Angliyada burjua inqilobi davridagi siyosiy mafkuralar. Buyuk Fransuz inqilobi g‘oyalari va undan keyingi davrdagi siyosiy mafkuralar REJA: 1. XIV Asrdan evropada renessans davri boshlanishi. 2. Gumanizm g’oyalarining shakllanishi Uyg’onish davri Evropada XIV asrning ikkinchi yarmidan to XVII asrning boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda ko’pchilik Evropa mamlakatlarida feodal ishlab chiqarish munosabatlarining emirilishi va uning negizida asta-sekin kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining vujudga kelish jarayoni yuz bera boshladi. Bu shu davrgacha insoniyat tarixida yuz bergan eng buyuk ilgor to’ntarishlardan biri edi. Haqiqatan ham bu davrda hayotning hamma tarmog’ida muhim ilg’or, hatto aytish mumkinki, inqilobiy o’zgarishlar yuz berayotgan edi. Kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki kurtaklari Urta er dengazi atrofidagi ayrim shaharlarda XIV va XV asrlardayoq mavjud bo’lgan. Bu davrda, ayniqsa, Italiya eng taraqqiy etgan davlat bulgan. Bu erda boshqa davlatlarga nisbatan avvalroq keng savdo-sotiq, hunarmandchilik jadallik bilan rivojlangan. Shular tufayli Italiyada boshqa Evropa davlatlariga nisbatan shaharlar va shaharlarning hayoti tez sur’atlar bilan usgan. Italiyada XIV asrlardayoq dastlabki manufakturalar vujudga kelganki, ular hunarmandchilik sohasida oldinga tashlangan katta qadam edi. Savdo, sudxurlik, hunarmandchshshk manufakturalardan olingan foyda juda katta boylikni vujudga keltiradi. Natijada bank egalari, savdogarlar, sanoatchilardan iborat mavqeli tabaqa vujudga keldiki, ular Italiyaning Venetsiya, Genuya, Florensiya shaharlarida feodallar ustidan g’alaba qozonib, siyosiy hokimiyatni qo’lga oldilar. Shuningdek, kapitalizmning kurtak ota boshlashi va mustahkamlanib borishi G’arbiy Evropaning XV—XVI asrlardagi qator geografik va texnik kashfiyotlari bilan ham bog’liq. Amerika va Hindistonga dengaz yo’lining ochilishi, Magellanning butun dunyo bo’ylab sayohati shunga olib keldiki, bir necha asrlar davomida uzgarmas deb hisoblangan er kurrasining chegarasini bo’lib yuboradi. Ijtimoiy-iqgisodiy hayotdagi o’zgarishlar, geografik va texnik kashfiyotlar Evropa xalqlarining bu davrdagi ma’naviy hayotida hokimiyati xristian dini negizida vujudga kelgan reformistik harakatlar ta’sirida sindirilgan edi. Bu reformistik harakatlarda feodalizm quroli bo’lgan rimkatolik cherkovi ta’siridan qugulishga harakat qilayotgan, tobora mustahkamlanib borayotgan burjuaziyaning intilishlari aks ettiriladi. Cherkov ma’naviy hokimiyatining zaiflanishi faqat turli reformistik harakatlar ta’siri tufayligina bo’lib qolmasdan, shuningdek, cherkov, din bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan dunyoviy madaniyat va ma’naviyatlarning keng tarqalipshga ham sabab bo’ldi. XIV asrlardan dastlab Italiyada vujudga kelgan bu yangi madaniyat gumanizm nomini oladi. Umuman, gumanizm iborasi lug’aviy jihatdan insoniylik, degan ma’noni anglatadi. Uz mohiyati jihatidan bu madaniyat cherkov, ilohiyotga xos bo’lgan ma’rifatga zid bo’lgan ma’rifatni anglatardi. Gumanistlar dunyoviy fanlarni cherkov sxolastik «olim»ligiga qarshi qo’yardilar. Keyinchalik bu oqim Evropaning boshqa qator mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Madaniyat badiiy adabiyot, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, me’morchilik, fan va falsafada erishilgan ajoyib yutuqlarni o’z ichiga mujassamlashtirgan edi. Bu madaniyatning eng asosiy mohiyatlaridan biri — asrlar davomida feodal zo’ravonlik va cherkov tomonidan inkor etilgan inson shaxsining manfaatlarini va huquqlarini himoya qilish edi. Lekin bu gumanizm cheklangan gumanizm edi. Chunki u har tomonlama rivojlangan inson shaxsi haqida gapirsa ham butun xalqni nazarda tutmas edi. Balki, uning ayrim, nisbatan cheklangan tabaqasi haqida gapirardi. Ikkinchidan, bu gumanizm insonni feodal zo’ravonlikda cherkov hukmronligidan ozod qilish haqida orzu qilsa ham, umuman insonni ijtimoiy ozod qilish masalasini qo’ymagan. Ya’ni, keng mehnatkashlar ommasini ijtimoiy ozodlikka olib chiqishni xayoliga ham keltirmagan edi. Shuning uchun bu gumanizm o’z mohiyat jihatidan burjua gumanizmi ediki, uning asosiy xususiyati individualizm, raqobat kabi prinsiplardan iborat edi. Ammo shunga qaramasdan madaniyatdagi bu yangi oqim usha davrda ilg’or tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlanishida katta rol uynadi. Katalik cherkovining bitta aqidasi – bir martta nikox qurish. IX – asrdan boshlab ilk uyg’onish davri deyiladi. Islom dinini ham uyg’onishi. Natural xo’jalik – o’zi uchun ishlab chiqarish. XV-XVI asrda. Byurger – “nemischa” so’zdan olingan bo’lib, shaxarlik degan ma’noni anglatadi. Shaxarli savdogarlar tushuniladi. Burjua - boshqalar xisobidan kun ko’radigan yollanma mexnatchilardan foydalaniladi. Eksplatatsiya – kishilarni mexnatidan foydalanib 1 qismini berib qolganini o’zlariga olib qoladilar. Amartizatsiya – eskisini o’rniga to’ldirish. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ilmiy hayotdagi keskin o’zgarishlar o’z navbatida Uyg’onish davri falsafasining rivojlanish xo’susiyatlarini belgilab berdi. Uz mohiyati jihatdan bu falsafiy rivojlanish materialistik yo’nalishda bo’lib, uning asosiy maqsadi sxolastikaga tobora ko’proq zarba berish edi. Bu zarbaning mohiyati shundan iborat ediki, falsafa gumanistik madaniyatning tarkibiy qismla- ridan biri bulib, ilohiyotning xizmatkori bo’lishdan butunlay voz kechadi. Shuni ham qayd qilib o’tmoq kerakki, sxolastika hali ham cherkov tomonidan rasmiy tan olingan davlat falsafasi edi. Shuning uchun ham bu narsa Uyg’onish davri falsafasining eng katga yutug’i edi. XV—XVI asrlarda fan teologiya bilan o’z aloqasini tobora uza bopshaydi. Asta-sekin mo’staqil rivojlanish yo’liga o’tib, din cherkovga qarpsh chiqa boshlaydi. Usha paytga nisbatan progressiv bo’lgan bo’rjo’aziya texnikaning nazariy asosi va diniy ideologiyaga qarshi kurashda qurol bo’lgan rivojlanishdan manfaatdor edi. Burjuaziyaga o’z sanoatini rivojlantirish uchun fan kerak edi. Bu fan fizik jismlar xususiyati va tabiat kuchlarining namoyon bo’lish shaklini tadqiq qilardi. Shu paytgacha fan cherkovning xizmatkori edi va unga din tomonidan belgilangan doiradan tashqariga chiqish mumkin emasdi. Ilmiy tabiatshunoslikning rivojlanib borishi keskin kurash bilan bog’liq edi. Bu davrdagi ilg’or fan vakillaridan juda ko’pchiligi jafo chekdilar. Bular jumlasiga Jordano Bruno, Servet, Vanini, Vaziliy, Galiley va boshqalar kiradi. Ular rivojlanib borayotgan tabiatshunoslik, mate-rialistik falsafani ilmiy asoslash uchun juda boy ozuqa berdi. XV asrning ikkinchi yarmidan tabiatshunoslik oldida eng muhim vazifa — tabiatni bilishning yangi usuli, tabiat hodisalarini tekshirishda taj-ribaviy metod ishlab chiqish vazifasi turardi. Sistemali tajribaviy fan xuddi shu vaqtdan boshlab paydo bo’la boshladi. U o’zining xulosa va isbotlarini matnlarni solishtirish va sillogetika asosiga qurgan, sxolastik metodga, isbotlarni tajribaviy kuzatish va tajribaviy tekshirishni talab qilardi. Tabiatni tajribaviy tekshirish bilimning manbaigina hisoblanmasdan, balki u yoki bu tabiiy-ilmiy xulosalar to’g’riligining mezoni deb ham hisoblana boshlandi. Sxolastlar tabiat hodisalariga hech qanday murojaat qilmasdan Aristotel matnlarini va o’z fanlarining boshqa avtoritetlari (nufuz) matnlarini solishtirish asosida bahs yuritardi. Tabiatshunos olim esa javobni qadimgi-larning asaridan emas, borliqning o’zidan, tabiatdan, hayotdan qidirgan. Faylasuf-materialistlar va tabiatshunos olimlar faqat bitta avtoritetni, ya’ni tabiat hamda hayotni tan olganlar, javob topipshing yagona yo’li — tajribani bilganlar. Tabiatshunoslikning, tabiatni tajribaviy tekshirishning keng rivojlanishi materialistik falsafa oldiga bu tajribalarni nazariy ishlash va umumlashtirish vazifasini qo’ya boshladi, ya’ni ilmiy usul bo’lgan bilimning tajribaviy o’sulini ishlab chiqishni talab qila boshladi. Shuning ucho’n ham materialyastik bilish nazariyasi Uyg’onish davri tajribasi olingan bshshmning manbai, uning haqiqiyligi masalalarini aniqlash bilan boshlangan. Ob’ekt va sub’ektning bevosita aloqasi bilan amalga oshadigan tajriba materialistik falsafaning, materialistik bilish nazariyasi ilmiy ishlab chiqishning, boshlang’ich nuqtasi bo’lib qoldi. Tajribaviy tekshirish kuzatish va tajriba qo’llashga asoslangandir. Kuzatish moddiy mushohada qilish, dalillarni nazarga olish bilan chegaralangan. Bu ulardan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv dunyo hodisalarini ko’zatishdan iborat edi. Bilishning ayrim jabhalarida Uyg’onish davrida ko’zatish bilan birga tajribaviy tekshirish yo’llari ham qo’llanila boshlandi. Eksperimentning kuzatishdan farqi shuki, unda tekshiruvchi tabiiy jarayonlar yo’nalishiga faol aralashadi va hodisalarni ularning sof holida ajratib oladi. Yurituvchi o’rganayotgan predmetni sun’iy sharoitga qo’yadi va o’zi o’rganayotgan jarayonni boshqa har qanday tashqi hodisalar va faktorlardan xoli bo’lgan holda, qayta sof holda yuzaga keltiradi. Bundan ko’rinib to’ribdiki, tajriba oddiy kuzatishga nisbatan tajribaviy tekshirishning yuqori darajasidir. Tajriba tufayli tekshiruvchi u yoki bu gepotezalarni, ilmiy farazlarni tekshirishi mumkin. Ilmiy tekshirishning tajribaviy usulini yanada rivojlantirish va ularni mexanika, fizika, ximiya, keyinchalik biologiya fanlarida barqaror usulga aylantirish nazariy tafakkurga murojaat qilishga, ilmiy tushunchalar bilan ish yuritishga, tuplangan tajriba materiallarini nazariy umumlashtirishga, keng ilmiy gipotezalarni ilgari surishga olib keldi. Tajribaviy tekshirishga bunday nazariy umumlashtirish Uyg’onish davridayoq boshlandi, lekin u juda kuchsiz shakdda edi. Tabiiy-ilmiy bilimlarning rivojlanipsh va takomillashuvi bilan bog’liq ravishda, ularni falsafiy umumlashtirish bilan hamda fan dalillarini materialistik gaoseologik xulosalar chiqarishda foydalanishi bilan materialistik fan va teologiya o’rtasidagi ajralish chuqurlashib bordi. Bu ajralishning asosiy sababi shundaki, tajribaviy tabiatshunoslik tabiat hodisalarini materialistik tushunishni mustahkamladi va asoslandiki, bunday dunyoqarash har qanday dinga mohiyatan dushman edi. Ana shu falsafalardan biri Italiya aristokratik tabaqasi mafkurasi bo’lgan. RENESSANS DAVRI XIV asrdan e’tiboran Evropada Renessans1 davri boshlandi. Tabiiyki, bu ijtimoiy-tarixiy jarayon Evropaning turli mamlakatlarida turlicha kechdi. Boshqacha aytganimizda, Renessans davri, mutaxassislar-ning fikriga ko’ra, Evropada uch asosiy bosqichni: ilk bosqichni (XIV asr), etuklik bosqichini (XV asr) va sungga (XVI asr) bosqichni bosib o’tdi.2 Renessans, ya’ni Uyg’onshp davri o’zining ilk bosqichida bugun Evropani emas, balki uning eng rivojlangan mamlakatlarini qamrab oldi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davri ilk bosqichlarining izlari qadimgi Italiyaga borib taqaladi. 1 «Renessans» tushunchasi fransuz tilidagi Kepa18$apse so’zidan olingan bo’lib, uyg’o-nish degan ma’noni anglatadi. 2 Istoriya filosofii v kratkom izlojenii. Perevod s cheshskogo I.I. Boguta.— M., 1991, str. 574. Renessans g’oyalari Italiyada XII asrdayoq vujudga kelgan edi. Xuddi shuning uchun ham Renessans o’zining ilk bosqichida sof «italyancha voqea» edi. Uz taraqqiyotining etuk bosqichida u butun Evropaga xos xususiyat kasb etdi. Bu paytda Evropaning bir qator rivojlangan mamlakatlarida hunarmandchilik va savdo-sotiq tezlik bilan rivojlana boshladi. Kishilarshshg shahar tomon intshshshlari kuchaydi. Jamiyat hayotida shaharlarning o’rni va ahamiyati uzluksiz ortib bordi. Yani iqtisodiy munosabatlar qaror toshshsh bilan birgalikda, kishilarning turmush tarzida jiddiy o’zgaridshar sodir bo’la boshladi. Renessans davri o’ziga xos yangi madaniyatni yaratdi. Ushbu madaniyat nafaqat dinga, balki ilm va fanning ilg’or yutuqlariga tayana boshladi. Oqibatda, Renessans davrida Evropaning rivojlangan mamlakatlarida inqilobiy madaniy o’zgarishlar ro’y berdi. Chunonchi, birinchi kitob nashr etildi, Kolumb tomonidan Amerika kashf qilindi, Vasko da Gama Afrikani aylanib o’tib, Hindistonga boradigan dengaz yulini ochdi, Magellan o’zining uzoq davom etgan sayohatiga asoslanib, Er kurrasining sharsimon ekanligini isbotladi, geografiya va kartografiya fan sifatida e’tirof etildi, matematikada simvolik belgilar qabul qilindi, ilmiy anatomiya va fiziologiya asoslarini fan sifatida o’rganish boshlandi, ximiya va astronomiyada yirik yutuqlarga erishiddi. Bir ibora bilan aytganda, Renessans davrida Evropaning kup mamlakatlari madaniy hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi. Renessans Evropa tarixining shunday bir davriki, bu davrga kelib xristian dini o’zining monolit mavqeini yo’qota boshladi. Aniqroq qilib aytganimizda, ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida cherkov diktaturasi sindirildi. Bunday keskin burilish faqat falsafada, san’-at yoki adabiyotda emas, eng avvalo, xristianlikning o’zida ro’y berdi. Boshqacha aytganimizda, Evropaning bir qator mamlakatlarida sekulya-rizatsiya1 jarayoni boshlandi. Sekulyarizatsiya (jamiyat hayotiga umumiy ta’sirning kamayib borishi) jarayonining sodir bo’lishi kishilar dunyoqarashiga dinning ta’sirini kamaytirib yubordi. Shuningdek, sekulyarizatsiya jarayoni ijtimoiy turmushning barcha jabhalariga ham o’z ta’sirini utkazdi. Oqibatda kishilarning fikrlash madaniyatida ham jiddiy o’zgarishlar ro’y berdi. Turgan gapki, fikrlash madaniyatidagi bunday keskin o’zgarish o’rta asr teokratizmiga qarshi kurash zaminida vujudga keldi va rivojlana boshladi. Tabiiy- ijtimoiy muhitda sodir bo’layotgan o’zgarishlarga insonning intellekgual-aqliy imkoniyatlari nuqtai nazaridan qarash ro’y bera boshladi. Kishilar fikrlash madaniyatida go’manistik va antropotsentrik qarashlarning o’stuvorlik qilishi ularni antik madaniy merosga bulgan qiziqishlarini orttirib yubordi. Bunday tendensiyaning rivojlanib borishi o’z navbatida antik falsafa namoyandalarining asarlarini o’rganishga bo’lgan intilishni ham kuchaytirdi. Qadimgi yunon faylasuflari Platon va Aristotel falsafasi qayta tahlil qilina boshlandi. Neoplatonizmga, stoiklar falsafasiga, Epikur va Sitseron qarashlariga qiziqshp kuchayib Ketdi. Renessans, eng avvalo, antik zamon madaniy, xususan falsafiy merosi haqida erkin fikr yuritshp, har qanday qoidalarni o’zgarmas, mutlaq haqiqat deb qarashdan voz kechish, insonda mavjud bo’lgan qobiliyat, malakalarni erkin namoyish qilish uchun vujudga kelgan imkoniyat edi. Xuddi shuning uchun ham olimu fozillar, xususan faylasuflar «yopiq maktablar» namoyandalari emas, balki mustaqil tadqiqotchi sifatida harakat qila boshladilar. Har bir tashkilotchining o’ziga xos bayon qilish, ilmiy-falsafiy asarlarni o’zi tahlil qilish, voqelikni ravon, ommabop tilda tasvirlash o’slublari vujudga keldi. Bunday uslublar o’tmish falsafiy adabiyotlarining sxolastik bachkanalikka asoslangan murakkab bayon qilish uslubiga zid edi. Bir ibora bilan aytganda, Renessans davri falsafasi voqea va hodisalarni chinakamiga real tavsiflashga va shuningdek, amaliy masalalar echimini topishga e’tiborni qaratdi. Renessans madaniyatining asosiy tashviqotchilari shahar aholisining yuqori tabaqa vakshshari, yirik ishbilarmonlar, meshchanlar, yuqori ma’lumotga ega bo’lgan cherkov va monastir xodimlari edi. Insonparvarlik g’oyalarini targ’ib qilgan bunday targ’ibotchilarning ko’pchiligi lotin tilini mo’kammal bilgan va antik madaniyat, xususan falsafiy meros bilan yaxshi tanish kshpilar edilar. Bir ibora bilan ayttanimizda, Renessans madaniyatining mag’zini insonparvarlik g’oyalari tashkil etadi. Renessans davri madaniyati, xususan, uning falsafasi insonning eng oliy qadriyat ekanligini har tomonlama isbotlashga urindi. Xuddi shu davrga kelib ijtimoiy munosabatlarni baholashning yangi — insoniylik mezoni vujudga keldi. Insonning insoniyligi ajdodlar yaratgan madaniy-ma’naviy merosni o’zlashtirish qobiliyati bilan belgilanadi. Sho’ningdek, Renessans davri madaniyati, xususan, falsafasidagi eng muhim an’ana olamni teotsentrik tushunishdan antropotsentrik tu- shun1Sh1ga o’tilgani edi. Ushbu inqilobiy o’zgarish, sho’bhasiz, o’ta murakkab jarayon bo’lib, turli ziddiyatlarga to’la edi. Xususan, Renessans madaniyatini shodu xurramlik bilan quvvatlovchi shahar aholisining yuqori tabaqalari bilan uning o’rta va pastki qatlamlari orasqsa turli siyosiy ziddiyatlar, kelishmovchiliklar mavjud edi. Chunonchi, jamiyatning yuqori tabaqalaridan biri bo’lgan meshchanlar davlat apparatini, cherkovni reformatsiya, ya’ni isloh qilish yordamida tovar-pul munosabatlarini barqarorlashtirmoqchi va uni kengaytirmoqchi bo’lsalar, aholining o’rta va past tabaqasi vakillari jamiyatni yana o’rta asr tartibotlariga rioya qilishga da’vat etardilar. Xudsi shuning uchun ham Renes-sans Evropaning turli mamlakatlarida turli darajada rivojlandi, turli modifikatsiya va shakllarda namoyon bo’ldi. Bunday turli-tumanliklar oqibati o’laroq Renessans madaniyati bilan reformatsiya, ya’ni isloh qilish orasidagi o’zaro aloqadorlik mexanizmini baholashda evropalik mutaxassislar orasida turlicha fikr va mulohazalar uchrab turadi. Chunonchi, ba’zi birovlar Renessans xalqaro, ya’ni umumevropa ahamiyatiga molik voqea, reformatsiya, ya’ni isloh qilish esa faqat milliy (nemislarga xos) voqea deb ishontirmoqchi bo’ladilar. Shunday bo’lishiga qaramasdan, Renessans va reformatsiya haqida bahs-munozara yurituvchilarning barchasi ikki yirik voqea orasida umumiylik, o’xshash tomonlar bor ekanligini bir ovozdan ma’qullaydilar. Chunki, ikkala voqea ham jamiyatdagi odamlar turmush tarzida eskicha tartib-intizomlarga qarshi edi. Bunday umumiylik, o’xshashlik asosida odamlar to’rmush tarzida yangicha madaniyatni, tartib-intizomni, shakllantirish yotar edi. Ko’rinib turibdiki, Renessans insoniyat bosib o’tgan tarixiy taraq-qiyot yo’lining eng muhim davrlaridan biridir. Bo’ davr jahon sivili-zatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgani hammaga ayon. Modomiki sho’nday ekan, Renessans davri Evropa falsafasining o’ziga xos xuso’siyatla-ri nimalardan iborat? Yuqorida eslatib o’tganimizdek, Renessans davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri va eng muhimi, kipshlarda yaigicha fikrlash madaniyatining shakllangayushgi bilan xarakterlanadi. Yangicha fikr yuritish madaniyati antik zamon, o’rta asr fikrlash madaniyatidan mo’tlaqo farq qilar edi. Cho’nki, Renessans davri fikrlash madaniyati cherkov tomonidan joriy etilgan urf-odat va rasm-rusumlarga zarba bera boshladi, ayrim hollarda o’nga qarshi chiqdi. z navbatida, Renessans davri fikrlash madaniyati o’rta asr fikrlash madaniyatining natijasi va uning yakuni edi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davrining falsafasi o’rta asr falsafasiga xos xuso’siyatlarshshg mavjudligi bilan antik za-mon fikrlash madaniyatidan to’bdan farq qiladi. Renessans davri dunyoqarashining antik zamon va o’rta asrlar davri dunyoqarashidan farq qiladigan eng muhim xo’so’siyatlaridan yana biri uning san’atga asoslanganligidir. Agar o’rta asr madaniyatining negizida din yotgan bo’lsa, Renessans davri dunyoqarashining markazida badiiy-estetik did (yo’nalish) ustunlik qiladi. Shuningdek, o’rta asr sharoitida kishilar orasidagi o’zaro munosa-batlarda ularning qaysi tabaqa va guruhga, qanday kasbga manso’bligi yoki din bilan aloqadorligi muhim ahamiyatga ega edi. Shuning uchun ham kishilar dunyoqarashida guruh yoki tabaqa, kasb-hunar yoki din nuqtai nazari, ehtiyoji, manfaati hukmronlik qilardi. Renessans davriga kelib, har bir kishining o’zi mustaqil fikr-mulohaza yuritadigan bo’ddi. Endi har bir kishi nafaqat guruh yoki din, balki o’z nomidan ham gapiradigan bo’ldi. Mustaqil fikr yuritishning vujo’dga kelishi ularning ijtimoiy turmushdagi pozitsiyasini ham o’zgartirib yubordi. Kishilar faoliyatida o’z kuch-quvvati va qobiliyatiga ishonish, mag’rurlik kabi xislatlar mustahkam o’rin egalladi. Bir so’z bilan aytganda, Renes-sans davri jahon sivilizatsiyasini o’ziga xos layoqat, qobiliyat va iste’-dodga ega bo’lgan burch, individuallik bilan boyitdi. Renessans davridagi inson ideali qomusiylik, har tomonlamalik bilan boyitildi. Dehqon uy qurar, tegirmon yuritar, kanal qazir, ko’prik qurar, er haydar, ekin ekar, olingan hosilni o’zi qayta ishlar, zarur mehnat qurollarini ham o’zi yasar edi. Uzining kundalik turmupsh uchun zarur bo’lgan barcha bilimlarni ham o’zi sabr-toqat bilan o’rganardi. Xullas, Renessans davridagi inson o’zining bunyodkorlik, yaratuvchilik faoliyati bilan o’rta asr kishisidan tubdan farq qilar edi. Bunday tendensiyani Renessans davrida ijod qilgan xristian faylasuflarining asarlarida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Renessans davrida Evropada dastlabki gumanistik g’oyalar italiyalik faylaso’flar Dante Aligeri (1265—1321 yillar), paduyalik Marsiliy (1278—1348 yillar), Franchesko Petrarka (1304—1374 yillar), Jovanni Bokachcho (1313—1375 yillar), Georgios Gemistos (1360—1425 yillar), Marsilio Fichine (1422—1495 yillar), Piko Della Mirandola (1463—1495 yillar) asarlarida bayon qilindi. Renessans davridagi inson antik zamon va o’rta asr kishisidan o’z faoliyatini hech qanday taqiqlarsiz bajarish imkoniga ega bo’lgani, o’z turmush tarzini o’zi belgilay olishi, o’ziga-o’zi hukmronlik qilish im-koniga ega bo’lgani bilan ajralib turadi. Endilikda insonga o’zini-o’zi yaratish imkoniyati hadya etildi. Uz navbatida, xudsi o’sha o’zini-o’zi yaratish qobiliyatiga ega bo’lganligi bilan inson boshqa tirik mavjudotlardan tubdan farq qilishini ham zinhor o’nutmaslik kerak. Insonda o’zini-o’zi yaratish qobiliyatining rivojlana boripsh o’z navbatida uning tabiat ustidan ho’kmronligini ham mustahkamlayverdi. Antik zamonda yashagan inson tabiatni o’z xujayini deb qaraydigan bo’lsa, Renessans davriga kelib butun tabiat ustidan uning o’zi hukmronlik qiladigan bo’ldi. Insonga bunday imkoniyatni Xudoning o’zi hadya qildi. Xudo tomonidan insonga berilgan o’z taqdirini o’zi belgilash imkoniyatlari o’rta asrga kelib inson borlig’ida mavjud bo’lgan nodonliklar tufayli asta-sekin emirilib bordi. Renessans davriga kelib xudsi o’sha imkoniyatlar yana qayta ko’rib chiqila boshlandi. Endiliqda inson uz taqdirini o’zi yarata olishga, tabiatning chinakam egasi bo’li-shiga ishonch hosil qila boshladi. Xuddi shuning uchun ham Uyg’onshp davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri — insonning olamdagi jamiki mavjudot, hatto, o’zining ustidan ham hukmdorligi orta borgani bilan izohlanadi. Bunday holat antik zamonda ham, o’rta asrlarda ham vujudga kelmagan edi. Shuning uchun ham rassom uchun yaratuvchi- bunyodkorning jismi Renessans ramzi, belgisi darajasiga ko’tarildi. Renessans davrida insonning barcha jabhalardagi faoliyati antik zamon yoki o’rta asrga nisbatan o’zgacha talqin etildi. Ma’lumki, qadimgi yunonlarda mushohada qilish, fikr yuritish barcha faoliyat turlaridan ustun qo’yilar edi. Chunki fikrlash, mushohada qilish (yunoncha «teoriya»), bir tomondan, insonni tabiat sirlari bilan oshno qilsa, ikkinchi tomondan, uni mustaqil fikrlash dunyosiga olib kiradi va u bilan qurollantiradi. Renessans davrida inson faoliyatiga baho berish ham uzgacha bo’ldi. Chunonchi, mehnat (hatgo, qulning jismoniy mehnati ham) har qanday gunohlarni yuvish vositasi, deb hisoblandi. Ayniqsa, inson qalbini poklovchi mehnat faoliyatning eng oliy shakli deyildi. Qalbni poklovchi mehnat, ya’ni Muqaddas kitoblarni o’qish yaratuvchanlik imkoniyatlarini vujudga keltiradi, deb tushuntiriddi. Inson ijodiy mehnatining qadr-qimmati kundan-kunga ortib boraverdi. Boshqacha qilib aytganimizda, insonning faoliyati Renessans davrida eskilikka zarba berish, eskilikni yakson qilish xarakteriga ega bo’ldi. Uning yordamida inson nafaqat er ishlariga oid ehtiyojini, balki o’z-o’zini ham o’zgartirdi. Ilm-fanga e’tibor ko’chaydi. Amaliyot bilan fan orasidagi chegara ham o’zgara boshladi. O’rta asr sharoitida amaliy-texnik faoliyat bilan fan orasida ma’lum bir chegara bo’lib, ular «san’at» va «badiiy fantaziya» deb nomlanardi. Renessans davrida, yuqorida ta’kidlaganimizdek, xuddi o’sha chegara yo’qoddi. Muhandis va rassom nafaqat antik va o’rta asr zamonasiga xos san’atkor, texnik, balki chinakam ijodkor-yaratuvchi darajasiga ko’tarildi. Ijodkor tadqiqotchilar Xudo tomonidan taqdim etilgan tabiiy hodisalarning ichki tuzilishidagi o’zaro aloqadorlik qonuniyatlarini bshshshga intildilar. Fanda bunday holatni Kepler, Galiley, Kavaleri ijodida uchratamiz. Inson shaxsi to’g’risidagi fikr-mulohazalar Renessans davrida yanada yuksaklikka ko’tarila boshladi. Endilikda inson shaxsining qadr-qimmati har tomonlama osha boshladi. Shuningdek, ozod fikrlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Uzining teranlashib borayotgan aql-farosatidan, go’zallashib borayotgan tanasining imkoniyatlaridan madad qidirdi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davrining antropotsentrizmi go’zallikni o’lug’lashi bilan ajralib turadi. Badiiy tasvirlarda go’zal inson qiyofasini, ayniqsa, uning tashqi qiyofasining latofatini tasvirlash o’sha davr san’atining bosh mavzui edi. Bunday holatni Renessans davrining mashhur naqqoshu musavvirlari — Botgichelli, Leonardo da Vinchi, Rafael asarlarida ko’rish mumkin. Renessans davri adabiyoti va san’atida har qachongidan ko’ra yakka kishi shaxsiga e’tibor kuchaydi. Antik zamonda ham, o’rta asrlarda ham inson deb nomlanuvchi tirik mavjudotga bu qadar e’tibor bo’lmagan edi. Bu davrga kelib, har bir kishining o’ziga xos qobiliyatlari, malakalari hamma narsadan ustun qo’yildi. Buyuk shaxslardagi takrorlanmas iste’dodga e’tibor kuchaydi. Bunday holat Renessans davrida shaxs degan tushunchaning rasman shakllanishiga turtki bo’ldi. Shaxs tushunchasi individ tushunchasi bilan bab-barobar ishlatila boshlandi. Shuningdek, Uyg’onshp davri adabiyotlarida shaxs deganda kishining xatti- harakatlari, xulq-atvoridagi mas’uliyatni sezish qobiliyati tushunildi. Ushbu davr mutafakkirlarining tushuntirishlaricha, individuallikning har tomonlama ulug’lanishi, uning ortib borishi hamisha ham inson shaxsining rivojlanipshga mos bo’lib tushavermaydi. Shaxsning estetik didi, axloq-odobiga xos qirralarining rivojlanishi ham bir-biriga hamo-hang bo’lishi zarur. Chunonchi, XV—XVI asrlarda individuallikning har tomonlama rivojlanishi ayrim hollarda xudbinlikning ortib borishiga olib keddi. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kurinib turibdiki, o’rta asr tafakkuri tarzidan farqli o’laroq, Renessans davri falsafasida yangi go’manistik yo’nalishlar vujudga keldi. Insonshunos olimlar, shoiru yozuvchilar asarlarida inson bilan tabiat, shaxs bilan jamiyat orasidagi aloqadorlik muammolarini o’rganish bosh mavzuga aylandi. Gumanistik falsafa vakillari har tomonlama rivojlangan shaxs g’oyasini olg’a sura boshladilar. GUMANIZM G’OYaLARINING ShAKLLANIShI Evropada Renessans davri, yuqorida eslatib o’tganimizdek, turli bosqichlarni bosib o’tdi, shuning uchun ham u turlicha xususiyatlarga ega edi. Renessans davri o’zining ilk bosqichida ital’yancha gumanistik xususiyatga ega edi. Florensiya italyancha gumanistik harakatning haqiqiy markaziga aylangan edi. Florensiyalik gumanistik harakat tashkilotchi va targabotchilari gumanizm g’oyalari haqida fikr-mulohaza yuritganda rimlik mutafakkir, mashhur faylasuf Sitseron (eramizdan avvalgi birinchi asr) pandu nasihatlariga rioya qilar edilar. Sitseron gumanizm deganda, eng avvalo, insonning insoniyligini tushunar edi. Insoniylik qadimgi yunonistonliklarning turli-tuman plyuralistik fikr-mulohazalari asosida shakllangan Rim madaniyatining eng buyuk yutug’i deb qarar edi. Shuning uchun ham Sitseron fikriga muvofiq, gumanizm odamning inson darajasiga ko’tarilishi va insonda insoniylik alomatlarining mujassamla-tttittti jarayonini ifodalovchi iboradir. Sitseron ushbu ibora yordamida insonning eng buyuk qadriyat ekanli-gani ta’kidlaydi. Keyinchalik insoniylik iborasi xristian cherkovi-ning «otalari» — Tertullian, Laktansiylarning (III—IV asrlar) lotin tilida yozgan turli yozishmalarida ham ishlatila boshlandi. Shunday qilib, gumanizm (shpapsh) lotincha ibora bo’lib, insoniy-lik tomon intilshi yoki insonning insondek yashashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni yaratish, degan ma’noni biddiradi. Inson qachon o’zi haqida, olamdagi o’rni, o’z tabiatining mohiyati va nimalarga qodirligi, o’z borlig’ining ma’nosi va maqsadi haqida o’ylay boshlasa, ana shundagina gumanizm sodir bo’ladi. Shubhasiz, gumanistik fikr-mulohazalar hamisha aniq ijtimoiy-tarixiy asoslarga ega bo’lgan. Chunonchi, u o’zining ilk bosqichida Italiyada antik adabiyotni, san’atni, til va madaniyatni o’rganish shaklida namoyon bo’ldi. Xususan, italyan adabiy tilining asosi hisoblangan Dantening «Ilohiy komediyasi», uning mashhur falsafiy asari «Bazm» va eng muhim siyosiy traktati «Monarxiya» asarlari italyancha gumanizm goyalarining shakllanishida qudratli manba vazifasini bajardi. Gumanistik harakatning qadr-qimmati faqat falsafiy fikrlash madaniyati rivojlanishiga qo’shgan hissaga qarab emas, balki qadimgi qo’lyozmalarni o’rganish borasida amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlariga qarab baholanadigan bo’ldi. Xupdi shuning uchun ham Evropa Renessans davrining ilk bosqichini xarakterlovchi italyancha gumanizm ayrim hollarda adabiy-filologik voqea sifatida ham ta’riflana boshlandi. Italyancha gumanizmning nazariy asoslarini platonizm va neoplatonizm goyalari tashkil etar edi. Qolaversa, uni rivojlanish va taraqqiet ramzi, deb tushunilar edi. Ayniqsa, Platon falsafasi butun o’tmish falsafasining toji, deb hisoblanardi. Xuddi shuning uchun ham Florensiyadagi Platon Akademiyasi Platonni «Faylasuflarning otasi», deb e’lon qildi. Chunki Platonning falsafiy doktrinasi nafaqat falsafiy fikrlash madaniyati taraqqiyotiga, balki xristianlikning rivojiga ham mo’nosib hissa qo’shganligi qayta-qayta ta’kidlandi. Florensiyalik allomalar Platonning inson tabiatida g’ayriinsoniy xislatlar mavjuddigi haqidagi konsepsiyani ishlab chiqishdagi xizmatlari alohida tahsinga sazovor ekanligini ta’kidladilar. Shuningdek, florensiyalik mutafakkirlar Platon va uning izdoshlari bayon etgan falsafa bilan din, odam va Xudo orasidagi o’zaro mo’nosabatlar, ayniqsa, inson haqidagi ajoyib fikr-mulohazalarni har tomonlama qo’llab-quvvatladilar. Ularning e’tirof etishlaricha, olam, odam va Xudo haqidagi bilimlarning eng ishonarlisi falsafadir. Evropa Renessans davri haqida fikr-mulohaza yuritganda ayrim tadqiqotchilar Renessans madaniyati, xususan gumanizmining shakllani-shida antik merosning o’rni va ahamiyatini hadsan ortiq burishrib ko’rsatadilar. Shunday nuqgai nazar asosida fikr-mushohada yuritgan tadqiqotchilar gumanizm — faqat