AMIR VA TEMURIYLAR DAVRIDAGI IQTISODIY SIYOSATNING HOZIRGI DAVR UCHUN AHAMIYATI. Reja: 1.Temuriylar davridagi iqtisodiy siyosatning hozirgi davr uchun ahamiyati. 2.”Temur tuzuklari”, undagi iqtisodiy gʻoyalar. 1 Shoxruh Mirzo va Mirzo Ulug'bek davridagi iqtisodiy islohotlar. Amir Temur (1336-1405) iqtisodiyotni boshqarishda o‘ziga xos maktab yaratdi. Sohibqiron davlatida devoni buzurg (bosh vazir)dan tashqari har bir viloyatda Devon, deyiluvchi boshqarma bo‘lgan. U davlatning muhim ishlarini: soliq yig‘ish, tartib saqlashni, ijtimoiy binolar - bozorlar, hammomlar, yollar,suv inshootlari tarmoqlarini nazorat qilib turgan. Uning xodimlari vaqti-vaqti bilan tekshirish va taftish ishlarini olib borgan. Ayniqsa, toshu tarozi to‘g‘riligi, odil baho tekshirib turilgan, qallob va tovlamachilar qattiq jazolangan. Mamlakatda ko‘rilgan bunday va shu kabi boshqa chora-tadbirlar, birinchi navbatda, raiyatning qashshoqlikka, mamlakatning esa og‘ir ahvolga tushib qolishining oldini olishga qaratilgan. Negaki, A.Tetig: “Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag'alashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa, sipohlarning tarqalib ketishiga sabab bo'ladi. Sipohlarning tarqoqligi esa, o‘z navbatida, saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi”, — deb ko‘rsatib bergan. Mamlakatda dehqonchilikka katta e’tibor berilgan bolib, yerga egalik qilish quyidagi ko‘rinishlarda bo’lgan: 1. Suyurg ‘ol yerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o‘tgan. Suyurg‘ol egasi soliqdan ozod qilingan. Bunday yer egalari dehqonlarni ishlatib, yer soligT - xiroj olganlar. 2. Tarxon yerlar. Bu yerlar xususiy mulk bo‘lib, ular odamlarga biron- bir xizmati uchun berilgan. 3. Ushr yerlar. Sayid va xo‘jalarga mansub yerlar. Bu yerlardan olingan hosilning o‘ndan biri davlatga berilgan. 4.Vaqf yerlar. Masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari joylarga doir yerlar. Vaqfda yer, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar mol-mulki bilan in’om etiladi 5.Askarlarga, ularning rahbarlariga beriladigan yerlar. Kimda-kim biron sahroni obod qilsa yoki koriz (yerosti suvlarini tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud birorta xarob bo‘lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili imdan soliq olinmagan. Ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olgan. Uchinchi yil xiroj yig‘ilgan. Mazkur muammoga bunday yondashuv qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishda muhim mavqega ega bo‘ladi. Amir Temur barcha shahar va qishloqlarda langarxona (yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan, kambag‘al yetim-yesirlarga ovqat beriladigan joy), g‘aribxonalarni qurishni, kasallar uchun shifoxonalar bunyod etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni lozim, deb bilgan va ularni amalga oshirish uchun ko‘p ishlarni qilgan. Amir Temur Angliya va Fransiya qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga harakat qilgan. Mashriqdan mag‘ribgacha bo‘lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar yaratib berilgan. Masalan, bir kunlik karvon yoTida barcha narsa muhayyo etilgan (karvonsaroyda doimo ot, yem- xashak, oziq-ovqat, suv bo’lgan, sardobalar qurilgan), qaroqchilar qattiq jazolangan. Shu narsaga alohida e'tibor berish kerakki, chetdan olib kelingan tovarlar ustiga 10 foiz narx qo'shib sotish mumkin bo’lgan. Bu hozirgi davr tili bilan aytganda, birinchidan - chet el tovarlariga bo’lgan talabni kuchaytirsa, ikkinchidan - aholining iste’mol buyumlariga bo’lgan ehtiyojini toTaroq qondirish imkonini beradi. 2.”Temur tuzuklari”, undagi iqtisodiy gʻoyalar A.Temuming iqtisodiy fikrlari «Temur tuzuklari»da bayon etilgan bo‘lib, quyida biz ko‘rib chiqmoqchi bo‘lgan g‘oyalar mazkur asar asosida keltirildi («Amir tuzuklari». Toshkent,1991). Unda o‘sha davrdagi davlatning 12 ijtimoiy toifadan iborat bo‘lganligi ko‘rsatilgan: 1. Sayidlar, ulamo, mashoyix, fozil kishilar (din ahllari). 2. Aqlli, donishmand odamlar. 3. Xudojo‘y kishilar. 4. No‘yonlar (tuman boshlig‘i), amirlar, mingboshilar, ya’ni harbiylar. 5. Sipoh va raiyat (soliq to‘lovchi xalq). 6. Aqlli, tajribali, eng ishonchli kishilar. 7. Vazirlar, sarkotiblar. 8. Hakimlar (faylasuflar, donishmand, allomalar), tabiblar, munajjimlar, muhandislar (injenerlar). 9. Hadis olimlari. 10. Ahli hunar va san’atchilar. 11. Kasbu hunar egalari. 12. Savdogar va sayyohlar. Davlat taqdirini esa podsho, xazina, askar hal qiladi deyilgan. Qo‘shin a’zolarining maoshi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, oddiy sipoh o‘zi mingan ot bahosiga teng miqdorida maosh olishi, bahodirlar ikki ot bahosidan to‘rt ot bahosigacha maosh olishi, o‘nboshi o‘z qaramog‘idagi askarga nisbatan ikki barobar ko‘p, yuzboshi o‘nboshidan ikki marta ortiq maosh olishi tayinlangan. «Tuzuklarda» A.Temur davrida soliq va jarimalarni yig‘ish va xarj (sarf) qilishga alohida e’tibor berishgan. «Xirojni yig'ish vaqtida, — deb uqtiriladi «Temur tuzuklari»da, — ikki vazir tayinlansin. Biri to ‘plangan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursin, boj oluvchilar fuqaroga zulm qilib, ularning ahvoliga xaroblik etkazmasinlar. Viloyatlarda yig ‘ilgan barcha mol-ashyoni kirim daftariga yozishlari lozim. Ikkinchi vazir esa, chiqim daftariga yozib, yig ‘ilgan mollardan sipoh maoshiga taqsim qilsinlar». Demak, ko‘rinib turibdiki, hisob-kitob ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi talab etilgan. Xiroj, odatda, sug‘oriladigan yerlarda jami hosilning uchdan biri (33 foiz), lalmikor yerlarda to‘rtdan biriga (25 foiz) teng bo‘lgan miqdorda to‘plangan. Bu raqamlar vming hozirgi davrdagi daromad solig‘i atrofida bo‘lganligini ko‘rsatib turibdi. A.Temur o‘qimishli, olim odamlarning mehnatiga yuqori baho bergan. «... Sayidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi, - deyiladi «Tuzuklar»da, - chunki bu insonlar mamlakat rivojida ustundirlar». A- Temur Shom (hozirgi Suriya) yurtini qo‘lga olganda (1401-y.) taniqli olim Ibn Xoldun (1332-1406) asirga tushib qoladi. Sohibqiron uning olimligini bilgach, u bilan suhbatlashib, izzat-ikrom bilan uni qo‘yib yuboradi. 7.1 Shoxruh Mirzo va Mirzo Ulug'bek davridagi iqtisodiy islohotlar A.Temur vafotidan keyin Shohruh va Ulug‘bek (1394-1449) podsholigi (1409-1449) davrida iqtisodiyot yaxshi rivojlandi. Ayniqsa, qo‘shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq munosabatlari o‘sdi. Bu Movarounnahrda (arabcha «daryo ortidagi» (mamlakat) degani) 1428-yilda Ulug‘bek tomonidan o‘tkazilgan pul M.Ulug'bek (1394-1449) iohoti bilan bog‘liq. Jamiyatda pulning ahamiyatini yaxshi tushungan holda uning qadr- qimmatini oshirish uchun harakat qilingan. O‘sha davrda muomaladagi lulusiy chaqa pullar yengil vaznda bo‘lib, savdo rivojiga to‘siqlik qilgan. Ulug‘bek yengil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, ichki savdoning mayda mis pullarga bo‘lgan talabini qondirish uchun u bir vaqtning o‘zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqli fuluslarni zarb ettirib, muomalaga kiritdi. Eski chaqalar qisqa vaqt davomida yangi pullarga almashtirilib olingach, mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham berildi. Faqat Buxoro zarbxonasi (poytaxt Samarqandda emas) saqlab qolindi. Xalq orasida «fulusi adliya», ya’ni adolatli chaqa nomi bilan shuhrat qozongan bu yangi mis fuluslar mamlakatning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini to‘la ta’minlay boshladi. Ichki chakana savdo-pul munosabatlaridagi tanqislikni fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi o‘rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda voqea bo‘lsa-da, har holda Ulug‘bekning bunday islohoti mamlakatda hunarmandchilik buyumlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo‘l ochib berdi. Ayni vaqtda tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida «tamg‘a» boji ham birmuncha oshirildi, ya’ni hozirgi til bilan aytilganda proteksionizm siyosatidan foydalanildi. Ulug‘bek (1394-1449) tarixda ko‘proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong‘i dunyoga ketgan, astronomiya, tarix ilmlariga oid asarlari mavjud. Bu yerda biz Ulug‘bekning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatiga alohida e'tibor bermoqchimiz. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida qunt qilinadi, busiz rivojlanish bo‘lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug‘orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg‘ot, navo, chig‘ir, charxpalak, qaynama, sharshara, osma ko‘prik, handoq, tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshootlari bilan jihozlandi. 3Alisher Navoiyning iqtisodiy ta'limoti Alisher Navoiy (1441-1501) buyuk shoir va davlat arbobi. U o‘z davrining siyosiy va iqtisodiy ahvolini yaxshilash, mamlakatning iqtisodiy qudratini barqarorlashtirish uchun kishilarda vatanparvarlik his-tuyg‘usini uyg‘otish zarurligini yaxshi tushungan. Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari «Hiloliya» hisoblanadi. U shaxsning tarixdagi o 'rniga katta e'tibor berib, mamlakatning iqtisodiy ahvoli mamlakat xukmdorining aql-idroki va qobiliyatiga bog‘liqligini aytadi. “Agar mamlakat hukmdori fanlarni, ayniqsa, iqtisodiyot, tarix, falsafa va siyosiy fanlarni mukammal bilsa, o‘zi boshqarayotgan mamlakat obod