, ham Xuroson, ham Eron, ham Hindistonda adolat me’yorlariga asoslangan tuzum sifatida olam ahlining diqqatini o‘ziga tortib, hanuz tarixiy ahamiyatini yo‘qotmagan. bugungi kunda Sohibqironning sud va qonunchilikka munosabati ham alohida o‘rnak vazifasini o‘taydi. Zero, bundan olti asr burun Movarounnahr sud tizimida o‘ziga xos tartib va qoidalar mavjud bo‘lgan. Yengilmas ajdodimizning harbiy-nazariy tafakkuri Yana bir muhim jihat. Yangi turdagi muntazam armiyaning tashkil etilishi, siyosiy uyushuv, hayotning barcha jabhalari, ayniqsa, iqtisodiyotning g‘alaba qozonish yo‘lidagi strategik vazifaga bo‘ysundirilishi, mustahkam intizom, har bir jangchi tomonidan harbiy harakatlar olib borish qoidalariga rioya qilinishi, diplomatik vositalardan ustalik bilan foydalanish kabi omillar raqib ustidan zafaru g‘alabani ta’minlagan. Amir Temur o‘zining butun hukmronligi davrida biron marta ham mag‘lubiyatga uchramagan12. Mashhur arab tarixchisi Ibn Arabshoh yozganidek, “Temur qo‘rqmas, shijoatli, botir kishilarni itoat qildiruvchan bo‘lib, jasoratli (kishi)larni, dovyurak va mardlarni yoqtirar edi”. Binobarin, Sohibqironning asosiy maqsadi alohida bo‘lgan mulklarni mustahkam va qudratli davlatga birlashtirishdan iborat bo‘lgan. Qisqacha aytganda, Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi bilan harbiy ish sohasida ulkan o‘zgarishlar yuz bergan, ular Sharqu G‘arb harbiy-nazariy tafakkuri taraqqiyotida katta rol o‘ynagan. O‘zbekiston istiqlolga erishgach, Amir Temur shaxsi yana Vatan va millat timsoliga aylandi. Amir Temur nomi, uning siymosi xalqimizni birlashtirishda, jipslashtirishda, iymon-oqibatli bo‘lishda, qudratli kelajagimizni qurishda bizga 12 Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va izohlar muallifi Vohidov. Sh. Toshkent:. 2001 –B 3 29 yangi-yangi kuch-quvvat va shijoat bag‘ishlab turibdi. Zero, ma’naviyatimizning eng teran o‘q tomirlaridan biri – ulug‘ zot Amir Temur siymosidir. 30 Xulosa Xulosa qilib aytganda, Temuriylar davrida vujudga kelgan ikkinchi uyg’onish davri ilm-fani, ma’rifati, ma’naviyat va madaniyati jahon sivilizatsiyasi rivojiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi. Bunda ulug‘ bobomiz, davlat arbobi, sarkarda sohibqiron Amir Temurning xizmatlari beqiyos va benazirdir. Buni hammamiz to‘g‘ri anglamog‘imiz lozim, ul ulug‘ zot ila faxrlanishimiz barchamizning burchimizdir. Milliy mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sahnida o‘z o‘rinlariga ega bo‘lgan piru komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy- ma’rifiy merosni teran anglash, o‘rganish va ulug‘lash imkoniyati yuzaga keldi. Muhtaram prezidentimiz Sh. M. Miromonivich ta’kidlab o’tgan yangi O‘zbekiston va yangi renessans ostonasida ekanmiz ajdodlarimizning ikkinchi uyg’onish davrida amalga oshirgan ilm-fan sohasidagi islohotlarni chuqur o’rganmog’imiz va uni hayotga tadbiq etmog’imiz darkor bo’ladi. Ikinchidan, o‘sha davrda yaratilgan ulkan ma‘naviy olamni yoshlarimiz, jamiyatimiz ongiga singdirishimiz va renessans nima ekanligini va unga qanday o‘z hissalarini qo‘sha olishlarini uqtirish shuningdek qiziqtirish orqali yangi O‘zbekistonni birgalikda qurishga da‘vat etmog‘imiz zarur bo‘ladi. Umuman ilm-fan, madaniyat, ma’naviyat, san’at sohasiga homiyligi g’amxo’rlik qilgani musatqillik davri adabiyotlarida alohida ta’kidlanadi, xususan “Amir Temur jahon tarixida” kitobida XIV-XV asrlardagi ikkinchi renessansni Amir Temurning fidoyiligi bunyodkorligining natijasi ekanligi ta‘kidlab o’tiladi. Temur va temuriylar davrida rivojlangan ayrim fanlar xususan matematika, geografiya, gemetriya, astronomiya, tarix, falsafa, tibbiyot va adabiyot sohalarida shunday ajiyib asarlar yaratildiki bu asarlar nafaqat sharq renessansi rivojida balki yevropada ham uyg‘onish davrining vujudga kelishida va keyinchalik Evropa fan yaraqqiyotining rivojlanishiga katta ahamiyat kasb etdi. Amir Temurdan keyin uning bu ishlarini uning avlodlari nabiralari davom ettirdi. Amir Temurning sevimli nabiralaridan biri buyuk olim Mirzo Ulug‘bek davrida ilm-fan, ma‘naviyat, madaniyat va san‘at bobosi davridagidek rivojlandi. Ulug‘bekning Samarqanda qurdirgan observatoriyasida Astronomik jadval tuzdi u yerda olib borilgan astronomik kuzatishlar yordamida 1018 ta qo‘zg‘almas yulduzlarning joylashuvini aniqladi. Bu observatoriyada olib borilgan astronomik kuzatishlar va astronomik jadval XVII asrga kelib yevropada astronomiya sohasidagi yutuqlarga asosiy qo‘llanmalardan biri bo‘lib qoldi. Bundan tashqari Ulug’bekning astronomiya faniga doir “Ziji Ko‘ragoniy” asarining yaratilishi astronomiya fani uchun katta kashfiyot bo‘ldi. Ulug’bek bobosi kabi ilm-fan sohasiga ham homiylik qildi, uning o‘zi qurdirgan madrasalardan “ biriga ilm olish har bir musulmon yigit va qiz uchun farzdir” degan o‘giti ilm ma’rifat uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ulug’bekning o’zi ham adabiyot san’at sohasi bilan shug’ullanib turgan. Xususan Alisher Navoiy o’zining “Majolisun Nafoisi” da Ulug’bek adiblarning homiysigina emas, balki sheriyatning qadriga etuvchi edi, o’zi ham sher yozar edi, deb ko’rsatgan”.4 Shundan ko’rinib turibdiki Ulug’bek har tomonlama ilm-fan, madaniyat va san’atning rivojla nishiga katta xissa qo’shgan 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 2-kitob. 2. Бўрибой Аҳмедов. Амир Темур сабоқлари 2-Том. Ғафур Ғулом номидаги Адабийот ва саньат нашрийоти. Тошкент. 1999й. 3. K. Sultonov. Amir Temur siyosiy, huquqiy, va ma‘naviy – ma‘rifiy qarashlarining milliy o‘zlikni anglashdagi ahamiyati. Toshkent. “ Ma‘naviyat” 2019. 4. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. Toshkent. G’afur G’ulom nomidagi adbiyot va san‘at nashriyoti. 1996-yil. 5. Амир Темур Жаҳон тарихида. Шарқ нашрийоти. Тошкент. 1996. 6. Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. 7. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006. 8. Ahmedov B. - O’zbekiston tarixi manbalari., Toshkent., “O’qituvchi”., 2001. 9. Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va izohlar muallifi Vohidov. Sh. Toshkent:. 2001 10. O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). D. Ziyoyeva m’sul muxarrirligi ostida. Toshkent:. “Sharq”. 2012 11. Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida harbiy boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014., 12 Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. – Т., 1996. 13. Бобоев Ҳ., Хидиров З ва бошқ. Ўзбек давлатчилик тарихи (II китоб). – Тошкент: Fan va texnologiya, 2009. 14. Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2002. 15. Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent., «Sharq» 1999. 16. Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006. – №2. –Б.48.