AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA

Yuklangan vaqt

2024-03-15

Yuklab olishlar soni

8

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

93,0 KB


“Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan KURS ISHI AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA Topshirdi: ____________________________ Qabul qildi: ____________________________ “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan KURS ISHI AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA Topshirdi: ____________________________ Qabul qildi: ____________________________
- 1 - MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………..3 I BOB. AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA 1.1. Ma’naviy barkamol inson tarbiyalashning maqsad va vazifalari.……………...6 l.2. Amir Temur shaxsi, temuriylar davri ibrat maktabi sifatida……….……….….12 II BOB. AMIR TEMUR TUZUKLARIDAGI O‘GITLARDAN TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH 2.l . Amir Temurning pand-nasihatlaridagi ma’naviy- axloqiy tarbiyaning mazmuni…………………………………………………………….……………...16 2.2. Amir Temur tuzuklaridan foydalanishda o‘qituvchi maxorati masalalari…….23 XULOSA………………………………………………….……………….……….28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……….……………….……30 - 1 - MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………..3 I BOB. AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA 1.1. Ma’naviy barkamol inson tarbiyalashning maqsad va vazifalari.……………...6 l.2. Amir Temur shaxsi, temuriylar davri ibrat maktabi sifatida……….……….….12 II BOB. AMIR TEMUR TUZUKLARIDAGI O‘GITLARDAN TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH 2.l . Amir Temurning pand-nasihatlaridagi ma’naviy- axloqiy tarbiyaning mazmuni…………………………………………………………….……………...16 2.2. Amir Temur tuzuklaridan foydalanishda o‘qituvchi maxorati masalalari…….23 XULOSA………………………………………………….……………….……….28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……….……………….……30
- 2 - Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng “... mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo‘lida avval boshdanoq asosiy ustuvor yo‘nalishlarga aylangan masalalar....” dan biri barkamol shaxs kamoloti masalasi ekanligi ayon bo‘ldi. Jamiyatda barkamol avlodning etishib chiqishi ta’lim-tarbiya ishidagi nechog‘lik izchillik va uyg‘unlikka bog‘lig‘ligi ma’lum. Shu bois ham mamlakatimizda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun asosida ta’lim tizimida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning mazmun mohiyati Milliy istiqlol g‘oyasining tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Mamlakatimizda chuqur o‘zgarishlar, siyosiy va ijtimoiy- ig‘tisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilish jarayonlari jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormog‘da. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda. Milliy qoyaning asosiy negizi ajdodlarimiz yaratgan urf-odatlarda, ulug‘ allomalarimiz qoldirgan boy va bebaxo merosga borib taqaladi. Ibn Sino, al-Forobiy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Qozizoda Rumiy, Amir Temur, Ulug‘bek, Ali Qushchi, Bobur, Alisher Navoiy kabi ulug‘ mutafakkirlar, inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniy ongni, madaniy- ma’rifiy qarashlarinio‘zgarishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy ro‘l o‘ynadilar. Ular tomonidan inson kamolotiga doir beqiyos, ta’limotlar yaratildi. Ularning axloq-odobiga doir ma’naviy qarashlari butun jahonga o‘rnak bo‘larli mano va mazmun kasb etdi. Men milliy merosimizga murojaat qilib, jahongashta sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol tarbiyasi borasida olib borgan bildirgan fikr-mulohazalarini, tuzuklardagi g‘oyalardan foydalanish xususida to‘xtalmoqchiman. Sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol - 2 - Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng “... mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo‘lida avval boshdanoq asosiy ustuvor yo‘nalishlarga aylangan masalalar....” dan biri barkamol shaxs kamoloti masalasi ekanligi ayon bo‘ldi. Jamiyatda barkamol avlodning etishib chiqishi ta’lim-tarbiya ishidagi nechog‘lik izchillik va uyg‘unlikka bog‘lig‘ligi ma’lum. Shu bois ham mamlakatimizda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun asosida ta’lim tizimida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning mazmun mohiyati Milliy istiqlol g‘oyasining tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Mamlakatimizda chuqur o‘zgarishlar, siyosiy va ijtimoiy- ig‘tisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilish jarayonlari jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormog‘da. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda. Milliy qoyaning asosiy negizi ajdodlarimiz yaratgan urf-odatlarda, ulug‘ allomalarimiz qoldirgan boy va bebaxo merosga borib taqaladi. Ibn Sino, al-Forobiy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Qozizoda Rumiy, Amir Temur, Ulug‘bek, Ali Qushchi, Bobur, Alisher Navoiy kabi ulug‘ mutafakkirlar, inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniy ongni, madaniy- ma’rifiy qarashlarinio‘zgarishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy ro‘l o‘ynadilar. Ular tomonidan inson kamolotiga doir beqiyos, ta’limotlar yaratildi. Ularning axloq-odobiga doir ma’naviy qarashlari butun jahonga o‘rnak bo‘larli mano va mazmun kasb etdi. Men milliy merosimizga murojaat qilib, jahongashta sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol tarbiyasi borasida olib borgan bildirgan fikr-mulohazalarini, tuzuklardagi g‘oyalardan foydalanish xususida to‘xtalmoqchiman. Sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol
- 3 - insonni tarbiyalash haqidagi axloqiy fikrlari bugungi kun yoshlar tarbiyasi uchun ham muxim ekanligini hammamiz bilamiz. Ularning inson tarbiyasi haqidagi qarashlari mustaqil respublikamiz kamolga yetkazishda muhimdir. Shaxsni tarbiyalshda soxibqiron haqidagi rivoyatlardan boshlang‘ich ta’lim jarayonidan boshlab o‘qshi, sinfdan tashqari o‘qish, odobnoma va turli tadbirlarda foydalanish, ulardan foydalanishning yo‘l-yo‘riqlarini ishlab chiqish lozim. Amir Temur bahodir, qo‘rqmas, jasur kishi sifatida gavdalanadi. Bugungi yosh o‘quvchilarimiz Amir Temurning qahramonliklari, qilgan jangu-jadallari, qurdirgan obidalari, yaratgan bog‘lari zafarga to‘la yurishlari asosida, hamda yaratgan tuzuklari asosida ta’lim-tarbiya berish zamonning muhim masalasidan biridir. Amir Temurning bolalarga yoshligidanoq bilim, ma’lumot va tarbiya berishlikni ko‘rsatib, o‘g‘il-qizlarni yoshlikdan tarbiyachiga-muallimga berish lozimligini aytadi. Shu bilan yoshlar ilk yoshidayoq fanlar va hunarlarni egallab olmoqligi lozimligini ta’kidlaydi. Kurs ishini obyekti: Amir Temurning pand nasihatlarida axloqiy tarbiya soxasida ilgari surilgan ta’limiy-tarbiyaviy g‘oyalardan foydalanib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish. Kurs ishining predmeti: Amir Temurning pand nasixatlaridan axloqiy tarbiyada foydalanib ta’lim-tarbiya berish mazmuni. Kurs ishining maqsadi: 1.Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga ta’lim-tarbiya berishda Temur tuzuklaridan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash, 2.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga Amir Temurning odob axloq to‘g‘risidagi o‘gitlarini o‘rgatishning shakl va usullarini ishlab chiqish. - 3 - insonni tarbiyalash haqidagi axloqiy fikrlari bugungi kun yoshlar tarbiyasi uchun ham muxim ekanligini hammamiz bilamiz. Ularning inson tarbiyasi haqidagi qarashlari mustaqil respublikamiz kamolga yetkazishda muhimdir. Shaxsni tarbiyalshda soxibqiron haqidagi rivoyatlardan boshlang‘ich ta’lim jarayonidan boshlab o‘qshi, sinfdan tashqari o‘qish, odobnoma va turli tadbirlarda foydalanish, ulardan foydalanishning yo‘l-yo‘riqlarini ishlab chiqish lozim. Amir Temur bahodir, qo‘rqmas, jasur kishi sifatida gavdalanadi. Bugungi yosh o‘quvchilarimiz Amir Temurning qahramonliklari, qilgan jangu-jadallari, qurdirgan obidalari, yaratgan bog‘lari zafarga to‘la yurishlari asosida, hamda yaratgan tuzuklari asosida ta’lim-tarbiya berish zamonning muhim masalasidan biridir. Amir Temurning bolalarga yoshligidanoq bilim, ma’lumot va tarbiya berishlikni ko‘rsatib, o‘g‘il-qizlarni yoshlikdan tarbiyachiga-muallimga berish lozimligini aytadi. Shu bilan yoshlar ilk yoshidayoq fanlar va hunarlarni egallab olmoqligi lozimligini ta’kidlaydi. Kurs ishini obyekti: Amir Temurning pand nasihatlarida axloqiy tarbiya soxasida ilgari surilgan ta’limiy-tarbiyaviy g‘oyalardan foydalanib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish. Kurs ishining predmeti: Amir Temurning pand nasixatlaridan axloqiy tarbiyada foydalanib ta’lim-tarbiya berish mazmuni. Kurs ishining maqsadi: 1.Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga ta’lim-tarbiya berishda Temur tuzuklaridan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash, 2.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga Amir Temurning odob axloq to‘g‘risidagi o‘gitlarini o‘rgatishning shakl va usullarini ishlab chiqish.
- 4 - Kurs ishining vazifalari: l. Amir Temurning xayotiy va ijodiy faoliyatini yoritish. 2. Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan, ta’limiy-tarbiyaviy g‘oyalarni yoritish. 3. Tarbiyaviy tadbirlar jarayonida tuzuklardan foydalanish shakllarini asoslash. 4. Amir Temur tuzuklarida foydalanishda o‘qituvchining ijodiy maxoratini yoritish Kurs ishi: kirish, 2 ta bob , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. - 4 - Kurs ishining vazifalari: l. Amir Temurning xayotiy va ijodiy faoliyatini yoritish. 2. Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan, ta’limiy-tarbiyaviy g‘oyalarni yoritish. 3. Tarbiyaviy tadbirlar jarayonida tuzuklardan foydalanish shakllarini asoslash. 4. Amir Temur tuzuklarida foydalanishda o‘qituvchining ijodiy maxoratini yoritish Kurs ishi: kirish, 2 ta bob , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
- 5 - I BOB. AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA 1.1. Ma’naviy barkamol inson tarbiyalashning maqsad va vazifalari. Ma’naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning ma’naviy poydevori juda qadimiy va mustahkamdir. Bugungi kunda ma’naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy masalalaridan biriga aylanib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq bu masalaga katta va uzluksiz e’tibor berib kelinmoqda.1 Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o‘z yeri, o‘z tili, o‘z diniga ega bo‘ldi; milliy g‘ururi, izzat obro‘si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma’naviy merosimizdan baxramand bo‘lmokdamiz. Mustaqillik va ma’naviyat bir–biriga g‘oyat bog‘liq tushunchalardir. Ma’naviyati buyuk xalqni qul qilish, abadiy istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma’naviyatning kamol topishi, qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo‘ladi. Qudratli kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar qudratli ma’naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning ma’naviy kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz rahbari shu bois ham ma’naviyat va ma’rifatga doimo katta e’tibor berib kelmoqda. Shu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o‘zligani tanib, o‘z shajarasini idrok etmoqda, tarix oldidagi vazifasini anglab olmoqda Inson ma’naviyatini yuksaltirmasdan turib, xalqimiz hayoti va turmushi yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin. Islohatlarning birinchi bosqichida milliy ma’naviyatni yuksaltirish yo‘lida ko‘zlangan maqsad to‘la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma’naviy, mafkuraviy parokandalik 1 Hasanboyeva O. Shomaribxodjaeva G. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. –T.: 2005 - 5 - I BOB. AMIR TEMUR PAND NASIHATLARIDA MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA 1.1. Ma’naviy barkamol inson tarbiyalashning maqsad va vazifalari. Ma’naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning ma’naviy poydevori juda qadimiy va mustahkamdir. Bugungi kunda ma’naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy masalalaridan biriga aylanib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq bu masalaga katta va uzluksiz e’tibor berib kelinmoqda.1 Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o‘z yeri, o‘z tili, o‘z diniga ega bo‘ldi; milliy g‘ururi, izzat obro‘si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma’naviy merosimizdan baxramand bo‘lmokdamiz. Mustaqillik va ma’naviyat bir–biriga g‘oyat bog‘liq tushunchalardir. Ma’naviyati buyuk xalqni qul qilish, abadiy istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma’naviyatning kamol topishi, qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo‘ladi. Qudratli kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar qudratli ma’naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning ma’naviy kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz rahbari shu bois ham ma’naviyat va ma’rifatga doimo katta e’tibor berib kelmoqda. Shu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o‘zligani tanib, o‘z shajarasini idrok etmoqda, tarix oldidagi vazifasini anglab olmoqda Inson ma’naviyatini yuksaltirmasdan turib, xalqimiz hayoti va turmushi yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin. Islohatlarning birinchi bosqichida milliy ma’naviyatni yuksaltirish yo‘lida ko‘zlangan maqsad to‘la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma’naviy, mafkuraviy parokandalik 1 Hasanboyeva O. Shomaribxodjaeva G. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. –T.: 2005
- 6 - davriga barham berildi. Ijtimoiy hodisalar bilan birga milliy ma’naviyatimiz yuksala bordi.Xalqning ma’naviyati va madaniyati, unish xaqiqiy tarixi va o‘ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilanish va taraqqiy ettirish yo‘lidan muvaffaqiyatli olg‘a siljishida hal qiluvchi, ta’bir joiz bo‘lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir. Haqiqatan faqat ma’naviy erkin va ozod xalq teran va komil tafakkur tufayli har sohada katta yutuqlarga erishishi mumkin. Boshqacha aytganda, faqat ma’naviy sog‘lom, kuchli jamiyatgina islohatlarga tayyor bo‘lishi mumkin. Ma’naviy tarbiya sohasida ko‘zbo‘yamachilikka yo‘l qo‘yish nihoyatda xatarli. Ma’naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu borada xo‘jako‘rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kugilmagan turli inqirozlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o‘zi bo‘larchilik va lo‘ttibozlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Kishilarda, xususan yoshlarda yangi ma’naviyatning shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon xisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun keng ko‘lamli madaniy, tarixiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ishlarii amalga oshirish kerak bo‘ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib topgan ma’naviy inqirozga barham berish, yangicha tafakkurga ega bo‘lgan insonni shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta–sekin amalga oshadigan jarayon bo‘lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat hayotida ma’naviy bo‘shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir.2 Bu bo‘shliq jamiyat uchun iqtisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha xatarliroq kechadi. Bunga keyingi vaqglarda yuz bergan mudhish voqealar yaqqol misol bo‘la oladi. Shu sababli tarixiy burilish davrlarida ob’ektiv tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to‘g‘ri anglab, bunday holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor yoshlarimizning iymon–e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mistaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma’naviyatini shakllantirish, maqsad, vazifa, 2 Hasanboyeva O. Shomaribxodjaeva G. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. –T.: 2005 - 6 - davriga barham berildi. Ijtimoiy hodisalar bilan birga milliy ma’naviyatimiz yuksala bordi.Xalqning ma’naviyati va madaniyati, unish xaqiqiy tarixi va o‘ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilanish va taraqqiy ettirish yo‘lidan muvaffaqiyatli olg‘a siljishida hal qiluvchi, ta’bir joiz bo‘lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir. Haqiqatan faqat ma’naviy erkin va ozod xalq teran va komil tafakkur tufayli har sohada katta yutuqlarga erishishi mumkin. Boshqacha aytganda, faqat ma’naviy sog‘lom, kuchli jamiyatgina islohatlarga tayyor bo‘lishi mumkin. Ma’naviy tarbiya sohasida ko‘zbo‘yamachilikka yo‘l qo‘yish nihoyatda xatarli. Ma’naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu borada xo‘jako‘rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kugilmagan turli inqirozlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o‘zi bo‘larchilik va lo‘ttibozlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Kishilarda, xususan yoshlarda yangi ma’naviyatning shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon xisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun keng ko‘lamli madaniy, tarixiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ishlarii amalga oshirish kerak bo‘ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib topgan ma’naviy inqirozga barham berish, yangicha tafakkurga ega bo‘lgan insonni shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta–sekin amalga oshadigan jarayon bo‘lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat hayotida ma’naviy bo‘shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir.2 Bu bo‘shliq jamiyat uchun iqtisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha xatarliroq kechadi. Bunga keyingi vaqglarda yuz bergan mudhish voqealar yaqqol misol bo‘la oladi. Shu sababli tarixiy burilish davrlarida ob’ektiv tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to‘g‘ri anglab, bunday holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor yoshlarimizning iymon–e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mistaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma’naviyatini shakllantirish, maqsad, vazifa, 2 Hasanboyeva O. Shomaribxodjaeva G. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. –T.: 2005
- 7 - vositalari yo‘llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini ta’kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur. Sharqona odob–axloq va umumbashariy g‘oyalarni ongiga singdirib olgan kishi yuksak ma’naviyatli, ya’ni ma’naviy barkamol, komil inson hisoblanadi. Ma’naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e’tiqodi, ruhiyati, xulq–atvor normalari, axloq–odobi bilan bevosita aloqadorligi bilan ajralib turadi. Ma’naviy barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, vatan taqdiri va uning ravnaqini o‘ylaydilar. Ular mutelikda, qaramlikda yashashni istamaydilar. Sog‘lom deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma’naviy boy avlodni, aqliy rivojlangan, axloqiy pok, ma’rifatli farzandlarni, avlodni tushunmog‘imiz kerak. Bunday kishilar o‘zlarida xalqimizning eng ardoqli fazilatlari – iymon va insof, mehr–oqibat, shafqat va rahmdillik, uyat va andisha, or– nomus, o‘zaro hurmat, yuksak Vatanparvarlik, eliga va xalqiga sadoqat kabi qadriyatlarni va g‘oyalarni mujassamlashtirgan bo‘lishlari lozim. Erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gap ketganda quyidagi to‘rt jihatga e’tiborni qaratish kerak, ya’ni har bir fuqaro: – o‘z haq–huququni taniydigan bo‘lsin, buning uchun kurashsin; – o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‘lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko‘rsin; – atrofda sodir bo‘layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin; – shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg‘un holda ko‘rib, faoliyat yuritsin. Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to‘liq ta’rifdir. Ma’naviy barkamol inson shon–shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba’zan uyushtirilgan tuhmatu– fitnalar uning ruxini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat - 7 - vositalari yo‘llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini ta’kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur. Sharqona odob–axloq va umumbashariy g‘oyalarni ongiga singdirib olgan kishi yuksak ma’naviyatli, ya’ni ma’naviy barkamol, komil inson hisoblanadi. Ma’naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e’tiqodi, ruhiyati, xulq–atvor normalari, axloq–odobi bilan bevosita aloqadorligi bilan ajralib turadi. Ma’naviy barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, vatan taqdiri va uning ravnaqini o‘ylaydilar. Ular mutelikda, qaramlikda yashashni istamaydilar. Sog‘lom deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma’naviy boy avlodni, aqliy rivojlangan, axloqiy pok, ma’rifatli farzandlarni, avlodni tushunmog‘imiz kerak. Bunday kishilar o‘zlarida xalqimizning eng ardoqli fazilatlari – iymon va insof, mehr–oqibat, shafqat va rahmdillik, uyat va andisha, or– nomus, o‘zaro hurmat, yuksak Vatanparvarlik, eliga va xalqiga sadoqat kabi qadriyatlarni va g‘oyalarni mujassamlashtirgan bo‘lishlari lozim. Erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gap ketganda quyidagi to‘rt jihatga e’tiborni qaratish kerak, ya’ni har bir fuqaro: – o‘z haq–huququni taniydigan bo‘lsin, buning uchun kurashsin; – o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‘lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko‘rsin; – atrofda sodir bo‘layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin; – shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg‘un holda ko‘rib, faoliyat yuritsin. Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to‘liq ta’rifdir. Ma’naviy barkamol inson shon–shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba’zan uyushtirilgan tuhmatu– fitnalar uning ruxini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat
- 8 - pokiza, mard, ma’naviy barkamol inson ma’naviyatini buza olmaydi, balki mustahkamlaydi, chiniqgiradi. Yuksak darajadagi ma’naviyatga ega inson – fidoyilik, jasorat, mardlik, o‘z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan faxrlanish kabi olijanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi navbatda uning ma’naviy–axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma’naviy–axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota–onasi, farzandlari, qarindoshlari, xullas butun oila a’zolari, qo‘ni–qo‘shnilari, mahalla–ko‘yi, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg‘urish; tevarak–atrofdagi insonlar unga kerak bo‘lganligi singari, o‘zi ham ularga kerakli bo‘lishga intilishi; odob–axloqi, fe’l– atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; ota–bobolardan, ajdodlardan yodgor bo‘lib qolgan madaniy merosni qadrlash; milliy qadriyatlarni e’zozlash va ularga sodiq bo‘lib qolish; vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg‘ularining barqaror bo‘lishi; o‘zaro muomala–munosabatda o‘rnak bo‘lishga moyillik, birovning og‘irini yengil qilishni odat qilish; umumxalq ma’qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko‘rsatish; Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy–vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan yashash; diyonat va adolat, mexr– shafqat va ezgulikni himoya qilish; va’daga vafoli bo‘lish va boshqalar kiradi. Ma’naviy barkamol inson fazilatlarining asosiy qirralari izohi kelgusi ma’ruzalarimizda bayon qilinishini nazarda tutib, ushbu ma’ruza doirasida ular haqida to‘xtashni lozim topmadik. Ma’naviy–ma’rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor ham kiradi. Mustaqillik tafakkurini har bir kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki, mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor, g‘urur bo‘lmas ekan, fidokorlik, vatanparvarlik, millatparvarlik kabi xissiyotlar jo‘sh urmaydi. Ma’naviy–ma’rifiy barkamollikning qirralaridan biri milliy iftixordir. Milliy g‘urur bu milliy iftixordir. Milliy g‘urur o‘z xalqining bir necha ming yillar - 8 - pokiza, mard, ma’naviy barkamol inson ma’naviyatini buza olmaydi, balki mustahkamlaydi, chiniqgiradi. Yuksak darajadagi ma’naviyatga ega inson – fidoyilik, jasorat, mardlik, o‘z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan faxrlanish kabi olijanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi navbatda uning ma’naviy–axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma’naviy–axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota–onasi, farzandlari, qarindoshlari, xullas butun oila a’zolari, qo‘ni–qo‘shnilari, mahalla–ko‘yi, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg‘urish; tevarak–atrofdagi insonlar unga kerak bo‘lganligi singari, o‘zi ham ularga kerakli bo‘lishga intilishi; odob–axloqi, fe’l– atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; ota–bobolardan, ajdodlardan yodgor bo‘lib qolgan madaniy merosni qadrlash; milliy qadriyatlarni e’zozlash va ularga sodiq bo‘lib qolish; vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg‘ularining barqaror bo‘lishi; o‘zaro muomala–munosabatda o‘rnak bo‘lishga moyillik, birovning og‘irini yengil qilishni odat qilish; umumxalq ma’qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko‘rsatish; Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy–vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan yashash; diyonat va adolat, mexr– shafqat va ezgulikni himoya qilish; va’daga vafoli bo‘lish va boshqalar kiradi. Ma’naviy barkamol inson fazilatlarining asosiy qirralari izohi kelgusi ma’ruzalarimizda bayon qilinishini nazarda tutib, ushbu ma’ruza doirasida ular haqida to‘xtashni lozim topmadik. Ma’naviy–ma’rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor ham kiradi. Mustaqillik tafakkurini har bir kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki, mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor, g‘urur bo‘lmas ekan, fidokorlik, vatanparvarlik, millatparvarlik kabi xissiyotlar jo‘sh urmaydi. Ma’naviy–ma’rifiy barkamollikning qirralaridan biri milliy iftixordir. Milliy g‘urur bu milliy iftixordir. Milliy g‘urur o‘z xalqining bir necha ming yillar
- 9 - davomida yaratib kelgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklari, tarixiy merosi, urf– odaglari, an’analari, odob–axloqi, turmush tarzi, yuksak ma’naviyati, barcha tarixiy yutuqlari va saboklariga cheksiz hurmat va e’zoz bilan munosabatda bo‘lish, avaylab– asrashdir. O‘z xalqining tarixini, milliy qadriyatlarini, tilini, istiqbol manfaatlarini bilmagan, qadrlamagan, milliy mansubligini unutgan, o‘z millatining istiqboli uchun qayg‘urmaydigan, qurashmaydigan kishilarda milliy g‘urur ham, millat bilan faxrlanish ham, millatparvarlik ham bo‘lmaydi. Bunday kishilarni ma’naviy barkamol inson deya olmaymiz. Shunday qilib, yuqorida ma’naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy qirralarining ba’zi jihatlari ustidagina fikr yuritdik. Uning qolgan ba’zi qirralari navbatdagi savol va ma’ruzalar bayonida yoritib boriladi. Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga etkazish haqida musulmon SHarqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo‘llanma vazifasini o‘tagan ko‘p pandnomalar, xalq kitoblari mavjud bo‘lgan. Shulardan ba’zilarini sanab o‘tamiz. Chunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», «Bo‘ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbubul–qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Bu asarlarning ko‘pchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, insonparvarlik, ma’rifatli bo‘lish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan. Yuqoridagilarni hozirgi mustaqil hayotimiz, turmush tarzimiz, kishilarning, ayniqsa, yoshlarning intilishlari bilan boglab komil inson chizgilariga quyidagi xislat va fazilatlar kirishini umumiy tarzda bayon etishimiz mumkin: Komil insonning umumiy xislatlari: Komil insonning axloqiy fazilatlari: Ishbilarmonlik xislatlari: - 9 - davomida yaratib kelgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklari, tarixiy merosi, urf– odaglari, an’analari, odob–axloqi, turmush tarzi, yuksak ma’naviyati, barcha tarixiy yutuqlari va saboklariga cheksiz hurmat va e’zoz bilan munosabatda bo‘lish, avaylab– asrashdir. O‘z xalqining tarixini, milliy qadriyatlarini, tilini, istiqbol manfaatlarini bilmagan, qadrlamagan, milliy mansubligini unutgan, o‘z millatining istiqboli uchun qayg‘urmaydigan, qurashmaydigan kishilarda milliy g‘urur ham, millat bilan faxrlanish ham, millatparvarlik ham bo‘lmaydi. Bunday kishilarni ma’naviy barkamol inson deya olmaymiz. Shunday qilib, yuqorida ma’naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy qirralarining ba’zi jihatlari ustidagina fikr yuritdik. Uning qolgan ba’zi qirralari navbatdagi savol va ma’ruzalar bayonida yoritib boriladi. Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga etkazish haqida musulmon SHarqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo‘llanma vazifasini o‘tagan ko‘p pandnomalar, xalq kitoblari mavjud bo‘lgan. Shulardan ba’zilarini sanab o‘tamiz. Chunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», «Bo‘ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbubul–qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Bu asarlarning ko‘pchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, insonparvarlik, ma’rifatli bo‘lish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan. Yuqoridagilarni hozirgi mustaqil hayotimiz, turmush tarzimiz, kishilarning, ayniqsa, yoshlarning intilishlari bilan boglab komil inson chizgilariga quyidagi xislat va fazilatlar kirishini umumiy tarzda bayon etishimiz mumkin: Komil insonning umumiy xislatlari: Komil insonning axloqiy fazilatlari: Ishbilarmonlik xislatlari:
- 10 - Zukkolik, idroklilik fazilatlari: Sobitlik xislatlari: Extiroslilik xislatlari Mustaqillik ruhida yangicha fikrlaydigan fozil, komil inson, eng avvalo, fuqarolik burchini a’lo darajada his etaditgan shaxs bo‘lishi darkor. Sodda qilib aytganda, har qaysi komil inson, har birimiz: «Shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi?» deb emas, balki: «Men o‘zim Vatanimga, elu yurtimga nima berdim?» deb o‘ylashimiz va har dam shu aqida bilan yashashimiz kerak. - 10 - Zukkolik, idroklilik fazilatlari: Sobitlik xislatlari: Extiroslilik xislatlari Mustaqillik ruhida yangicha fikrlaydigan fozil, komil inson, eng avvalo, fuqarolik burchini a’lo darajada his etaditgan shaxs bo‘lishi darkor. Sodda qilib aytganda, har qaysi komil inson, har birimiz: «Shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi?» deb emas, balki: «Men o‘zim Vatanimga, elu yurtimga nima berdim?» deb o‘ylashimiz va har dam shu aqida bilan yashashimiz kerak.
- 11 - l.2. Amir Temur shaxsi, temuriylar davri ibrat maktabi sifatida. Davrga ta’sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo‘lishida, insonlar tarbiyasida bu davr o‘z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda, xalqimizning milliy g‘ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda. Har bir davrning moddiy va ma’naviy taraqqiyotga ta’sir etuvchi o‘z omillari bo‘ladi. Temuriylar davri ma’naviyatining yuksalishiga ta’sir etgan omillar- IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda ro‘y bergan o‘zgarishlar, buyuk Uyg‘onish davri (Sharq Renessansi) kashfiyotlari, ilm-fan sohasidagi katta o‘zgarishlar, buyuk allomalar Ibn Sino, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir . Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak e’tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo‘ling - mehnatda bo‘lsin»,- degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi. Uzoq cho‘zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o‘lkada yagona va qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi. Avvalo, shuni aytish joizki, Chig‘atoy avlodidan bo‘lgan Tarmashirinxon (l326-l334) o‘ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin chig‘atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka barham berishga kuchi yetmadi. Chig‘atoy ulusi l0 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo‘linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o‘zini hokim deb e’lon qildi. Xo‘jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e’lon qildi. Birbirlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi. Mo‘g‘uliston xoni Tug‘luq Temurxon (l336—l405) bu parokandalikdan foydalanib, l360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib - 11 - l.2. Amir Temur shaxsi, temuriylar davri ibrat maktabi sifatida. Davrga ta’sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo‘lishida, insonlar tarbiyasida bu davr o‘z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda, xalqimizning milliy g‘ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda. Har bir davrning moddiy va ma’naviy taraqqiyotga ta’sir etuvchi o‘z omillari bo‘ladi. Temuriylar davri ma’naviyatining yuksalishiga ta’sir etgan omillar- IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda ro‘y bergan o‘zgarishlar, buyuk Uyg‘onish davri (Sharq Renessansi) kashfiyotlari, ilm-fan sohasidagi katta o‘zgarishlar, buyuk allomalar Ibn Sino, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir . Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak e’tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo‘ling - mehnatda bo‘lsin»,- degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi. Uzoq cho‘zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o‘lkada yagona va qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi. Avvalo, shuni aytish joizki, Chig‘atoy avlodidan bo‘lgan Tarmashirinxon (l326-l334) o‘ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin chig‘atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka barham berishga kuchi yetmadi. Chig‘atoy ulusi l0 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo‘linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o‘zini hokim deb e’lon qildi. Xo‘jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e’lon qildi. Birbirlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi. Mo‘g‘uliston xoni Tug‘luq Temurxon (l336—l405) bu parokandalikdan foydalanib, l360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib
- 12 - kirdi. Sayram mo‘g‘ulga qarshilik ko‘rsatmay taslim bo‘ldi. Sirdaryoning o‘ng va so‘l tomonlari ham shu zaylda egallandi. O‘zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki mo‘g‘ul qo‘shinlariga qo‘shildi. Lekin xalqqa qiyin bo‘ldi. Mo‘g‘ullar l369-yilgacha Movarounnahrda xo‘jayinlik qilishdi. Urushlar, to‘qnashuvlar hammaning tinkasini quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo‘lida jonini tikkan yolg‘iz Amir Temur bo‘ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o‘z faoliyatida ma’lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi. Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham mulkdorlar hukmron bo‘lgan daylat edi. Amir Temur ko‘p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida vayron bo‘lgan xalq xo‘jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni obod qilishda zo‘r tashabbus va jonbozlik ko‘rsatdi. Masalan, Samarqand va Banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo‘g‘ullar tarafidan tamoman vayron etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo‘lmas edi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, l37l -l372-yillarda poytaxt Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal’a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida bo‘lgan devorini tiklatdi. O‘shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi (Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So‘zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan saroy - Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy bunyod etildi, shahar ko‘chalari ya bozorlari obod qilindi. Shohi Zindada O‘ljoy Turkon og‘o, Tug‘luq Tegin, Qutlug‘ Turkon og‘o, Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag‘bati bilan - 12 - kirdi. Sayram mo‘g‘ulga qarshilik ko‘rsatmay taslim bo‘ldi. Sirdaryoning o‘ng va so‘l tomonlari ham shu zaylda egallandi. O‘zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki mo‘g‘ul qo‘shinlariga qo‘shildi. Lekin xalqqa qiyin bo‘ldi. Mo‘g‘ullar l369-yilgacha Movarounnahrda xo‘jayinlik qilishdi. Urushlar, to‘qnashuvlar hammaning tinkasini quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo‘lida jonini tikkan yolg‘iz Amir Temur bo‘ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o‘z faoliyatida ma’lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi. Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham mulkdorlar hukmron bo‘lgan daylat edi. Amir Temur ko‘p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida vayron bo‘lgan xalq xo‘jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni obod qilishda zo‘r tashabbus va jonbozlik ko‘rsatdi. Masalan, Samarqand va Banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo‘g‘ullar tarafidan tamoman vayron etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo‘lmas edi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, l37l -l372-yillarda poytaxt Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal’a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida bo‘lgan devorini tiklatdi. O‘shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi (Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So‘zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan saroy - Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy bunyod etildi, shahar ko‘chalari ya bozorlari obod qilindi. Shohi Zindada O‘ljoy Turkon og‘o, Tug‘luq Tegin, Qutlug‘ Turkon og‘o, Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag‘bati bilan
- 13 - Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o‘tgan shoh ko‘cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi. Sohibqiron Amir Temur o‘z hayoti dayomida ko‘plab shaharlar, masjid-u madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal’a-qasrlar, bog‘-rog‘lar, sug‘orish inshootlari, rayon yo‘llar, ko‘priklar barpo ettirdi. Ularning, ba’zilarini o‘g‘illari, nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da’vat etdi. Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga uning o‘zi xohish bildirmadi. Amir Temur davrida Samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida, ya’ni keyingi l40 yil davomida biron-bir katta bino qurilmagan edi. Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma’naviyatiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (l404), Oqsaroy qasri (l380-l404), Dorus-saodat maqbarasi (l380) oliy imoratlardir. Amir Temur davrida bog‘ yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog‘lar xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi O‘.Alimov ta’kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida l2 ta bog‘-saroy barpo ettirgan. Bular Bog‘i Naqshijahon, Bog‘i Behisht, Bog‘i Shohrux, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Shamol, Bog‘i Davlatobod, Bog‘i Bo‘ldi, Bog‘i Maydon, Bog‘i Baland, Bog‘i Chinor, Bog‘i Jahonnamo, Bog‘i Navbog‘laridir. Bulardan tashqari mamlakatning boshqa joylarida ham ko‘plab bog‘lar yaratilgan. Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma’naviyati bilan odamlardan ajralib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta’sir o‘tkazadigan hamda o‘ziga bo‘ysundiradigan buyuk shaxs edi. Angliyalik tadqiqotchi Xilda Xukxemning fikricha, Amir Temur O‘rta Osiyo o‘tmish taraqqiyotida to‘plangan siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o‘zida mujassamlantirgan va bu madaniy merosning davomchisi bo‘lgan shaxsdir. - 13 - Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o‘tgan shoh ko‘cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi. Sohibqiron Amir Temur o‘z hayoti dayomida ko‘plab shaharlar, masjid-u madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal’a-qasrlar, bog‘-rog‘lar, sug‘orish inshootlari, rayon yo‘llar, ko‘priklar barpo ettirdi. Ularning, ba’zilarini o‘g‘illari, nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da’vat etdi. Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga uning o‘zi xohish bildirmadi. Amir Temur davrida Samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida, ya’ni keyingi l40 yil davomida biron-bir katta bino qurilmagan edi. Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma’naviyatiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (l404), Oqsaroy qasri (l380-l404), Dorus-saodat maqbarasi (l380) oliy imoratlardir. Amir Temur davrida bog‘ yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog‘lar xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi O‘.Alimov ta’kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida l2 ta bog‘-saroy barpo ettirgan. Bular Bog‘i Naqshijahon, Bog‘i Behisht, Bog‘i Shohrux, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Shamol, Bog‘i Davlatobod, Bog‘i Bo‘ldi, Bog‘i Maydon, Bog‘i Baland, Bog‘i Chinor, Bog‘i Jahonnamo, Bog‘i Navbog‘laridir. Bulardan tashqari mamlakatning boshqa joylarida ham ko‘plab bog‘lar yaratilgan. Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma’naviyati bilan odamlardan ajralib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta’sir o‘tkazadigan hamda o‘ziga bo‘ysundiradigan buyuk shaxs edi. Angliyalik tadqiqotchi Xilda Xukxemning fikricha, Amir Temur O‘rta Osiyo o‘tmish taraqqiyotida to‘plangan siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o‘zida mujassamlantirgan va bu madaniy merosning davomchisi bo‘lgan shaxsdir.
- 14 - Amir Temurning avlodlaridan ko‘pchiligi shunday obodonchilik ishlarini davom ettirdilar. Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasalar, Husayn Boyqaro davrida Alisher Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ishlari, Boburiylar davridagi noyob qurilishlar bunga misol bo‘la oladi. Amir Temur o‘z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan. Movarounnahrdan boshqa barcha o‘lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo‘lib, o‘g‘il, nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukmdorga o ‘xshardi. Ularning o‘z devonlari, xazinasi va qo‘shini bo‘lgan. Lekin ular ulusning muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni mahalda Amir Temur ularning yonida o‘zining ishonchli odamlarini tutardi. Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo‘natib turishlari shart edi va zarur bo‘lib qolsa, otasi yoniga qo‘shin bilan borib, xizmat qilishga majbur edi. Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda songa emas, sifatga e’tibor berdi. Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini, Movarounnahr aholisining farog‘ati uchun shunday bo‘lishi zarur ekanini va birbiriga dushman bo‘lgan mayda hukmdorlar mavjudligi sharoitida bunga erishib bo‘lmaydi, deb hisoblaganini ham Bartold ta’kidlab o‘tadi. Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini Bartold bir necha bor ta’kidlab o‘tdi. U go‘zal bog‘lar bilan kurshalgan muhtasham binolar bunyod etdi, shahar va qishloqlarni qayta tikladi, ariq va zo- vurlar qazdirdi va ularni tuzattirdi; rasmiy tarixdagi (SHarafuddin Ali Yazdiy asaridagi) iboraga ko‘ra, u biron-bir ekin ekish mumkin bo‘lgan erlarning bo‘sh yotishiga yo‘l qo‘ymas edi. Matnning ruhiga qaraganda, bu o‘rinda Bartold ayni Movarounnahr erlarini nazarda tutgan bo‘lsa kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda Bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan Movarounnahrdagina emas, Xurosonda ham, Mug‘on dashti va Kobul havzasi kabi olis joylar- da ham ulkan sug‘orish inshootlari qurdirganini» ta’kidlab o‘tadi (SHarafuddin Ali Yazdiy va G‘iyosiddin Alining asarlarida ham shu fikr uchraydi - 14 - Amir Temurning avlodlaridan ko‘pchiligi shunday obodonchilik ishlarini davom ettirdilar. Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasalar, Husayn Boyqaro davrida Alisher Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ishlari, Boburiylar davridagi noyob qurilishlar bunga misol bo‘la oladi. Amir Temur o‘z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan. Movarounnahrdan boshqa barcha o‘lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo‘lib, o‘g‘il, nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukmdorga o ‘xshardi. Ularning o‘z devonlari, xazinasi va qo‘shini bo‘lgan. Lekin ular ulusning muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni mahalda Amir Temur ularning yonida o‘zining ishonchli odamlarini tutardi. Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo‘natib turishlari shart edi va zarur bo‘lib qolsa, otasi yoniga qo‘shin bilan borib, xizmat qilishga majbur edi. Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda songa emas, sifatga e’tibor berdi. Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini, Movarounnahr aholisining farog‘ati uchun shunday bo‘lishi zarur ekanini va birbiriga dushman bo‘lgan mayda hukmdorlar mavjudligi sharoitida bunga erishib bo‘lmaydi, deb hisoblaganini ham Bartold ta’kidlab o‘tadi. Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini Bartold bir necha bor ta’kidlab o‘tdi. U go‘zal bog‘lar bilan kurshalgan muhtasham binolar bunyod etdi, shahar va qishloqlarni qayta tikladi, ariq va zo- vurlar qazdirdi va ularni tuzattirdi; rasmiy tarixdagi (SHarafuddin Ali Yazdiy asaridagi) iboraga ko‘ra, u biron-bir ekin ekish mumkin bo‘lgan erlarning bo‘sh yotishiga yo‘l qo‘ymas edi. Matnning ruhiga qaraganda, bu o‘rinda Bartold ayni Movarounnahr erlarini nazarda tutgan bo‘lsa kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda Bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan Movarounnahrdagina emas, Xurosonda ham, Mug‘on dashti va Kobul havzasi kabi olis joylar- da ham ulkan sug‘orish inshootlari qurdirganini» ta’kidlab o‘tadi (SHarafuddin Ali Yazdiy va G‘iyosiddin Alining asarlarida ham shu fikr uchraydi
- 15 - II BOB AMIR TEMUR TUZUKLARIDAGI O‘GITLARDAN MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH . 2.l. Amir Temurning pand-nasixatlaridagi ma’naviy axloqiy tarbiyaning mazmuni. Amir Temurning otasi Tarag‘ay o‘ziga to‘q, badavlat kishi edi. Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g‘izi bo‘lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O‘rta Osiyoning XIV-XV asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o‘rganilmay qoldi. «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo‘yoq bilan o‘chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini uyg‘otish, uni qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi. Lekin O‘zbek xalki o‘z ajdodlarini, o‘z bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida qalb to‘rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o‘z asarlarida Amir Temur ismiga Ko‘rag‘on, Soxibg‘iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g‘o‘shib, uni ezozlab, ulug‘lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko‘ragon» so‘zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibg‘iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g‘iron)da tug‘ilgan farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g‘alaba qozonuvchi degan lug‘aviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o‘smirlik yillari xakqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to‘lganimda namoz o‘qiy boshladim va madrasadagi barcha o‘quvchilardan ustun bo‘lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o‘ynashga orlandim va vaktimni o‘z tenglarim xamda o‘spirinlar bilan o‘tkazardim», deydi. U yana «Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo‘yi men kambag‘allarga exson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo‘qsillarga xadiya - 15 - II BOB AMIR TEMUR TUZUKLARIDAGI O‘GITLARDAN MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH . 2.l. Amir Temurning pand-nasixatlaridagi ma’naviy axloqiy tarbiyaning mazmuni. Amir Temurning otasi Tarag‘ay o‘ziga to‘q, badavlat kishi edi. Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g‘izi bo‘lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O‘rta Osiyoning XIV-XV asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o‘rganilmay qoldi. «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo‘yoq bilan o‘chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini uyg‘otish, uni qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi. Lekin O‘zbek xalki o‘z ajdodlarini, o‘z bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida qalb to‘rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o‘z asarlarida Amir Temur ismiga Ko‘rag‘on, Soxibg‘iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g‘o‘shib, uni ezozlab, ulug‘lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko‘ragon» so‘zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibg‘iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g‘iron)da tug‘ilgan farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g‘alaba qozonuvchi degan lug‘aviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o‘smirlik yillari xakqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to‘lganimda namoz o‘qiy boshladim va madrasadagi barcha o‘quvchilardan ustun bo‘lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o‘ynashga orlandim va vaktimni o‘z tenglarim xamda o‘spirinlar bilan o‘tkazardim», deydi. U yana «Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo‘yi men kambag‘allarga exson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo‘qsillarga xadiya
- 16 - qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do‘stlarimning xammasini katta mansablarga ko‘tardim. Xar kuni qo‘y so‘yib va xar bir qo‘y tanasini yettiga bo‘lib kambag‘allarga ulashdim. Payg‘ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo‘ldim, ularga nafag‘a tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og‘a-inimdek, yetim-yesir va kambag‘allar esa bolalarimdek bo‘lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko‘priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko‘rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo‘lgan buyuk siymolardandir. Sohibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasihatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan alohida axamiyat kasb etadi, Bu o‘gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo‘lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Sohibqironning davlatni boshg‘arish va uni idora qilish, g‘olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o‘rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, mexrshavqat, odamiylik va axloq -odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag‘ishlangandir. Amir Temur zamonasida o‘gil bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko‘p bo‘lib, masjidlarda va xususiy uylarda o‘qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi o‘qitilgan. «Xaftiyak»da ko‘proq diniy marasimlarda o‘qiladigan so‘zlar berilgan. Uni o‘rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so‘ng «CHor kitob», So‘fiy Ollayorning xikmatlari o‘qitilgan. Maktab muayyan uquv - 16 - qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do‘stlarimning xammasini katta mansablarga ko‘tardim. Xar kuni qo‘y so‘yib va xar bir qo‘y tanasini yettiga bo‘lib kambag‘allarga ulashdim. Payg‘ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo‘ldim, ularga nafag‘a tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og‘a-inimdek, yetim-yesir va kambag‘allar esa bolalarimdek bo‘lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko‘priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko‘rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo‘lgan buyuk siymolardandir. Sohibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasihatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan alohida axamiyat kasb etadi, Bu o‘gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo‘lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Sohibqironning davlatni boshg‘arish va uni idora qilish, g‘olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o‘rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, mexrshavqat, odamiylik va axloq -odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag‘ishlangandir. Amir Temur zamonasida o‘gil bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko‘p bo‘lib, masjidlarda va xususiy uylarda o‘qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi o‘qitilgan. «Xaftiyak»da ko‘proq diniy marasimlarda o‘qiladigan so‘zlar berilgan. Uni o‘rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so‘ng «CHor kitob», So‘fiy Ollayorning xikmatlari o‘qitilgan. Maktab muayyan uquv
- 17 - dasturiga ega bo‘lmagan. O‘quvchilar yakka tartibda o‘qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq vaqti xam bo‘lmagan. Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26 bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus qissaxon deyilar edi. Shaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutolaa qilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo‘lgan. Amir Temur davrida madrasalar oliy o‘quv yurti vazifasini o‘tagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o‘chog‘i bo‘lgan. Ko‘plab madrasalar qurilgan. Tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha Amir Temurning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat fukarosining g‘amxo‘ri bo‘lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. Amir Temur o‘qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko‘pdir. l. Adolat va adolatsizlik xaqida: «Xar mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo‘lini to‘sdim. qaysi mamlakatni zabt etgan yoki qo‘shib olgan bo‘lsam, o‘sha erni obro‘-etiborini, kishilarini aziz tutdim, sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O‘sha viloyatlarning ulug‘lari og‘a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo‘lsa o‘z farzandlarimdek ko‘rdim», -deydi. Shuningdek u ish va so‘z birligini xush ko‘rar edi. Amir Temur do‘stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig‘lab ko‘z yoshi to‘kkan. «Shiddatli kishilarni do‘st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni ardog‘laydi», deb yana do‘st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak bo‘lsa, do‘stlarga shunday munosabatda bo‘ldimki do‘stligi yanada ortdi, dushmanlarga shunday muomilada bo‘ldimki ularning dushmanligi do‘stlikka - 17 - dasturiga ega bo‘lmagan. O‘quvchilar yakka tartibda o‘qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq vaqti xam bo‘lmagan. Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26 bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus qissaxon deyilar edi. Shaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutolaa qilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo‘lgan. Amir Temur davrida madrasalar oliy o‘quv yurti vazifasini o‘tagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o‘chog‘i bo‘lgan. Ko‘plab madrasalar qurilgan. Tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha Amir Temurning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat fukarosining g‘amxo‘ri bo‘lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. Amir Temur o‘qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko‘pdir. l. Adolat va adolatsizlik xaqida: «Xar mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo‘lini to‘sdim. qaysi mamlakatni zabt etgan yoki qo‘shib olgan bo‘lsam, o‘sha erni obro‘-etiborini, kishilarini aziz tutdim, sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O‘sha viloyatlarning ulug‘lari og‘a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo‘lsa o‘z farzandlarimdek ko‘rdim», -deydi. Shuningdek u ish va so‘z birligini xush ko‘rar edi. Amir Temur do‘stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig‘lab ko‘z yoshi to‘kkan. «Shiddatli kishilarni do‘st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni ardog‘laydi», deb yana do‘st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak bo‘lsa, do‘stlarga shunday munosabatda bo‘ldimki do‘stligi yanada ortdi, dushmanlarga shunday muomilada bo‘ldimki ularning dushmanligi do‘stlikka
- 18 - aylandi. Amir Temurning o‘zi To‘xtamishxon uning panoxiga sig‘inib kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko‘rsatgan. Amir Temur «Xech kimga g‘azab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o‘z «Tuzuklari»da. U 27 shirin aytib g‘animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so‘z qilichni qiniga kiritgar», deb ta’kidlardi Soxibqiron. Shunday qilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo‘lgan davr Movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo‘ldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o‘z imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko‘tardi. Uni Ovro‘pa «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo‘yoq bilan o‘chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini yo‘qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi. Lekin O‘zbek xalqi o‘z ajdodlarini, o‘z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to‘rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o‘z asarlarida Amir Temur ismiga Ko‘rag‘on, Soxibqiron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar qo‘shib, uni ezozlab, ulug‘lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko‘ragon» so‘zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibqiron», «Yulduz burjlarining baxtli kelishi (g‘iron)da tug‘ilgan farzand» demakdir. qutbiddin - zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g‘alaba qozonuvchi degan lug‘oviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o‘smirlik yillari xaqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to‘lganimda namoz o‘qiy boshladim va madrasadagi barcha o‘quvchilardan ustun bo‘lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o‘ynashga orlandim va vaqtimni o‘z tenglarim xamda o‘spirinlar bilan o‘tkazardim», deydi. U yana Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo‘yi men kambag‘allarga ehson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo‘qsillarga xadiya - 18 - aylandi. Amir Temurning o‘zi To‘xtamishxon uning panoxiga sig‘inib kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko‘rsatgan. Amir Temur «Xech kimga g‘azab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o‘z «Tuzuklari»da. U 27 shirin aytib g‘animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so‘z qilichni qiniga kiritgar», deb ta’kidlardi Soxibqiron. Shunday qilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo‘lgan davr Movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo‘ldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o‘z imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko‘tardi. Uni Ovro‘pa «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo‘yoq bilan o‘chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini yo‘qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi. Lekin O‘zbek xalqi o‘z ajdodlarini, o‘z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to‘rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o‘z asarlarida Amir Temur ismiga Ko‘rag‘on, Soxibqiron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar qo‘shib, uni ezozlab, ulug‘lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko‘ragon» so‘zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibqiron», «Yulduz burjlarining baxtli kelishi (g‘iron)da tug‘ilgan farzand» demakdir. qutbiddin - zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g‘alaba qozonuvchi degan lug‘oviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o‘smirlik yillari xaqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to‘lganimda namoz o‘qiy boshladim va madrasadagi barcha o‘quvchilardan ustun bo‘lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o‘ynashga orlandim va vaqtimni o‘z tenglarim xamda o‘spirinlar bilan o‘tkazardim», deydi. U yana Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo‘yi men kambag‘allarga ehson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo‘qsillarga xadiya
- 19 - qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do‘stlarimning xammasini katta mansablarga ko‘tardim. Xar kuni qo‘y so‘yib va xar bir qo‘y tanasini ettiga bo‘lib kambag‘allarga ulashdim. Payg‘ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo‘ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og‘a-inimdek, yetim-yesir va kambag‘allar esa bolalarimdek bo‘lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko‘priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko‘rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo‘lgan buyuk siymolardandir. U o‘zi yozgan va Temur xaqida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya xaqida fikr yuritadi. Amir Temur quyidagi sifatlarga amal qilgan: l-sifat: «Men sifatlarimning eng avvali deb beg‘arazlikni tushundim. Xammaga xam bir xil jiddiy va odil qaradim.. boyni kambag‘allardan ustun qo‘ymadim. 2-sifat: «Men xar doim islomga qatiy rioya qildim va Allox Taoloning amri bilan shug‘ullangan shaxslarga xurmat bilan qarardim». 3-sifat: «Men kambag‘allarga ko‘p xayri-exson qildim...» 4-sifat: «Xaloyig‘qa raxm qildim, barchaga naf yetkazdim. Bunda birovga noxaq ozor yetkazmadim va mendan yordam so‘rab kelganlarni ko‘kragidan itarmadim». 5-sifat: «Islomga taaluqli ishlarni men xar doim kundalik itoatni ado etib bo‘lganimdan keyingina kundalik ishlarga qo‘l urdim». - 19 - qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do‘stlarimning xammasini katta mansablarga ko‘tardim. Xar kuni qo‘y so‘yib va xar bir qo‘y tanasini ettiga bo‘lib kambag‘allarga ulashdim. Payg‘ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo‘ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og‘a-inimdek, yetim-yesir va kambag‘allar esa bolalarimdek bo‘lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko‘priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko‘rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo‘lgan buyuk siymolardandir. U o‘zi yozgan va Temur xaqida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya xaqida fikr yuritadi. Amir Temur quyidagi sifatlarga amal qilgan: l-sifat: «Men sifatlarimning eng avvali deb beg‘arazlikni tushundim. Xammaga xam bir xil jiddiy va odil qaradim.. boyni kambag‘allardan ustun qo‘ymadim. 2-sifat: «Men xar doim islomga qatiy rioya qildim va Allox Taoloning amri bilan shug‘ullangan shaxslarga xurmat bilan qarardim». 3-sifat: «Men kambag‘allarga ko‘p xayri-exson qildim...» 4-sifat: «Xaloyig‘qa raxm qildim, barchaga naf yetkazdim. Bunda birovga noxaq ozor yetkazmadim va mendan yordam so‘rab kelganlarni ko‘kragidan itarmadim». 5-sifat: «Islomga taaluqli ishlarni men xar doim kundalik itoatni ado etib bo‘lganimdan keyingina kundalik ishlarga qo‘l urdim».
- 20 - 6-sifat. «Barcha so‘zlarimda doimo xaqiqatgo‘ylikka amal qildim va u dunyo xaqidagi eshitganlarimdagi xaqitni yolg‘ondan ajrata bildim». 7-sifat: «Men har kimgaki, vada bersam, unga vafo qildim». 8-sifat: «Doimo o‘zimni Alloxning erdagi mulkining posboni deb bildim va parvardigorning izmisiz uni sarf etmadim». 9-sifat: «Men xar doim tangrining amrini va uning payg‘ambar xadislarini to‘la ado etishga intildim». l0-sifat: «Men xar doim insof bayrog‘ini baland ko‘tardim va iymon tarqatishni o‘z buyukligimning qudratli zamini deb bildim». ll -sifat. «Men doim saidlarga extirom bilan qarardim, ulamo va shayxlarni ezozlardim». Shunday qilib, sohibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o‘gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo‘lgan durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilish, g‘olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o‘rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag‘ishlangandir. Amir Temur zamonasida o‘g‘il bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko‘p bo‘lib, masjidlarda va xususiy uylarda o‘qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chig‘arilgan «Xaftiyak» kitobi o‘qitilgan. «Xaftiyak»da ko‘proq diniy marasimlarda o‘qiladigan so‘zlar berilgan. Uni o‘rganixga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so‘ng «Chor - 20 - 6-sifat. «Barcha so‘zlarimda doimo xaqiqatgo‘ylikka amal qildim va u dunyo xaqidagi eshitganlarimdagi xaqitni yolg‘ondan ajrata bildim». 7-sifat: «Men har kimgaki, vada bersam, unga vafo qildim». 8-sifat: «Doimo o‘zimni Alloxning erdagi mulkining posboni deb bildim va parvardigorning izmisiz uni sarf etmadim». 9-sifat: «Men xar doim tangrining amrini va uning payg‘ambar xadislarini to‘la ado etishga intildim». l0-sifat: «Men xar doim insof bayrog‘ini baland ko‘tardim va iymon tarqatishni o‘z buyukligimning qudratli zamini deb bildim». ll -sifat. «Men doim saidlarga extirom bilan qarardim, ulamo va shayxlarni ezozlardim». Shunday qilib, sohibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o‘gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo‘lgan durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilish, g‘olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o‘rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag‘ishlangandir. Amir Temur zamonasida o‘g‘il bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko‘p bo‘lib, masjidlarda va xususiy uylarda o‘qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chig‘arilgan «Xaftiyak» kitobi o‘qitilgan. «Xaftiyak»da ko‘proq diniy marasimlarda o‘qiladigan so‘zlar berilgan. Uni o‘rganixga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so‘ng «Chor