Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati
Reja
1. XIV asrning 2 chi yarmi –XV asrda madaniyatning rivojlanishidagi shart-
sharoitlar. Amir Temur madaniyat xomiysi.
2. Ilm –fan va adabiyot ravnaqi.
3. Me'morchilik, tasviriy san'at va amaliy san'at
4.Amir Temur va temuriylar davridagi madaniy merosni qayta tiklash va uning
hozirgi davrdagi ahamiyati.
Tayanch tushunchalar: me’morchilik, miniatyura san’ati, hattotlik san’ati,
badiiy hunarmandchilik, tasviriy va amaliy san’at, o’zbek mumtoz adabiyoti,
Naqshbandiya ta’limoti.
4.1. XIV asrning 2-yarmi - XV asrda madaniyatning rivojlanishidagi shart-
sharoitlar. Amir Temur madaniyat homiysi
Mo’g’ullar hukmronligi davrida madaniyat, fan, adabiyot va san’at tanazzulga
uchradi, ko’plab fozil kishilar, olimlar, shoirlar mo’g’ul galalariga qarshi kurashda
halok bo’ldi. Garchi mo’g’ullar istilosi Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatida
erishgan tajriba va an’analarini yemirib tashlashga uringan bo’lsa-da, uni butunlay
yo’q qilib tashlay olmadi.
XIV asr o’rtalaridan to XVI asrgacha bo’lgan davr Markaziy Osiyo xalqlari
madaniyati, san’ati va adabiyoti taraqqiy etishida yangi va sermahsul davr bo’ldi.
Bunga asosiy sabab mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda g’alabaga erishib Amir
Temur tomonidan markazlashgan davlat barpo etilishi bo’ldi Tabiiyki, mustaqil
davlatning
tashkil
topishi
mamlakatda
ishlab
chiqaruvchi
kuchlarning
rivojlanishiga, hunarmandchilik, shaharlar qurilishiga va umuman madaniyatning
yuksalishiga olib keldi. Bu davrda Markaziy Osiyo xalqlari ilm-fan, me’morchilik,
naqqoshlik, musiqa, tasviriy san’at, adabiyot va boshqa sohalarda katta yutuqlarga
erishdilar. Shu davrda ajoyib saroylar, masjid va madrasalar, koshinkor maqbaralar
qurildi. Bu davrda yetishib chiqgan buyuk olimlar, adabiyot va san’at
namoyondalari bu davlat shuhratini olamga yoydilar. Ulug’bek, Ali Qushchi,
Qoshiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Behzod kabi mutafakkirlaimiz mamlakatimiz
madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar.
Amir Temur Movarounnahrda o’zaro ichki urushlarga va mamlakatdagi
tarqoqlikka chek qo’ydi. Amir Temur o’zi birlashtirgan o’lkalarning iqtisodiy va
madaniy ravnaqiga katta ahamiyat berdi. Shaharlarda masjid, madrasa va madaniy-
maishiy binolar barpo etildi. Ayniqsa, Samarqand, Shahrisabz, Buxoro kabi
shaharlar o’sdi, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topdi. Movarounnahrning
Xitoy, Hindiston, Arabiston va hatto uzoq Ispaniya, Italiya, Fransiya, Angliya kabi
Yevropa mamlakatlari bilan iqtisodiy va madaniy aloqalari kengaydi.
Ispan qirolining Amir Temur saroyiga tashrif buyurgan elchisi Ryu Gonzales
de Klavixoning yozishicha, o’sha davrda Samarqand bozorlarida dunyoning barcha
tomonlaridan kelgan, turli tillarda so’zlashuvchi, turli dinga mansub savdogarlarni
va ularning anvoyi mollarini har qadamda uchratish mumkin bo’lgan. Shubhasiz,
Amir Temur davrida Movarounnahr Buyuk ipak yo’lining eng serqatnov,
serdaromad va gavjum qismi hisoblangan.
Amir Temur davri madaniyati haqida so’z yuritar ekanmiz, shubhasiz, buyuk
davlat arbobi, sarkarda va madaniyat homiysi Amir Temurning bu sohadagi rolini
alohida qayd etishimiz zarur. U buyuk imoratlar barpo etdi va ularni ulkan bog’u-
rog’lar bilan burkadi, shahar va qishloqlarni tikladi va buzilganlarini qayta obod
qildi. Amir Temurning ijodkorlik faoliyati kishini hayratda qoldiradi. Musulmon
me’morchiligidagi eng yaxshi davr Amir Temur va uning avlodlari bilan bog’liq.
Amir Temurning muhtasham osmono’par inshootlar qurdirgani, o’sha davrning eng
boy kutubxonasiga ega bo’lganini ta’kidlash kerak. Amir Temur fan va
madaniyatning yuksalishida qadimiy mahalliy an’analardan foydalanib olimlarga va
hunarmandlarga ijod qilish uchun zarur sharoit yaratib berdi. Boshqa
mamlakatlardan olib kelingan ustalar qurilishda ishlaganlari rost, ammo asosiy
ishboshi va bosh me’morlar mahalliy xalq orasidan yetishib chiqgan ustalardan
bo’lgan. Darhaqiqat, Samarqand, Shahrisabz, Buxoro va boshqa shaharlarda
qurilgan binolar, bu yerda ming yillardan buyon davom etib kelayotgan an’analar
asosida barpo etilganini ko’rsatadi.
Amir Temur davrida mamlakatning rasmiy tili turk tili edi. Amir Temurning
o’zi tiniq va ochiq turk shevasida yozar edi. «Temur tuzuklari» shundan guvohlik
beradi. Amir Temur o’z saltanatini tobora mustahkamlab borar ekan, qadimdan
davom etib kelgan urf-odatlar va marosimlarni tiklash barobarida, o’zi birlashtirgan
o’lkalar xalqlari madaniyatidagi, maishiy hayotidagi ilg’or an’analarni ham rad
etmadi. Saroy ayonlarining ipak, duxoba va atlas kiyimlari arab yoki musulmonlar
rasm-rusumida tiklangan edi. Saroyda ayollarning libosi, xususan, burk, shokila
qadimgi Eron va Xorazm urfiga xos edi. Bu kiyim yengsiz bo’lib, yoqasi bo’yinini
qisib turar, orqa etagi juda uzun bo’lganligi uchun uni maxsus joriyalar ko’tarib
yurishgan. Yuzga hijob tutganlar. Saroy amaldorlari oltin uqa bilan bezatilgan uzun
kiyim (qabosa) kiyar edilar.
Amir Temurning shaxsi haqida ko’p bahs-munozaralar bo’lib o’tdi: birovlar
Amir Temur savodsiz bo’lgan, deyishsa, boshqalar bunday bo’lishi mumkin emas,
degan fikrni yoqlaydilar. Chunki turk va fors tillarini yaxshi bilgan, turklar, arablar,
forslar tarixidan yaxshi xabardor bo’lgan, tibbiyot, riyoziyot, jo’g’rofiya,
munajjimlik, she’riyat va me’morchilikni qadrlab, o’z avlodlariga «Temur
tuzuklari»dek davlat boshqaruvi to’g’risidagi muhim manbani qoldirgan shaxs
savodsiz bo’lishi mumkin emas. Darhaqiqat, Amir Temur ilm-fan, me’morchilik va
san’atdan xabardor bo’lgan kishi edi. U ma’rifatparvar edi. Kuchli davlat arbobi edi.
Amir Temur va uning vorislari, xususan, Shohruh Mirzo, Ulug’bek Mirzo,
Boysunqur Mirzo, Husayn Boyqaro, Bobur Mirzolar tabiatan ilmparvar,
ma’rifatparvar hukmdorlar bo’lganligidan, ularning davrida ilm-fan va
ma’rifatning juda ko’plab sohalarida dovrug’i olamga mashhur alloma olimlar,
mutafakkirlar, shoir-u adiblar yetishib chiqib, yurtimiz shuhratini yuksakka
ko’tardilar. Ular o’z davrining hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, jamiyat va
davlat hayotida juda ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etdilar, yurtni
obod qildilar, ham ijodkor sifatida umuminsoniy manfaatlarga xizmat qiladigan
ilmiy va adabiy asarlar qoldirdilarki, ulardan bugun ilm va adabiyot ahli
bahramand bo’lib kelmoqda.
Ular davrida yaratilgan ko’plab madaniyat yodgorliklari, noyob osori-
atiqalar, me’moriy obidalar insoniyat aql-zakovatining yuksak namunalari
sifatida mana yetti asrdirki, o’z oxorini yo’qotmay bugungi minnatdor avlod
kishilarini hamon hayratlantirib kelmoqda.
Temuriylar davri ilm-fani va madaniyatining o’ziga xos muhim jihati shundaki,
bu davrga kelib Markaziy Osiyo zaminida yuzaga kelib, izchil rivojlanib borgan
madaniy-ma’naviy “uyg’onish” o’zining yuksak bosqichiga ko’tarildi va uning
samarasi yanada salmoqli bo’lib bordi.
Amir Тemur va Temuriylar davrida mamlakat madaniy-ma’naviy yuksalishni
ta’minlagan omillar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: birinchisi, siyosiy-
ijtimoiy omillar, yani Movarounnahr va Хurosonda mo’g’ullar hukmronligiga
etilishi, yagona davlatchilik asosida yangi boshqarish tizimining joriy etilishi;
ikkinchisi, iqtisodiy omil, yani Movarounnahr va Хurosonda yagona idora usulining
savdo-sotiqning rivojiga e’tibor berilishi; uchinchisi, ma’naviy omil, yani avvalgi
madaniy-ma’naviy meros va qadriyatlardan keng foydalanilishi, turli mamlakatlar
o’rtasidagi madaniy aloqalarning yo’lga qo’yilishi; to’rtinchisi, g’oyaviy omil, yani
diniy ta’limotlar, islom madaniyatinining rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar
yaratib berilishini ta’kidlash lozim.
4.2. Ilm-fan va adabiyotning ravnaqi
Davlatning yuksalishida ilm-fanning ahamiyatini yaxshi anglagan Amir
Temur
ilm-fan ahllariga katta izzat-ikrom ko’rsatgan. L. Lyanglening
ta’kidlashicha: "U tarixchilar, faylasuflar, shuningdek, ilm-fan, idora va boshqa
ishlarda bilimdon bo’lgan barcha kishilar bilan suhbatlashish uchun ko’pincha
taxtdan tushib, ularning yoniga kelar edi». Negaki, Amir Temur bu sohalarga
g’amxo’rlik qilishga muhim e’tibor berar edi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor
Xorazmiy, Mavlono Shamsutdin Munshiy, astronom Badriddin Ahmad, tabib
Husomiddin Ibrohimshoh Kermoniy, Nu’monuddin Xorazmiy, Xoja Muhammad al-
Buxoriy, hadischi Aloudddin at-Tabriziy, va’zxon va xatib mavlono Ahmad Ibn
Shams ul-Aimma va boshqalar xizmat qilar edilar. Amir Temur tibbiyot, riyoziyot,
tarix va munajjimlik fanlari vakillari, adabiyot, shuningdek, diniy va falsafiy
bilimlarga ega bo’lgan mashhur olimlar bilan tez-tez muloqotda bo’lib turar edi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»sida yozilishicha, Amir Temur olimlar
bilan o’tkazgan bir uchrashuvda shunday nutq so’zlagan: «Fan va dinning mashhur
kishilari o’z maslahatlari bilan qadimda podsholarga yordam berib kelganlar. Sizlar
esa menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat
o’rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash,
yurtimizda qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Sizlar bu ishlarni
amalga oshirishda menga o’z maslahatlaringiz bilan ko’maklashishingiz kerak».
Ko’rinib turibdiki, Amir Temur davlatni boshqarish ishlarida bilimdon odamlar,
olimlar bilan maslahat qilgan.
Amir Temurning nevarasi Ulug’bek (Muhammad Tarag’ay, 1394-1449)
davrida Samarqand Markaziy Osiyoning yirik madaniy o’chog’iga aylandi,
madrasalarda diniy fanlardan tashqari, dunyoviy fanlar ham o’qitildi. Uning sa’y-
harakatlari tufayli zamonasining 100 dan oshiq olimlari Samarqandga yig’ilgan edi.
Tabiiy fanlar, ayniqsa, riyoziyot va munajjimlik yuksaldi. Buyuk olim va davlat
boshlig’i Mirzo Ulug’bek Samarqand falakiyot maktabiga asos solib, o’sha davr
falakiyot ilmining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan edi. Ulug’bek bilan birga
Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Abduali Birjandiy, Mansur
Koshiy va boshqa olimlar riyoziyot va falakiyot sohasida samarali ish olib bordilar.
Ulug’bek Samarqandda rasadxona (observatoriya) qurdirdi. Rasadxona o`sha
davrning noyob inshootlaridan bo`lib, u doira shaklida barpo etilgan, imoratning
aylanasi 47 m, balandligi 31 metrdan iborat 3 qavatli binoda joylashgan edi Binoning
ichi bir necha xona, aylana zal, maxsus xonalardan iborat bo`lib, zarur asbob-
uskunalar bilan ta’minlangan edi. Rasadxona ichi koinot, yer kurrasi tasvirlari bilan
bezalgan bo`lib, shuning uchun xalq ichida “Naqshi jahon” degan nom bilan shuhrat
topgan edi. Samoni kuzatish va o`rganish borasida G’iyosiddin Jamshid yordamida
astronomik o`lchov asbobi – ulkan sekstant o`rnatiladi. Bu asbob- sekstant radiusi
46 metrni tashkil etgan va aniqligi bilan XV asrgacha bo’lgan barcha
rasadxonalarning asboblaridan ustun turar edi. Bu rasadxonada Ulug’bekning
bizning davrimizgacha o’zining ilmiy qimmatini saqlab kelayotgan "Ziji
Kuragoniy" asari – «Yulduzlar jadvali» yaratildi. Bu jadvalda 1018 ta yulduzlarning
o’rni o’sha davr ilmiy atafakkuri uchun mo’jizaviy aniqlik bilan ko’rsatilgan. Ilm-
fanning rivojlanishi uchun juda ko’p qo’lyozma va kitoblar zarur bo’lgani aniq.
Ulug’bek boy kutubxona tashkil etdi. Ma’lumotlarga ko’ra, unda 15000 jilddan
ziyod kitob saqlangan.
Ulug’bek davrida Samarqand bobosi Amir Temur zamonidagidek yana
Sharqning madaniy markaziga aylanadi. Bu yerda mashhur faylasuf Ali ibn
Muhammad Jurjoniy, taniqli tabib Mavlono Nafis, shoir Xayoliy Buxoriy, “Yusuf
va Zulayho” dostonining muallifi Durbek, qasida janrining taniqli namoyondasi,
o`zbek shoiri Sakkokiy, mashhur hattot Abdurahim Xorazmiy va boshqalar
Ulug’bek homiyligi ostida yashab ijod qildilar. Shuningdek, Sharqning ko`plab
taniqli olim va shoirlari, madaniyat va san’at namoyondalari Samarqandga tez-tez
kelib turar edilar. Ulug’bek davrida o`ziga xos tarixnavislik maktabi ham shakllandi.
XV asrdagi taniqli tarixchilar, “Zubdat at-tavorix” (Tarixlarning yuqori qismi)
asarining muallifi Hofizi Abro`, “Matla as-sadayin va majmuai al-bahrayn” (Ikki
dengizning qo`shilishi va ikki saodatli yulduzning balqishi) asarining muallifi
Abdurazzoq Samarqandiy, “Ravzat as-safo” (Jannat bog’lari) asarining muallifi
Mirxond, “Habib us-siyar” (Do`stga maktub) va boshqa qator asarlarning muallifi
Xondamir Ulug’bek yaratgan ilmiy-madaniy sharoitda o`sib ulg’aydilar. Ulug’bek
davridagi madaniy markaz keyinchalik ”Ulug’bek akademiyasi” nomini oldi, bu
dastavval mashhur fransuz yozuvchisi va olimi Volter (1694-1778) tomonidan
e’tirof etilgan edi. Ajdodlarimiz tarixida 1010 yilda tuzilgan Ma’mun
akademiyasidan so`ng, Ulug’bek akademiyasi Markaziy Osiyo tarixida ikkinchi
akademiya sifatida yuzaga keldi.
Mustaqillik tufayli buyuk ajdodimiz Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi
o`rganila boshlandi. 1994-yilda Prezidentimiz tashabbusi bilan Mirzo Ulug’bek
tavalludining 600 yilligi respublikamizda va xalqaro maydonda katta tantana bilan
nishonlandi. Qator ko`cha, tuman, shahar va inshootlarga Ulug’bekning nomi
berildi. Jumladan, Prezident Islom Karimovning farmoni bilan 1995 yilda sobiq
Toshkent davlat universiteti, hozirgi O`zbekiston Milliy universitetiga Mirzo
Ulug’bek nomi berildi.
XIV-XVI asr boshlarida gumanitar fanlardan tarix, adabiyotshunoslik,
tilshunoslik fanlari yanada yuksaldi. Tarix fani sohasida Sharofuddin Ali Yazdiy
("Zafarnoma"), Hofizi Abro’ ("Tarixlar qaymog’i"), Abdurazzoq Samarqandiy
("Ikki baxtning boshlanmasi"), Mirxond ("Soflik bog’i"), Xondamir ("Xabarlar
xulosasi", "Yaxshi xislatlar", "Yaxshi xulqlar"), Zayniddin Vosifiy ( "Go’zal
voqealar"), Zahiriddin Bobur ("Boburnoma") va boshqalar tomonidan yaratilgan
tarixiy asarlarda mamalakat o’tmishi va zamondoshlari hayotiga oid tarixiy voqealar
haqqoniy yoritilgan. Bu tarixiy asarlar nafaqat milliy tarixshunosligimizda, balki
jahon tarix fanida ham alohida qimmatga ega asarlardir.
Bu davrda tibbiyot ilmi ham muvafaqqiyatli rivojlandi. Samarqandga kelib
ijod qilgan tabobat ilmining yirik vakillaridan Burhoniddin Nafis ibn Evaz, hakim
al-Хirmoniy, tabib Sulton Ali Хurosoniy, tabib Husayn Jarroh shular jumlasidandir.
XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda mantiq va falsafa fanlarining rivojlanishi,
asosan ikki yirik mutafakkir Saadiddin bin Umar Тaftazoniy va Mir Sayid
Jurjoniylarning nomi bilan bog’liqdir. Jurjoniy va Тaftazoniylardan tashqari,
Samarqandda o’sha davrda Mavlono Abdujabbor Хorazmiy, Mavlono Shamsiddin
Munshiy, Mavlono Abdulla Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono
Nug’moniddin Хorazmiy, Хoja Afzal, Jalol Hoqiy va boshqa olimlar yashab ijod
etganlar.
O’z davrining ilg’or ijtimoiy va axloqiy fikrlari badiiy adabiyotda, tasavvuf
she’riyatida, nazm va nasrda, g’azal va ruboiylarda mufassal bayon qilina boshlandi.
Navoiy, Jomiy, Lutfiy, Binoiy, Qosimi Anvar va boshqalarning badiiy asarlari boy
falsafiy va axloqiy mazmunga egadir.
Bu davrda axloq va ta’lim-tarbiya muammolariga bag’ishlangan maxsus
risolalar paydo bo’ldiki, ular orasida Хusayn Voiz Koshifiy va Jaloliddin
Davoniylarning merosi alohida o’rin egallaydi.
Amir Temur va temuriylar davri o’zbek adabiyoti va tili taraqqiyotida yangi
va juda sermahsul davr bo’ldi. Bu davrda eski o’zbek adabiy tilining shakllanish
jarayoni asosan tugallandi, adabiyotda real hayotiy voqea-hodisalarni, ijtimoiy
o’zgarishlarni tasvirlashga e’tibor berila boshlandi. Xorazmiy, Durbek, Atoiy,
Sakkokiy, Amiriy, Bobur, Abdurahmon Jomiy va o’zbek adabiy tilining asoschisi
Alisher Navoiy kabi shoirlarning asarlari dunyoviy adabiyotni yangi ijtimoiy
mazmun bilan boyitdi.
Lutfiyning xalq og’zaki adabiyotidan ijodiy foydalanib yaratgan «Gul va
Navro’z» dostoni juda mashhurdir. Shoir Sakkokiy g’azallar va qasidalar bitib,
ularda adolatli shoh to’g’risidagi g’oyani ilgari suradi.
Bu davrning eng buyuk mutaffakiri va ulug’ shoiri Alisher Navoiydir (1441-
1501). U butun faoliyati va ijodiyotini insonning baxt-saodati uchun kurashga,
xalqning osoyishtaligiga, mamlakatning farovonligiga, urushlarning oldini olishga,
obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san’at va adabiyot taraqqiyotiga bag’ishladi. Alisher
Navoiy ilm-fan, san’at va adabiyot ahllarining buyuk homiysi va sarvari edi.
Zahiriddin Boburning yozishicha: «Hazrat Navoiy tufayli qancha kishilar adabiyot,
san’at borasida tarbiya oldilar va o’z qobiliyatini mustahkamladilar. Kishilar
uningdek homiy va tarbiya beruvchi zotni boshqa uchratmadilar». Alisher
Navoiyning birgina o`zi 300 tadan ziyod turli qurilish, obodonchilik ishlariga bosh-
qosh bo`ldi. Hirotdagi Injil daryosi bo`yida unga qurilish ishlari uchun alohida yer
ham ajratib beriladi. U barpo etgan Hirotdagi “Ixlosiya”, “Shifoiya” majmualari, Tus
viloyatidagi Turuqband suv ombori va kanali, Hirot va Mashhaddagi sug’orish
inshootlari, Astroboddagi saroy va masjid, Marvdagi madrasalar bobomiz Alisher
Navoiy tomonidan barpo etilgan inshootlardan ayrimlaridir, xolos. Shaxsan uning
mablag’lari hisobidan 52 ta rabot, 19 ta hovuz, 16 ta ko`prik, 9 ta hammom va
boshqalar qurilgan edi. Shuningdek, Navoiy butun Xurosonda 12 tadan oshiq
ahamiyatli bo`lgan, ammo ta’mirlanishga muhtoj masjid, minora, rabot va
boshqalarni ta’mirlab, ularga qaytadan hayot bag’ishlagan. Jumladan, Navoiy ta’mir
etgan Hirotdagi jome’ masjidi hozirgi kunda ham Hirot shahrining go`zal
inshootlaridan biri hisoblanadi. Alisher Navoiy homiyligi ostida Sharq miniatyurasi
maktabining yetuk namoyondasi “Sharq Rafaeli” nomini olgan Kamoliddin Behzod,
taniqli tabiblar Abdulhay Muniy, Darvish Ali, hattotlardan - Sulton Ali Mashhadiy,
musiqachilardan-Husayn Uddiy, shoir va tarixchilardan Sohib Doro, Muhammad
Nizomiy, Kamoliddin Binoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Husayn Voiz Koshifiy,
Mirxond,, Zayniddin Vosifiy, Muiniddin Muhammad Isfizoriy va boshqalar yetishib
chiqdilar.
Navoiy bizga o’lkan adabiy va ilmiy meros qoldirdi. Uning daholigi Sharq
klassik adabiyotida an’anaviy bo’lgan Xamsachilikda yaqqol namoyon bo’ldi.
Navoiyning «Xamsa»si 5 dostondan iborat bo’lib: «Xayratul-Abror» 1483-yilda,
«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor» 1484-yilda, «Saddi
Iskandariy» 1485-yilda yozilgan.
Alisher Navoiy 1491-1492-yillarda yozgan «Majolisun-nafois» («Nafis
majlislar») asarida o’ziga zamondosh bo’lgan va undan oldin yashagan 459 shoir,
tarixchi, fan sohiblari haqida qiziqarli ma’lumotlar bergan.
Alisher Navoiyning buyuk xizmatlaridan biri o’zbek milliy tilini
rivojlantirishga qo’shgan hissasidir. Shoir "Muhokamat ul-lug’atayn", "Xamsa",
"Mahbub ul-qulub", "Xazoyin ul-maoniy", "Lison ut-tayr" va boshqa adabiy hamda
ilmiy asarlarida o’zbek tilining boyligi, har qanday nozik va rang-barang ma’nolarni
ifodalashga qodir ekanini isbotladi va o’z ona tilida "turk eliga dog’i bahra bo’lgay"
degan niyatda ijod qildi. Navoiy o’z asarlarida insonni ulug’lab, unson hayotining
mohiyati qisqa va uzunligi bilan emas, balki mazmuni bilan belgilanishini
ta’kidlaydi:
Bu gulshan ichra yo’qtur baqo guliga sabot,
Ajab saodat erur chiqsa yaxshiliq bila ot.
Vaqti-soati kelib inson dunyodan o’tib ketsa ham, uning el-yurtga qilgan
yaxshiligi nomi boqiyligini ifodalaydi.
Navoiy ustozi Jomiy bilan hamkorlikda ma’naviyat taraqqiyotiga rahnamolik
qildi. Ular timsolida XVI asr badiiy adabiyoti eng buyuk yutuqlarga erishdi. Bu boy
adabiy meros o’zbek adabiyotining keyingi taraqqiyotiga ham o’zining chuqur
ta’sirini ko’rsatdi. Boburning «Boburnoma» asari shu davr o’zbek adabiyoti va
ilmining hayotbaxsh an’analari asosida yuzaga kelgan edi. O’zbek lirikasini yangi
taraqqiyot pog’onasiga ko’targan Alisher Navoiy ozarbayjon, tojik, turkman, turk va
boshqa xalqlar adabiyoti taraqqiyotiga ham samarali ta’sir ko’rsatdi.
Ulug’ shoirning o`lmas merosi mustaqillik yillarida keng miqyosda o`rganila
boshlandi. Adibning barcha asarlari qayta chop etildi. Hukumatimiz qaroriga
binoan, adabiyot sohasida yaratilgan eng sara asarlar uchun Alisher Navoiy
nomidagi davlat mukofoti ta’sis etildi. O`lkamizda Navoiyning ulug’ nomini
bilmagan zot yo`qdir. Prezidentimiz tashabbusiga ko`ra, 1991 yilda Alisher
Navoiyning 550 yilligi katta tantana bilan nishonlandi, shoirning mahobatli haykali
xalqimiz hurmatining ramzi sifatida poytaxtimizning markazida qad rostladi.
XV asrda o’zbek adabiyoti, ayniqsa Alisher Navoiy ijodida adabiy janrlar
rang-barangligi nuqtai nazaridan ham eng yuksak cho’qqiga ko’tarildi. O’zbek
adabiy tili shakllandi. O’zbek nazmi va nasridagi adabiy uslubning xususiyatlaridan
biri adabiy va ilmiy asarlarda fikr ifodasida forsiy va arabiy so’z va iboralardan,
atamalardan, forsiy tilga xos jumla tuzilish qoidalaridan keng foydalandilar.
Тemuriylarning adabiyot va madaniyat sohasidagi an’analari keyinchalik
boburiylar tomonidan Afg’oniston va Hindistonda, XVIII-XIX asrlarda Хorazm va
Qo’qon xonligida rivojlantirildi.
Тemuriylar davri adabiyoti o’zbek adabiyoti rivojida o’ziga xos alohida bir
bosqichni tashkil etadi. Undagi ulug’vor insonparvarlik va xalqchillik,
adolatparvarlik va ma’rifatparvarlik g’oyalari hamon o’z tarovatini yo’qotgani yo’q.
Bu adabiy meros O’zbekistonda hali asrlar davomida o’zining boy mazmuni bilan,
g’oyaviy-mafkuraviy teranligi bilan komil insonni tarbiyalashda katta ahamiyat kasb
etadi.
4.3. Me’morchilik, tasviriy va amaliy san’at
Amir Temur davrida o’rta asr memorchilik san’ati o’zining gullagan davrini
boshidan kechirdi. Bu davr me’morchilik san’atida yangidan aristokratik
me’morchilik – hashamatli va go’zal binolar qurish keng rivojlandi. Devoriy
rassomchilik, amaliy dekorativ san’at sohasida ham qator yangi an’analar
shakllandi. Jumladan, me’morchilikda birinchi bor vujudga kelgan yirik va
murakkab me’morchilik majmualari shaharsozlikda muhim o’rinni egallay boshladi.
An’anaviy me’morchilik shakl va uslublari qayta ko’rib chiqildi. Ayniqsa,
memorchilik yodgordiklarini rangli koshinlar bilan bezatila boshlanishi katta badiiy-
estetik ahamiyat kasb etdi. Albatta, rangli bezak Markaziy Osiyo an’anaviy
me’morligining ham ajralmas qismi bo’lgan. Lekin XIV asrga kelib bino ichki va
tashqi pardozida bu uslub alohida o’rinni egallay boshladi. Sirli sopol taxtachalardan
ishlangan rangli naqshlar, XIV asr oxiridan keng tarqala boshlagan o’yma sirli
naqshlar keng ko’lamda amalga tadbiq etilishi O’rta Sharq xalqlari ijodiy
tafakkurining katta yutug’i bo’ldi. Markaziy Osiyo me’morchiligidagi bu
o’zgarishlar ilk bor Ko’hna Urganchdagi To’rabek xonim maqbarasida namoyon
183
bo’lgan edi. Xorazm ustalari yaratgan bu ajoyib yodgorlik an’analari keyinroq Amir
Temurning farmoyishi bilan Sohibqiron saltanatining boshqa shaharlarida keng
foydalanilgan.
Amir Temur o’z oldiga Samarqandni obod va ko’rkam, betimsol shaharga
aylantirishni maqsad qilib qo’ygan edi. U Samarqand atrofida qishloqlar barpo
ettirdi va ularga o’sha davrning ulkan shaharlari hisoblangan Bag’dod, Damashq,
Qohira, Sheroz, Madrid kabi shaharlar nomini bergan. Bundan tashqari, Samarqand
shahri atrofi qalin devor bilan o’rab chiqilgan. Unga olti darvoza orqali kirilgan.
Shaharning baland ark (sitadel)ida baland Bo’ston saroy, Ko’k saroy kabi hashamatli
saroylar qurilgan. Bu davrda pishiq g’ishtdan qurilgan, moviy rang koshinlar bilan
bezatilgan masjid, madrasa va maqbaralar, osmono’par minoralar so’lim tabiat
qo’ynida alohida fayz va latofat kashf etgan.
Amir Temur davrida shahar va shahardan tashqarida saroylar qurish, istirohat
bog’lari yaratish keng tus oldi. Samarqand atrofida Bog’i chinor, Bog’I nav, Bog’i
shamol, Bog’i dilkusho, Bog’i Naqshi Jahon, Bog’i behisht, Bog’i baland kabi bir-
biridan go’zal bog’lar barpo ettirib, ularning ichida muhtasham saroylar, favvoralar
sarhovuzlar qurdirdi. Samarqandda insoniyatni hozirga qadar hayratga solib
kelayotgan obidalarning barpo etilishida Amir Temurning xizmatlari beqiyos katta
bo’lgan. Bular – Shohi-Zinda guruhidagi maqbara, Bibixonim masjidi, Go’ri-Amir
maqbarasi, Samarqanddan tashqari boshqa shaharlarda ham Amir Temur go’zal va
muhtasham binolar qurdirgan. Ular ichida Shahrisabzdagi Oqsaroy, Shamsiddin
Kulol maqbarasi, Dor us-siyosat (Hazrat imom masjidi) Turkistonda – Ahmad
Yassaviy maqbarasi, Toshkent viloyatida - Zangi ota majmuasi va boshqalar bor
edi.
Amir Temur Shahrisabzda qurdirgan Oqsaroy go’zallikda ham, ulug’vorlikda
ham misli yo’q saroy bo’lishi kerak edi. Haqiqatan ham me’morlar ajoyib,
muhtasham saroy bunyod etdilar. Taxminan bu binoning balandligi 70 metr, ya’ni
20-qavatli bino bilan teng bo’lgan, eni 50 metrni tashkil etgan. Rivoyatlarga ko’ra
dastlabki g’ishtlar uchun aralashma oltin qum qo’shilgan bezagi «kufi» shaklidagi
yozuvli bo’lgan. Amir Temur Oqsaroy peshtoqiga «Agar bizning quvvat va
qudratimizga shubhang bo’lsa, bizning imoratlarimizga boq» so’zlarini arab tilida
o’ydirib yozdirgan edi.
Amir Temur davrida ulug’vor masjidlar barpo etildi. Shulardan biri 1399-
1402-yillarda bunyod etilgan Bibixonim jome masjidi bo’lib, uning qurilishiga
Амир Amir Temur alohida etibor bergan. Masjidning tarxi (loyihasi) uning
farmoniga ko’ra ishlangan va 1399-yilda bo’lajak masjidning poydevoriga birinchi
g’isht qo’yilgan. Qurilishda Ozarbayjon, Hindiston va Erondan kelgan 200 dan ortiq
usta, 500 dan ortiq tosh taroshlovchi mehnat qilgan. Bibixonim masjidi katta
to’rtburchak shakilidagi maydonni egallagan, uning atrofi esa devor bilan o’rab
chiqilgan. To’rt burchagida minoralar qurilgan. Masjidga sharqga qaragan juda katta
peshtoqli darvozadan kiriladi. Masjid hovlisi atrofi ustunli ochiq ayvonlar balan
o’ralgan, ikki yon tomoni va o’rtasida uncha katta bo’lmagan peshtoq-gumbazli
binolar qurilgan. Hovlining ichkarisida esa 40 metrli peshtoq va uning burchaklarida
esa qirrali minora ishlangan. Masjidning ichki va tashqi tomoni bezagiga alohida
etibor berilgan. Sirli koshinlar bilan bezatilgan, bino dekorida ko’k va sarg’isht oxra,
yashil rang gammasi keng o’rinni egallaydi. Ayniqsa, moviy rang butun bino
koloritida asosiy rang sifted tanlangan bo’lib, bu uning yaxlitligini va ulug’vorligini
ta’minlab guyo uni cheksiz falak bilan bellashayotgandek qilib ko’rsatadi.
Amir Temur davri me’morchiligini «Shohizinda» me’morchilik majmuasisiz
etib bo’lmaydi. Afsonaviy Afrosiyob yonbag’riga joylashgan bu ansanbl XI-XII
asrlarda bu yerda qurila boshlagan maqbaralar o’rnida barpo etilgan. Bu yer
musulmonlarga qadar ham muqaddas sig’inish joyi bo’lgan. Afsonalarga ko’ra shu
yerda musulmonlar avliyosi bo’lgan Qusam ibn Abbos maqbarasi bo’lib, go’yo u
shu yerda tirilib yer ostiga kirib ketgan va oxiratgacha shu yerda yashashga qaror
qilgan. Shohi zinda – “tirik podsho”, “tirik shoh” nomi shundan olingan. Hozirgi
Shohi zinda maqbara majmuasi XIV-XV asrlarning birinchi yarmida qurilgan
yodgorliklardan tashkil topgan bo’lib, bu majmua biroz keyinroq, 1434-1435-
yillarda Ulug’bek tomonidan qurdirilgan peshtoq bilan boshlanadi. Ichkariga
kirishga yaqin joyda XV asrning qo’sh maqbarasi bo’lib, uning gumbazi baland
baraban ustiga joylashgan. So’ngra zinadan boshlanib qator maqbaralar bir-biriga
yaqin qilib qurilgan. Ular Amir Temur tomonidan XIV asrning 70-80 yillarida
qurdirilgan. Majmua so’ngida esa XIV asr o’rtalarida qurilgan Xo’ja Ahmad
maqbarasi o’rin olgan. Tuman og’o majmuasi (1372) peshtoqi o’simliksimon
naqshlar bilan bezatilgan. Devorlariga mayda manzarali pannolar ishlangan.
Shirinbeka og’o (1385-86-yillar) xonalariga oltindan xolli bezak berilgan hamda shu
yerda ilk bor o’yma naqsh ishlatila boshlagan.
Shohi zinda memorchilik majmuasidagi maqbaralar turli davrlarda qurilgan,
shunga qaramasdan ularning hammasi yagona me’morchilik kompozitsiyasi sifatida
idrok etiladi. Me’morlar har safar yangi maqbara qurganlarida relyefni, ya’ni yer
sathi xarakteri va qiyaligi, hamda avvalgi qurilgan maqbaralarning joylashishini va
ularning bezagini hisobga olgan holda me’morchilik hajm va bezagini tanlaganlar.
Amir Temur davrida qurilgan maqbaralar o’zining badiiy yechimining yuksakligi va
yorqin rangdorligi bilan ajralib turadi. Sirli koshin va naqqoshlik san’ati butun
ansamblga ajoyib fayz kiritib turadi. «Bu yer jannat bog’i, bu yerda baxt yulduzlari
ko’milgan» deb maqbara peshtoqlarining biriga yozilgan so’zlar butun ansamblning
g’oyaviy-badiiy va falsafiy mazmunini ochib beradi.
Bundan tashqari, Amir Temur ko’pgina shaharlarda karvonsaroylar, bozorlar,
hammomlar va ko’priklar qurdirgan. Yurtboshimiz haqli ravishda ta’kidlaganidek,
«Bugun biz Amir Temur bobomiz buyuk bunyodkorlik rejalarini noyob
obidalarda bekam-u ko’st mujassam etib, Samarqandni yer yuzining mo’jizasiga
aylantirgan Badriddin ibn Shamsiddin, usta Ali Nasafiy, Olim Nasafiy, Mavlono
Ubaydulloh, Pirmuhammad Bog’ishamoliy, Mavlono Junays singari yuzlab-minglab
me’mor-u-muhandis ajdodlarimizni, hunarmand ustalarimizni ham eslab, ularning
san’atiga tasannolar aytamiz».
Ulug’bek davrida Amir Temur tomonidan qurila boshlangan Bibixonim
masjidi, Go’ri-Amir maqbarasi binolari qurib bitkazildi. Ulug’bek "Chil ustun"
("Qirq ustun"), "Bog’i maydon" kabi bog’lar barpo etdi. U 1417-yilda Buxoroda,
1420-yilda Samarqandda, 1433-yilda G’ijduvonda madrasalar barpo etdi.
Samarqandning obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo`lib, Shahrisabzda Ko’k-
Gumbaz masjidini qurdirdi. Samarqanddagi Ulug’bek madrasasi Registon
maydoniga asos soldi. Bu madrasa 1417-1420-yillar ichida qurilgan. Bu go’zal bino
ikki qavatli bo’lib, to’rt gumbaz va to’rt minora bilan bezatilgan, uning peshtoqida
yulduzlar olami aks ettirilgan. Bu madrasada Ulug’bekning o’zi ham ma’ruzalar
o’qigan. 1417-yilda Buxoroda qurilgan madrasaning peshtoqiga quyidagi yozuvlar
bitilgan: "Ilm olmoqqa intilmoq har bir muslim va muslima uchun ham qarz ham
farzdir». 1435-yilda Shahrisabzda qurilgan Ko’k-Gumbaz masjidi monumental
san’at namunasi sifatida diqqatga sazovordir.
Тemur va temuriylar davri me’morchilining eng katta yutug’i - bezak va
sayqal ishlarini ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilganligida.
Тemuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Хuroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Тemur va Ulug’bek davri
me’morchiligida bezakda ko’p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi.
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, hattotlik san’atini mukammal
egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.
Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher
bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Тemur va
Ulug’bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo’lgan. Devor va shift, hatto
gumbaz ham naqsh bilan ziynatlangan. Тemur davrida qurilgan binolarda ko’k va
zarhal ranglar ustun bo’lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Хitoy
chinnisiga o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi.
Amir Тemur va Ulug’bek davrida tasviriy san’at turli yo’nalishlar bo’yicha
yuksaldi. Islomda jonli narsalar tasviriga sig’inmaslik tasviriy san’atda naqshli
bezak yo’nalishining rivojlanishiga olib keldi. Markaziy Osiyoda arablar bosqini
tufayli to’xtab qolgan devoriy suratlar va umuman tasviriy san’at Тemur davrida
yangi shakl va mazmunda tiklandi. Hattotlik qo’lyozma adabiyotning ajralmas bir
qismi hisoblangan. Miniatyura tasviriy san’atiga, avvalo naqsh sifatida qaralgan.
Тemuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa XVI asrda yana to’xtab qoldi.
Temuriylar davrida tasviriy san’at ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi.
Markaziy Osiyoda tasviriy san’at ikki yo’nalishda – me’morchilik bilan bog’liq
bo’lgan monumental san’at hamda qo’lyozma yoki kitoblarga nafis suratlar solish,
ya’ni miniatyura san’ati tarzida rivoj topdi. O’rta Sharq madaniyatida kitob bezash,
hattotlik va miniatyura san’ati tarixida o’ziga xos qaytarilmas jozibasi bilan tengi
yo’qdir. Bu san’at turlarida nodir yodgorliklar yaratiladi. Ayniqsa, kitoblarga
illyustratsiya tarzida ishlangan miniatyura san’atida katta yutuqlarga erishildi.
Movarounahr san’ati mahalliy madaniy an’analar va uning tarkibiga kirgan ko’plab
boshqa xalqlar an’analari bilan qo’shilib, yanada go’zalroq joziba kashf etib bordi.
Natijada yangi, ilg’or ijodiy jarayon shakllana bordi. San’atkorlar mavjud o’tmish
san’ati yutuqlaridan oqilona foydalanganlari holda an’anaviy shakl va
yo’nalishlarga yangi badiiy ruh kirita boshladilar. Eng muhimi ijodkorlar yangi
ijodiy yechimlarga erishib zamon talabiga mos asarlar yaratishga muyassar
bo’ldilar.
Amir Temur saroyining yirik musavviri Xo’ja Abd al Xayya musavvirlar
ustaxonasining boshlig’i lavozimida ishlagan. Uning ishlash uslubi Samarqand
rassomlik maktabini asosini tashkil etdi. Rassomning bir qator asarlari bizgacha
ko’chirmalarda yetib kelgan. «Sher», «Suvdagi o’rdak», «Urushayotgan ikki
jangchi» asarlari uning ijodi namunalari bo’lib, ular ishlanishing nafisligi, rang va
oltin hallarining boyligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, rassomning “Suvdagi o’rdak“
asari e’tiborga loyiq. Bu asarda Xo’ja Abd al Xayya manzarachi rassom sifatida
borliqni real tasvirlagan. Rassom qalamining o’tkirligi, koloritining aniq va puxtaligi
bilan keyingi Hirot rassomchilik maktabining shakllanishida muhim o’rin tutadi.
Amir Temur saroyida xizmat qilgan musavvirlardan yana biri Pir Ahmad Bog’i
Shamoliy edi. U Abd al Xayya zamondoshi va shogirdlaridan bo’lgan. Tarixchilar
Pir Ahmad Bog’i Shamoliyga yuqori baho berib, uni o’z davrining tengi yo’q
musavviri edi, deb ta’riflashadi. Bog’i Shamoliy rassomning taxallusi bo’lib, Bog’i
Shamol bog’ining bosh saroy bezakchisi bo’lganligi uchun u shu taxallusni olgan,
deb taxmin qilinadi.
Boysunqur Mirzoning Nigoristoni – Badiiy akademiyasi o’sha davr san’ati va
adabiyotining yuksalishida muhim o’rin tutadi. Bu davrda Kamoliddin Behzod,
Mirak Naqqosh, Mahmud Muzahhib, Xoja Muhammad Naqqosh, Qosim Ali, Shoh
Muzaffar kabi iste’dodli rassomlar yetishib chiqdi. Tasviriy san’at asarlarining
