ANATOMIYA USULLARI. TANA O’QI VA SATHLARI Anatomiya, asosan, tirik odamda o‘rganiladi. Ammo uning alohida a’zolari va tizimlarining murakkab tuzilishini bilish uchun uni yorib, preparovka qilish kerak. Bunday tekshirishlami tirik odamda bajarib bolmagani uchun anatomlar uni murdalar va alohida anatomik prepatlarda o‘rganadilar. Shuning uchun bunday holatlarda lotincha “mortuivivosdociunt” ya’ni “o‘liklar tiriklami o‘qitadi” degan ibora ayni haqiqatdir. Anatomiyada odamning murakkab organizmini o‘rganish uchun turli xil usullardan foydalaniladi. Anatomiyani o‘rganishda murdalarda quyidagi usullar qo‘llaniladi: 1) Kesib preparatlar tayyorlash usuli. Bunda skalpel (pichoqcha) va pinset bilan murda a’zolarini kesish orqali preparatlar tayyorlanadi; 2) Butun murdani yoki alohida a’zolami balzamlash; 3) Tana qismlarini yoki a’zolami piragov usuli bilan kesish; 4) Inyeksiya usuli - ichi kovak a’zolar va qon tomirlariga turli xil rangli moddalar yuborib to4dirib o‘rganish usuli; 5) Korroziya yoki yemirish usuli-a’zolartez qotadigan moddalar bilan to‘ldirilib, to‘qimasi kuchli kislota ta’sirida yemiriladi va a’zolaming shakli o‘rganiladi. Tirik odamda quyidagi usullar qo‘llaniladi: 1)Antropometriya usuli - bunda gavdaning uzunligi, kengligi va og‘irligi o‘lchanib, olingan ma’lumotlar organizmning ayrim bo‘laklariga taqqoslanib, ularning oshishi yoki o‘zgarganligi kuzatib boriladi; 2)Rentgenoskopiya va rentgenografiya usullari - bunda rentgen nuri yordamida a’zo va to‘qimalarning holati ko‘riladi yoki tasvirga olib o‘rganiladi. Bu usul anatomiya bilan klinika o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini bajarib, nazariy va amaliy bilimlaming o‘zaro bog‘lanishini ta’minlaydi. Anatomiya va rentgenologiya fanlari o‘quy dasturida skelet va bo‘g‘imlar, shuningdek ichki a’zolaming rentgenoanatomiyasini o‘rganishga ma’lum o‘rin beriladi; 3)UTT yordamida tirik odamda yumshoq to‘qimalaming (mushaklar, paylar, fassiyalar, boylamlar va bo‘g‘im xaltasi) holati va tarkibi, shuningdek yirik qon tomirlarda qon oqishini tekshirish imkonini beradi; 4)MRT yordamida mushaklar, fassiyalar, paylar, sinovial qinlar bo‘g‘imlaming boylamlari, bo‘g‘im xaltasi, suyaklaming bo‘g‘im yuzalari va bo‘g‘im ichi hosilalari, shuningdek turli kenglikdagi qon tomirlar tarkibini ancha aniq chegaralash imkonini beradi; 5)Komputer tomografiyasi a’zo va to‘qimalari turli zichlikka ega bo‘lgan bosh, tana, qo‘l va oyoqlaming qavatma-qavat kesmalari tasvirini olish imkonini beradi. Anatomiyada a’zolar va ulaming qismlarini bo‘shliqdagi holatini aniqlashda o‘zaro perpendikular joylashgan sagittal, frontal va gorizontal sathlardan foydalaniladi. Sagittal sath (grekcha sagitta - o‘q yoy) deb gavdani oldindan orqaga qarab teshib o4ayotgan o‘q yoy yo‘nalishida kesganda hosil bo‘lgan yuzaga aytiladi. U gavdani ocng va chap bo‘lakka ajratadi. Frontal sath (grekcha frons - peshona) esa gavdani peshonaga parallel qilib kesganda hosil bo‘ladigan yuza. U gavdani oldingi va orqa qismlarga ajratadi. Gorizontal sath gavdani sagittal va frontal sathlarga to‘g‘ri burchak ostida kesganda hosil bo‘lgan yuza. U gavdani yuqori va pastki qismlarga ajratadi. Bu uchta sathni odam gavdasining xohlagan nuqtasidan o‘tkazish mumkin va ulaming soni ixtiyoriy bo‘ladi. Gavda qismlari va a’zolaming joylashishini aniqlashda anatomik atamalar tarkibiga kiruvchi quyidagi nomlardan foydalaniladi: medialis - medial, ichki; lateralis - yondagi, chetdagi, lateral; intermedius - oraliqdagi; internus - ichki; externus - tashqi; har xil chuqurlikdagi a’zolaming holatini aniqlashda profundus - chuqur va superficialis - yuzaki nomlari qo‘llaniladi. Qo‘l va oyoqning qismlarini tanaga nisbatan proximalis - proksimal, tanaga yaqin va distalis - distal, tanadan uzoq deyiladi. Ba’zi a’zolami (yurak, o‘pka, plevra va boshqalaming) tana yuzasidagi proyeksiyasini aniqlash uchun tana bo‘ylab vertikal yo‘nalgan shartli chiziqlar o‘tkaziladi. Bularga to‘sh chizig‘i (linea sternalis) to‘sh suyagi bo‘ylab o‘tkazilgan chiziq; to‘sh suyagi yon chizig‘i (linea parasternalis) to‘sh suyagining ikki cheti bo‘ylab o‘tadi; o‘rta o‘mrov chizig‘i (linea medioclavicularis) o‘mrovning o‘rtasidan o‘tkaziladi; qo4ltiqning oldingi chizig‘i (linea axillaris anterior); qo‘ltiqning o’rta chizig‘i (linea axillaris media); qo‘ltiqning orqa chizig‘i (linea axillaris posterior); kurak chizig I (linea scapularis); umurtqalaming cheti bo‘ylab o‘tkazilgan chiziq (linea paravertebralis) kiradi. 1-rasm. Sathlar va yuzalar: I-yuqori; II-orqa; II -m edial; IV -laterai; V - pastki; V l-oldingi. 1-fro n tal sath; 2- gorizontal sath; 3- sagittal sath. Yoshga doir anatomiya odam anatomiyasining organizm tuzilishida turli yosh davrlarda kechadigan o‘zgarishlami o‘rganadigan qismidir. Yoshga doir anatomiya anatomiya fanida o‘tgan asr oxirlarida alohida yo‘nalish sifatida paydo bo‘ldi. Keyingi davrlarda bolalar anatomiyasi sohasida izlanishlar bir muncharivojlandi. Bu sohagamunosib hissaqo‘shgan olimlardan biri V.G.Shtefkodir (1893 - 1945). U Qrim va Moskva universitetlari, shifokorlar malakasini oshirish instituti professori bo‘lgan. Bu olim «Bolalar va o‘smirlaming jismoniy taraqqiyoti haqida ma’lumotlar» (1925). «Yoshli osteologiya». (1947) vabir qancha asarlarmuallifidir. Sankt-Peterburg pediatriya tibbiyot instituti operativ jarrohlik va topografik anatomiya kafedrasining mudiri F.I.Valkerning (1890 - 1954) xizmatlarini ham eslab o‘tish o‘rinlidir. U «Bolalar yoshining topografoanatomik xususiyatlari» (1959) va «Odam a’zolarining tug‘ilgandan keyin o‘sishi» (1961) asarlari muallifidir. Keyingi yillarda bolalar anatomiyasini o‘rganishga alohida ahamiyat berilmoqda. Rossiya Pedagogika fanlari akademiyasi akademigi A.A.Markosyan tahriri ostida tayyorlangan «Bolalar va o‘smirlar morfologiyasi asoslari», Moskva tibbiyot universiteti professori L.F. Gavrilovning «Bolalaming harakat-tayanch apparati» (1973) asari va shu institut mualliflari jamoasi tayyorlagan «Bolalar operativ jarrohligi va topografik anatomiyasi» (1977) kitobi shu izlanishlaming hosilasidir. Balog‘at davrida o‘g‘il bolalaming jinsiy taraqqiyoti nisbatan tez o‘tadi. 13 yoshlarda ulaming tovushi o‘zgarib, qov sohasida, 14 yoshlarda esa qo‘ltiq sohasida tuklar paydo bo‘ladi. Moyak va erlik olati kattalashib, yorg‘oq terisida pigment ko‘payadi. 15-16 yoshlarda yuzida soqol va mo‘ylab paydo bo‘lib, jinsiy a’zolar yanada kattalashadi va birinchi eyakulatsiya ro‘y beradi. 0 ‘smirlik davrida (qizlarda 16-20, o‘g‘il bolalarda 17-21 yosh) organizmning taraqqiyoti va o‘sishi tugallanadi. Barcha a’zo va tizimlar o‘zining morfofunksional yetuklik darajasiga yetadi. Jinsiy a’zolar tizimi taraqqiyoti tugallanib, reproduktiv faoliyat yetiladi. Oxirgi 100 yil davomida bolalar va o‘smirlaming jismoniy hamda fiziologik taraqqiyoti tezlashganiligi (akseleratsiya) ko‘zga tashlanadi. Hozirgi davrda yangi tug‘ilgan chaqaloqlaming bo‘yini uzunligi 1,5-2 sm, massasi 100 - 300 g oshgan. Bir yoshli bolalar bo‘yining uzinligi XIX asrdagi tengdoshlaridan 5 sm uzun bo‘lsa, 1,5-2 kg og‘irdir. So‘nggi 100 yil davomida maktab yoshigacha boigan bolalaming bo‘yi 10 - 12 sm kattalashgan bo‘lsa, maktab yoshidagi bolalarda 10 - 15 sm o‘sadi. Akseleratsiya butun organizmni qamrab olib, tana olchamlari, suyaklar va a’zolaming o‘sishi, jinsiy taraqqiyotda ko‘rinadi. Hozirgi o‘smirlaming jinsiy taraqqiyoti ikki yil oldinroq ro‘y beradi. Erkaklarda akseleratsiya ayollarga nisbatan kuchli. Odam organizmida quyidagi a’zolar tafovut qilinadi: l.Organizmdamoddalar almashinuvini ta’minlovchi a’zolar. Bular vositasida organizmga oziqa moddalar va kislorod qabul qilinadi, ishlanib bo‘lgan va organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan chiqindi moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi. 2.Ko‘payish yoki jinsiy a’zolar. 3.Qon aylanish va limfa tizimi a’zolari. Bu a’zolar qabul qilingan oziqa moddalar va kislorodni tananing barcha to‘qimasiga yetkazib beradi va modda almashinuvida hosil bo'lgan keraksiz moddalami ajratuv a’zolariga olib boradi. 4.Endokrin (ichki sekretsiya) a’zolar organizmdagi barcha kimyoviy o‘zgarishlami tartibga solib turadi. Bu a’zolar ishlab chiqargan gormon qon orqali organizmga tarqalib, boshqa a’zolar faoliyatini boshqarib turadi. 5.0rganizmni tashqi muhitga harakat vositasida moslovchi a’zolar: suyaklar, bo‘g‘imlar va mushaklar. 6.Sezgi a’zolari tashqi va ichki muhitdan keladigan ta’sirotlami qabul qiladi. 7.Nerv tizimi a’zolari organizmda turli a’zolami bir-biriga bog‘lab, ulaming faoliyatini idora etadi. Organizmda butun bir vazifani birgalikda bajamvchi a’zolar o‘zaro birlashib, a’zolar tizimini hosil qiladi. Odam organizmida quyidagi a’zolar tizimi tafovut qilinadi: l.Tayanch-harakat a’zolar tizimi: a) nofaol (suyaklar va ulaming birlashmalari); b) faol qismlar (mushaklar tizimi) dan iborat. 2.Ichki a’zolar tizimi esa o‘z navbatida: a) hazm a’zolari tizimi; b) nafas a’zolari tizimi; d) siydik ajratish a’zolari tizimi; e) ko‘payish yoki jinsiy a’zolar tizimidan iborat. Siydik ajratish va jinsiy a’zolaming faoliyati turlicha bo‘lgani bilan ulaming rivojlanishi o‘zaro bogianganligi uchun ular bitta siydik - tanosil a’zolari tizimiga birlashtiriladi. 3.Ichki sekretsiya bezlari tizimi. 4.Yurak-qon tomirlar va limfa tomirlar tizimi. 5.Nerv tizimi - bosh miya, orqa miya va ulardan chiquvchi nervlardan iborat. 6.Sezgi a’zolari tizimi tarkibiga ko‘rish, eshitish, hid sezuv, ta’m sezuv, og‘riq va harorat sezgisi a’zosi - teri kiradi